📜 कथाकथन

गोष्टी ऐकणे आणि सांगणे सर्वांनाच आवडते. कधी सत्यकथा, तर कधी दंतकथा. सुरस आणि चमत्कारी कल्पनेच्या मोहमयी विश्वात, लहान,थोर रमतात. पूर्वी लेखन, वाचनाची विद्या समाजातील काही लोकांनाच अवगत होती. त्यासाठी लागणारी साधनेही अल्प प्रमाणात उपलब्ध होती. अशावेळी संस्कृती आणि इतिहास जनसामान्यां पर्यंत पोहचविणे आणि ते ज्ञान पुढच्या पिढीमध्ये संक्रमित करणे, याकरिता कथाकथन हे एक प्रभावी साधन होते. कथा सरित्सागराच्या अविरत प्रवाहातून माझ्या ओंजळीत सामावलेले हे काही अनमोल मोती....

म्हणींच्या गोष्टी लेबल असलेली पोस्ट दाखवित आहे. सर्व पोस्ट्‍स दर्शवा

चोरावर मोर ....

मराठी भाषेचे शब्दवैभव, मराठी भाषिकांना आणि मराठीच्या जाणकारांना चिरपरिचित आहे. विविध प्रकारच्या म्हणी, वाक्प्रचार आणि सुविचारांच्या अलंकारांची लेणी मराठी भाषेला लाभलेली आहेत. काही म्हणी रोजच्या संवादात अगदी सहजपणे वापरल्या जातात. त्या म्हणी कशा प्रचलित झाल्या असाव्यात? त्यांच्या मागे काय कथा असतील? तर काही म्हणींच्या या गोष्टी …

मराठीतील म्हणी या अगदी नेमक्या आणि अचूक शब्दात आशय व्यक्त करणाऱ्या आहेत. एखाद्या अनुभवाचे वर्णन करण्यासाठी अनेक शब्द आणि वाक्ये खर्ची पडतात. पण तेच काम म्हणींच्या प्रयोगाने काही थोड्या शब्दातच आणि अधिक नेटकेपणाने करणे शक्य होते. आता ही एक सर्वपरिचित अशी म्हण आहे..

"चोरावर मोर"

म्हणीचा अर्थ : एखाद्या चलाख चोराच्या वरताण हुशारी दाखविणारा चोर. असाच अर्थ असणारी आणखी एक म्हण मराठी भाषेमध्ये प्रचलित आहे, ती म्हणजे "शेरास सव्वाशेर" अर्थ तोच. एखाद्याची नुसती बरोबरी करायची नाही, तर त्याहून अधिक गुणवत्ता असल्याचे सिद्ध करायचे, मग ती बौद्धिक कुवत असो किंवा शारीरिक क्षमता. वरकरणी दोन्ही म्हणींचा अर्थ जरी समान असला तरी त्यात एक फरक आहे असे मला वाटते.

"चोरावर मोर" या म्हणीत चोर असा शब्द असला तरी चोरावर मात करून अजून जास्ती चोरी करणे इतकाच मर्यादित अर्थ नाही. इथे चोर म्हणजे दुर्गुणी, आढ्यताखोर पण चतुर असलेली व्यक्ती. असा माणूस, जो त्याच्या अक्कलहुशारीने इतरांना गंडा घालतो म्हणजे फसवतो. त्याची लबाडी कळून, समजून देखिल ती सिद्ध करता न आल्याने तो माणूस नियम आणि कायद्यांच्या पंजातून सहजी निसटतो. पण एखादा त्याच्यापेक्षाही चतुर माणूस त्याला त्याच्याच जाळ्यात अडकवतो, त्याच्याहून सरस ठरतो. म्हणून तो चोरावर मोर ठरतो.

शेरास सव्वाशेर या म्हणीत माणूस लबाड किंवा फसवणारा असेलच असे नाही, पण गर्विष्ठ असतो. त्याला मिळालेल्या यशाने तो आढ्यताखोर होतो, इतरांना तुच्छ लेखू लागतो. काहीवेळा त्याच्या सामर्थ्याचा वापर करून दुसऱ्यांना गुलाम करू पाहतो. त्या माणसाच्या वरताण गुण, कौशल्य असलेला एखादा त्याला मात देतो आणि सव्वाशेर ठरतो.

"चोरावर मोर" या म्हणीतील चोर रूढार्थाने चोरी करत नसेल. म्हणजे कुणाच्या संपत्तीचा अपहार करीत नसेल कदाचित.... पण तो लबाड असतो. एकाचे दोन करून किंवा अनेक दंतकथा बनवून इतरांना फसवतो. कधी ही फसवणूक केवळ मौजेखातर केलेली आणि निरुपद्रवी असते. परंतु कधी ती अत्यंत गंभीर स्वरूपाची असते, त्यात कुणाचे नुकसान होते, कुणाची बदनामी होते तर कुणाच्या जीवाला धोका उत्पन्न होऊ शकतो. असे अनेक चोर समाजात सभ्यतेचा बुरखा घेऊन वावरत असतात आणि संभावितपणे निष्पाप असल्याचे ढोंग करतात. बहुतेकवेळा त्यांचे नाटक यशस्वी होते, परंतु एखादी वेळ अशी येते जेव्हा तेच त्यांच्या जाळ्यामध्ये अडकतात, फसतात. कधी त्याच्याच चुकीमुळे तर कधी त्यांना भेटलेल्या त्यांच्यापेक्षा वरचढ हुशारी असलेल्या सज्जनांमुळे.

या म्हणीची मूळ कथा माहिती नाही. तिची उत्पत्ती कधी, कुठे आणि कशी झाली असेल सांगता येत नाही. परंतु ही सर्वत्र प्रचलित असलेली अशी म्हण आहे. या म्हणीची यथार्थता सिद्ध होईल अशी एक वाचलेली कथा -----

(वाचलेली, ऐकलेली कथा)

लहान मुलांना अकबर बिरबल च्या कथा फार आवडतात. प्रौढ माणसांनी देखील त्या वाचल्यास काहीच हरकत नाही. त्या कथांमध्ये नाट्य असतेच आणि जीवनात उपयोगी होईल अशी शिकवणूक देखील असते. तर ही कथा आहे हिंदुस्तानचे शहेनशहा अकबर आणि महाचतुर मंत्री बिरबल यांची.

बादशहा अकबर हे गुणग्राहक होते, त्यांच्या दरबारामध्ये नेहमीच गुणवंतांचा सन्मान केला जात असे. त्यांचा दरबार "नवरत्नांचा दरबार" म्हणून प्रसिद्ध होता, त्या पैकीच एक म्हणजे मंत्री बिरबल. बादशहा अकबर यांचा त्यांचे मंत्री बिरबल यांच्यावर पूर्ण विश्वास होता. खरे तर अकबर बादशहा मुसलमान तर बिरबल हिंदू. परंतु धर्म त्यांच्या मैत्रीच्याआड कधीच आला नाही. कुठलाही महत्वाचा निर्णय घेताना बादशहा बिरबलला सल्ला विचारणारच, आणि बिरबलने दिलेला सल्ला नेहमीच योग्य ठरत असे.

बिरबलचे दरबारातील वर्चस्व अनेकांना खुपत होते. त्यांना दरबारात मिळणारे महत्त्व अनेकांना सहन होत नसे. पण काय करणार? बादशहांचा बिरबलवर दृढ विश्वास होता, आणि त्याला तडा जाईल असे काहीच घडत नव्हते. बिरबलकडून काही चूक घडेल हे अशक्यच होते.

बादशहांच्या बेगमसाहिबा देखील सध्या बिरबलवर नाराज होत्या. खरे म्हणजे पूर्वी काही अवघड प्रसंगी बिरबलने केलेल्या मदतीमुळे त्यांची सहीसलामत सुटका झालेली होती. बेगमसाहिबांनी देखील वेळोवेळी त्याबद्दल कृतज्ञता व्यक्त केलेली होती. पण सध्या निराळाच काळ होता, प्रश्न त्यांच्या बंधुराजांचा होता. त्यांच्या माहेरच्या नात्यातील त्यांचे एक बंधू दिलावरखान दिल्ली दरबारी आले होते. त्यांना तिथे काही उचित पद, मान सन्मान मिळावा अशी अपेक्षा होती, परंतु त्यात अडसर होता मंत्री बिरबल यांचा. कुणा विश्वासू, अनुभवी आणि कार्यकुशल दरबाऱ्याचे पद काढून घेऊन बादशहांच्या सालेसाहेबांना देण्यास बिरबलचा विरोध होता, आणि दरबारी कुठलेही उच्चं पद रिक्त नव्हते.

दिलावर खॉ नी दरबारातील काही मंत्री आणि अधिकारी यांच्या बरोबर संधान साधले. दिवसरात्र त्यांची चर्चासत्रे चालत. सर्वजण बिरबलाच्या दरबारातील वर्चस्वामुळे त्रस्त झालेले होते. अनेक दिवसांच्या विचारविमर्षानंतर सर्वानुमते ठरले की बिरबलाचाच काटा काढायचा. दरबारात बिरबल नसतील तर सालेसाहेबांच्या नियुक्तीला कुणीही विरोध करणार नाही. बेगमसाहिबांच्या शिफारशीने कदाचित मंत्री बिरबल यांचेच पद दिलावर खॉ ना बहाल करण्यात येईल. पण हे घडणार कसे? मंत्री बिरबल म्हणजे काही सर्वसामान्य व्यक्ती नव्हेत. सर्वजण विचार करून करून थकले, पण उपाय सापडेना. अखेर त्यांच्या चर्चांमधून एक नामी युक्ती त्यांना सुचली आणि तात्काळ त्याची कार्यवाही करण्यास आरंभ झाला. बादशहाचे हजाम अब्दुल मियॉ, जे अनेक वर्षांपासून बादशहाची सेवा करत होते, त्यांना पाचारण करण्यात आले. सर्व योजना त्यांना समजविण्यात आली आणि सोन्याच्या मोहरांनी भरलेली एक रेशमी थैली त्यांना देण्यात आली. कामगिरी फत्ते झाल्यावर अजूनही बक्षिशी मिळणार होती. अचानक झालेल्या धनलाभाने शाही हजाम खूश झाले होते.

शाही हजाम महालाच्या प्रवेशद्वाराजवळ आले. त्यांचा चेहरा चिंताग्रस्त दिसत होता, कसल्यातरी विचारात गर्क असावेत, कारण महालातील सेवक समोर आले तरी हजामाने त्यांची नेहमीप्रमाणे खबरबात घेतली नव्हती.

"हुजूर .. शाही हजाम" म्हणत सेवकाने बादशहांना वर्दी दिली.

बादशहांनी अब्दुल मियॉ ना आत येण्यास फर्मावले आणि काहीशा नाराजीने बोलले,

"कुठे होता आपण इतके दिवस अब्दुल मियॉ? न काही खबर न काही निरोप? आम्हाला दुसऱ्या हजामाची व्यवस्था करावी लागली. तसे काही महत्त्वाचे काज होते तर सांगायचे होते, आम्ही ना नसती केली... तुम्हाला माहिती आहे."

अब्दुल मियॉ कुर्निसात करीत जरा घाबरतच म्हणाले,

"हुजूर, गलती झाली, माफी असावी. पण कारणच तसे घडले. ... त्याचे असे झाले की, मी माझ्या आब्बाजानना भेटण्यासाठी गेलो होतो.. जन्नत मध्ये"

"काय? अब्दुल मियॉ डोके ठिकाणावर आहे ना? इतकी जास्त शराब पिणे ठीक नाही" बादशहा जरा रागातच बोलले.

"हुजूर, मी बिलकुल होश मध्ये आहे.. खरे तेच बोलतोय" हजामाने उत्तर दिले.

बादशहा आश्चर्यचकित होऊन ऐकत होते. त्यानंतर हजामाने एक सुरस आणि रंजक कथा सांगितली, ज्यावर विश्वास ठेवणे कुणाही शहाण्या माणसाला शक्य झाले नसते. त्यांनी सांगितले ते जन्नत मध्ये त्यांच्या आब्बांना भेटण्यास गेलेले असता, खुद्द शहेनशहा-ए-हिंदुस्तान, म्हणजे बादशहा सलामत चे आब्बाहुजूर तिथे होते.

नित्याप्रमाणे अब्दुल मियॉ चा वस्तरा वेगाने चालत होता. काही वेळा वस्तरा बाजूस ठेवून, कैची हाती घेतली जाई. बादशहा अकबर त्यांच्या आसनावर विराजमान झालेले होते. डोळे मिटून आजच्या दिवसभराच्या वेळापत्रकाचा मनोमनी आढावा घेत होते. त्यांच्या अतिशय व्यस्त दिनक्रमामधले काही शांततेचे क्षण त्यांना मिळत असत जेव्हा ते हजामासमोर बसलेले असत. त्या वेळात इतर कुणाला तिथे यायला बंदी असे, वस्तरा आणि कैची सोबत अब्दुल मियॉ ची जुबान देखील तितक्याच वेगाने चालत असे... नेहमीच. बादशहांना देखील त्यांचे काही बोलणे मनोरंजक वाटत असे. दिल्ली शहरात घडणाऱ्या काही लहान मोठ्या घटना त्यांना समजत असत. सर्वसामान्यांचे प्रश्न, अडचणी काही वेळा त्यांना कळत असत. शाही कारभारावर जनता संतुष्ट आहे की नाही याचा आढावा घेता येत असे. पण आज शाही हजामाकडे एक वेगळीच कथा होती. बादशहा शांतपणे त्यांची कथा ऐकत होते.

बादशहांना आता या संभाषणाची मौज वाटत होती. त्यांचे विचारचक्र चालू होते. हजामाच्या बोलण्यामागे काही कारण असावे का? पण एक हजाम असे काय कारस्थान करू शकेल? एकतर ते पूर्ण शुद्धीत नसावेत, किंवा रात्री त्यांनी जास्त शराब घेतली असावी आणि त्याचा असर अजून उतरलेला नसावा. असे नसेल तर ते हेतुपूर्वक काही बनीबनायी, झूठी कहानी ऐकवत होते. पण कशासाठी?

अब्दुल मियॉ चा वस्तरा आणि जुबान सारख्याच वेगाने चालले होते.

"खाविंदांचे आब्बाहुजूर खूप नाराज दिसत होते. ते म्हणाले तिथे जन्नत मध्ये सारे सुख आहे, फक्त एका गोष्टीची कमी आहे असे म्हणाले" अब्दुल मियाँनी त्याची कथा पुढे सांगण्यास प्रारंभ केला.

"कमी आहे? जन्नत मध्ये? आणि कशाची?" बादशहानी विचारले.

"आब्बाहुजूर म्हणाले, ते जन्नत मध्ये गेल्यावर कुणी त्यांची खबर घेतली नाही. तसेच दिल्ली दरबारातील खबरबात त्यांना कुणी सांगत नाही, म्हणून ते नाराज आहेत. ते म्हणाले, कार्यबाहुल्यामुळे खुद्द हुजूर तर जाऊ शकणार नाहीत, परंतु त्यांचे विश्वासू महामंत्री बिरबल जर काही काळासाठी जन्नत मध्ये जाऊ शकले तर आब्बाहुजुरांना बरे वाटेल." हजामाने घाईने बोलणे संपवले. त्याला भय वाटत होते, की असली कथा ऐकल्यावर बादशहा खफा झाले असतील. बोलता बोलता हातातील कैचीने बादशहांच्या केसांचा एक मोठा झुपका त्यांनी कापून टाकला, आणि काहीतरी चुकल्याचे त्यांच्या लक्षात आले, पण आता नाईलाज होता. हातातील कापलेल्या केसांच्या झुपक्याकडे अपराधी नजरेने बघत त्यांनी बादशहांकडे नजर वळवली. पण बादशहांचे लक्ष त्यांच्याकडे नव्हतेच. बिरबलचे नाव ऐकताच त्यांना बरेच काही ध्यानी आले होते, परंतु त्यांनी ते दर्शविले नाही. हजामाकडे वळून बघत त्यांनी विचारले,

"आब्बाहुजूर असे म्हणाले? खरेच आहे, आमच्या व्यस्त दिनक्रमामुळे आम्ही त्यांची खबर घेतलीच नाही. ठीक आहे.. त्यांनी बिरबललाच पाठविण्यास सांगितले का? का बरे? तुम्ही विचारले असेल ना? पण जन्नतचा रस्ता कुणाला माहिती आहे? जायचे कसे?"

"हुजूर बिरबल महाराजांचे दरबारातील महत्त्व ते जाणून आहेत .. आणि जन्नत मध्ये जाणे अगदी आसान आहे, बिरबल महाराज हिंदू आहेत, म्हणून त्यांच्या प्रथे प्रमाणे अग्नी द्यायचा, मुसलमान असते तर दफन करायचे, त्यात काय अवघड आहे?" शाही हजामाने तोडगा सुचवला.

"बरोबर आहे," असे म्हणत शहेनशहांनी संमती दर्शक मान डोलवली.

हजामाला संकटातून सुटल्याप्रमाणे आनंद झाला होता. एकतर चुकून जास्त कापले गेलेल्या केसांकडे हुजुरांचे लक्ष गेले नव्हते, आणि हजामाने सांगितलेल्या कथेवर त्यांनी विश्वास ठेवला होता. हजामाला भय वाटत होते की असली निरर्थक कथा सांगितली म्हणून बादशहा त्यांना सुळावर तर चढवणार नाहीत ना? पण तसे काहीच घडले नव्हते. हजामाला हायसे वाटले. हजामतीसाठी लागणारी उपकरणे ठेवलेली थैली त्याने गोळा केली आणि बादशहांना त्रिवार कुर्निसात करीत तिथून काढता पाय घेतला.

बादशहांच्या लक्षात आले होते की हे कुणाचे तरी कारस्थान आहे. कुणाचे असावे याचाही थोडा अंदाज आला होताच. पण पुराव्याविना कुणाला सजा देता येणार नव्हती.

नेहमीप्रमाणे दरबार भरलेला होता. बादशहांनी बिरबलला सामने येण्यास फर्मावले.

"बिरबल तुम्हाला एका महत्त्वाच्या कामगिरीवर जायचे आहे. जन्नत मध्ये आमच्या अब्बाहुजुरांची खबरबात तुम्ही घ्यायची आहे. समजले का? " प्रयासाने चेहरा गंभीर ठेवीत बादशहांनी आज्ञा केली.

बिरबलने आश्चर्याने त्यांच्याकडे पाहिले. बादशहांचा चेहरा गंभीर होता. त्यांनी उपस्थित असलेल्या इतर मानकऱ्याकडे पाहिले. मग बादशहापुढे मुजऱ्यासाठी झुकत खालमानेने ते म्हणाले,

"जी हुजूर, आम्ही जरूर जाऊ, पण प्रवास लांबचा आहे, तयारीकरता काही अवधी पाहिजे."

"मंजूर आहे" बादशहाने परवानगी दिली. त्यांना खात्री होती, बिरबल सुखरूप परत येईलच आणि असे कारस्थान रचणाऱ्यांची पाळेमुळे खणून काढेल.

तीस दिवसांनंतर बिरबलच्या स्वर्गारोहणाचा मुहूर्त ठरला. दरबारातील काही सरदारांना आनंदाने आसमान ठेंगणे वाटू लागले होते. बेगमसाहिबा आणि त्यांचे बंधुराज देखील आनंदात होते. आता थोडेच दिवस राहिले... बिरबल आता कधीच पृथ्वीवर परत येणार नाही हे कळले, की सालेसाहेबांची दरबारातली जागा पक्की होणार होती.

बघता बघता तीस दिवस उलटले. बिरबल नेहमीप्रमाणे रोज दरबारी कामकाजात सहभागी होतच होते. कारस्थानी सरदार ते पाहून अस्वस्थ व्हायचे. ते बिरबलला अनेक वर्षे ओळखत होते. पितरांना भेटण्यासाठी स्वर्गात जायचे, या फोल कल्पनेवर त्यांनी विश्वास ठेवला कसा? याचेच त्या सरदारांना आश्चर्य वाटत होते. बिरबल काहीतरी युक्ती करून स्वर्गारोहण टाळेल असेच त्यांना वाटत होते. पण तसे काहीच घडले नाही.

स्वर्गारोहणाचा दिवस उगवला. राजवाड्याच्याच एका उद्यानात चंदनी लाकडांची भव्य चिता रचली होती. आजूबाजूचा परिसर तोरणे, माळा आणि फुलांनी शृंगारलेला होता. वातावरण गंभीर होते. बिरबलने सर्वाकडे पाहून हात जोडले आणि बादशहांना मुजरा केला, त्यानंतर शांतपणे चितेवर आरूढ झाले. तिथे जमलेल्या सेवकांचे डोळे पाणावले होते. मध्येच कुणीतरी रडत असल्याचा आवाज येत होता. बिरबल डोळे मिटून, हात जोडून बसले होते. बादशहांनी आज्ञा करताच तिथे उपस्थित ब्राह्मणांनी चितेला अग्नी दिला. बघता बघता चहूबाजूंनी लाल केशरी ज्वाळा दिसू लागल्या, आणि चितेवर बसलेल्या बिरबलची मूर्ती दिसेनाशी झाली. शहेनशहांचा चेहरा देखील आता चिंताग्रस्त दिसत होता. बिरबल या दिव्यातून सुखरूप परत येईल ना? त्यांच्या मनात शंकेची पाल चुकचुकत होती. बिरबलला निरोप देण्याकरता जमलेल्या जमावामध्ये दिलावर खॉ आणि त्याचे सहकारी होतेच. त्यांना त्यांचा आनंद लपविणे जमत नव्हते.

मग बरेच दिवस लोटले, काही महिने संपले. बिरबल परत येण्याची चिन्हे दिसत नव्हती. बंधुराजांना दरबारी पद बहाल करण्यासाठी बेगमसाहिबांचा तगादा चालूच होता. दिवसेंदिवस बादशहाची काळजी वाढू लागली होती. या कारस्थानामध्ये दरबारातील एक रत्न गमावले तर नाही ना? अशी भीती त्यांना सतावत होती.

एकदिवस नेहमीप्रमाणे दरबारी कामकाज चालू होते. बिरबल नसल्यामुळे बादशहांना ते निरस आणि कंटाळवाणे वाटत होते. तितक्यात मुख्य प्रवेशद्वारापाशी काही गडबड ऐकू येऊ लागली. बादशहांनी तेथील रक्षकांना काय प्रकरण आहे ते बघण्याकरता पाठविले. काही काळानंतर रक्षक परत आले. त्याच्या मागोमाग थकलेला, चुरगळलेली वस्त्रे परिधान केलेला आणि खूप मोठ्ठी दाढी असलेला एक गृहस्थ होता. रक्षक त्याच्याकडे हात दाखवून काही सांगणार तितक्यात बादशहा अत्यानंदाने म्हणाले,

"ओ हो .. बिरबल अखेर तुम्ही परत आलात तर ? "

हात समोर बांधून आणि खाली माना घालून उभ्या असलेल्या दरबारी मानकऱ्यांनी चमकून मान उंचावून पाहिले. केव्हढे आश्चर्य? साक्षात बिरबल त्यांच्यासमोर उभे होते.. अगदी सुखरूप. काहींना मनापासून आनंद झाला होता, पण दिलावर खॉ आणि त्याचे पाठीराखे सरदार मात्र भयचकित झाले होते. त्यांच्या नजरेसमोर बिरबलने पेटलेल्या चितेत प्रवेश केला होता. मग ही भुताटकी तर नाही?

बिरबलने त्याच्या जन्नत च्या प्रवासाचा सर्व वृत्तांत कथन केला. आब्बाहुजुरांचा निरोप देखील सांगितला. शेवटी ते म्हणाले,

"हुजूर जन्नत मध्ये सर्व सुख-सुविधा आहेत, परंतु फक्त एक कमी आहे." सर्वजण उत्सुकतेने बिरबलचे अनुभव कथन ऐकत होते. बिरबलने पुढे सांगितले,

"जन्नत मध्ये चांगला असा हजाम नाही, त्यामुळे मोठीच अडचण झाली आहे. माझा अवतार तर आपण पाहतंच आहात. आब्बाहुजुरांना अब्दुल मियॉ ची राहून राहून याद येते. ते म्हणाले अब्दुल मियॉ मोठे कसबी हजाम आहेत. त्यांना एकवार तिकडे पाठविले तर बरे होईल असे अब्बाहुजुरांनी सांगितले आहे."

बिरबलचे बोलणे ऐकताना तिथे उपस्थित असलेल्या कारस्थानी सरदारांच्या काळजाचे पाणी होत होते.

बादशहांनी तेथील एका सेवकाला शाही हजामाला वर्दी देण्यास सांगितले. निरोप मिळताच अब्दुल मियॉ घाईने राजवाड्यावर हजर झाले होते. खाविंदांनी असे मधेच का बोलावले असेल या विचारात ते गर्क होते. नेहमीप्रमाणे महालाकडे न जाता दरबारी जाण्यास सांगण्यात आले तेव्हा त्यांना फारच आश्चर्य वाटले. हे काहीतरी नवीनच घडत होते.

"अब्दुल मियॉ, तुमच्यासाठी आब्बाहुजुरांचा निरोप आहे. तुम्हाला जन्नत मध्ये बोलावले आहे त्यांनी. तुमच्याइतका कुशल हजाम त्यांना जन्नतमध्ये अजूनपर्यंत मिळालेला नाही."

बादशहाचे बोलणे ऐकताच हजामाच्या डोक्यावर जणू वीज कोसळली होती.

"हुजूर, माफी हुजूर, रहम किजीये!" असे म्हणून अब्दुल मियॉ शहेनशहांना विनवणी करीत होते. सोन्याच्या काही थोड्या मोहरांसाठी त्यांनी भलतीच आफत ओढवून घेतली होती.

हजामाचे आक्रंदन बघून सर्वजण चकित झाले. बिरबल तर स्वतः जन्नत मध्ये जाऊन सुखरूप परत आले आहेत, मग याला कसले भय वाटते आहे?

बादशहा म्हणाले, "अब्दुल मियॉ सारे काही सांगून टाका, खरे सांगाल तर सजा करणार नाही."

हजामाने त्यांची कर्मकहाणी कथन केली. शाही हजामाला या कारस्थानात सामील करून घेणारे सरदार हळू हळू तेथून निघून जाण्याच्या प्रयत्नात होते, तितक्यात दरबारातील रक्षकांनी त्यांना कैद केले. त्यांचे सारे कारस्थान उघडकीस आले होते. या कारस्थानात खुद्द बेगमसाहिबा देखील सामील आहेत हे सत्यदेखील सर्वांना माहिती झाले होते. आता बेगमसाहिबांना भय आणि शरमेमुळे बादशहासमोर येणे कठीण झाले होते.

बादशहाने बिरबलला शाही बगिच्यामध्ये येण्याचे निमंत्रण दिले होते. बिरबलने नेमकी काय युक्ती केली ते जाणून घेण्यास ते उत्सुक होते. बगिच्यामधील एका मंडपामध्ये ठेवलेल्या आसनांवर दोघे आसनस्थ झाले होते. सरबताचे प्याले तबकांमध्ये ठेवून सेवक बाजूला उभे राहिले होते.

"बोला बिरबल, कसा केला तुम्ही जन्नतचा प्रवास?" बादशहांनी हसत हसत विचारले.

"हुजूर फार काही अवघड नव्हते. शाही उद्यानापासून माझ्या घरापर्यंत मी एक भुयारी मार्ग तयार करून घेतला. त्या मार्गाचे प्रवेशद्वार उद्यानामध्ये जिथे खुलत होते, तिथेच चिता रचली होती. चितेमध्ये प्रवेश केल्यावर ज्वाळांनी ती चिता वेढली गेली, आणि मी तिथल्या प्रवेशद्वाराने भुयारात प्रवेश केला. कंदील आणि मशाली घेऊन, माझे विश्वासू सेवक तिथे हजर होते. त्याच्या समवेत चालत चालत सरळ माझ्या घरी पोहचलो. त्यानंतर घराबाहेर येण्याचे टाळले, आणि पुरेसा अवधी सरला आहे याची खात्री करून दरबारामध्ये हजर झालो. घरी असताना माझ्या गुप्तहेरांकरवी शाही हजामावर मी पाळत ठेवली होती. कारण एक न्हावी उगीचच एव्हढे मोठे कारस्थान करणे अशक्य वाटत होते. आणि दुसरे म्हणजे शाही हजामाचे माझ्याशी वैर असण्याचे काही कारणच नव्हते. त्यामुळे कुणाच्यातरी सांगण्यावरूनच त्याने हे धाडस केलेले असणार याची मला पुरेपूर खात्री होती. त्याच्याकडे नित्यनेमाने येणाऱ्या लोकांवर नजर ठेवली असता, त्याचे सहकारी कोण असावेत याचा सहजपणे उलगडा झाला. पुढचे सारे आपणास माहिती आहेच." बिरबलने सविस्तरपणे त्याने केलेल्या शोधमोहिमेचा आढावा घेतला.

"अर्थात ... परंतु तुम्ही चितेमध्ये प्रवेश केल्यानंतर, बरेच दिवस तुम्ही दरबारी आला नाहीत तसे आम्हाला भय वाटू लागले की प्रयोग फसला की काय? पण तुम्ही तर चोरावर मोर ठरलात. शाबास बिरबल!" बादशहा कौतुकाने म्हणाले.

बादशहांनी केलेली स्तुती नम्रपणे स्वीकारून बिरबल हलक्या आवाजात म्हणाले,

"क्षमा करावी हुजूर, परंतु या सर्व घडामोडींमध्ये बेगमसाहिबा नाराज असणार."

बादशहा अकबराच्या कपाळावर आठ्यांची जाळी झाली होती. थोड्या त्रासिकपणे, थोड्या काळजीने ते म्हणाले,

"खरे आहे, बेगमसाहिबा नाराज आहेत, परंतु त्यांच्या खुशीखातर आम्ही अपराध्यांना तसे मोकळे सोडणार नाही. न जाणो पुनः ते कारस्थान रचतील. नाही, त्यांना सजा व्हायलाच पाहिजे."

काही क्षण तिथे शांतता पसरलेली होती. काहीवेळाने बिरबलने बोलण्यास सुरुवात केली.

"जहॉपन्हा , आपण त्यांच्या बंधुराजांना खिल्लत आणि किताब देऊन दख्खन मध्ये पाठवून द्यावे. त्यामुळे तुमचा गृहकलह शांत होईल आणि खानसाहेब दरबारापासून दूर राहिल्याने, ते आणि त्यांचे साथीदार येथील कामकाजामध्ये दखलअंदाजी करू शकणार नाहीत."

बिरबलने सल्ला दिला, आणि नेहमीप्रमाणे बादशहांनी देखील तो स्वीकारला.

***

(उपकथा)

(समाजात वावरत असताना विविध प्रकारच्या माणसांबरोबर व्यवहार करण्याचा प्रसंग येतो. माणसे ओळखणे, एक कलाच आहे, ती सर्वांनाच साधेल असे नाही. काही माणसे मितभाषी असतात तर काही बडबडी, काही हसतमुख तर काही गंभीर. पण हे झाले बाह्यरूप, माणसाचे अंतरंग समजणे अती अवघड. माणसे जितकी समाजाभिमुख तितके त्यांचे मनॊव्यापार क्लिष्ट असतात. कारण समाजात योग्य, साजेसे वर्तन करण्याकरता अनेकवेळा माणूस स्वतःच्या व्यक्तिमत्वावर वेगवेगळे मुलामे लावतो, चेहऱ्यावर निरनिराळे मुखवटे चढवतो. मग असा माणूस समजणे दुरापास्त होऊन बसते. पण अशा व्यक्ती दुर्मिळ नसतात, आपल्या आजूबाजूला त्या वावरत असतात. काहीवेळा त्यांची लबाडी निरुपद्रवी असते, मानवी स्वभाव म्हणून त्याकडे दुर्लक्ष करणे शक्य असते. पण काही वेळा मात्र त्यांच्या लबाडीची किंमत कुणालातरी मोजावी लागते.)

"आई ती सुलेखा आली तर तिला सांग, मी आज ताईकडे जाणार आहे, आणि उद्याच घरी येईन म्हणून."

विनीताने पायामध्ये चप्पल अडकवताना आईला सांगितले.

"अग पण ताई आणि भावजी वणीला गेले आहेत, देवीची ओटी भरण्याचा नवस केला होता ना तिच्या सासूबाईंनी? तिच्या घरी आज कुणीच नसणार आहे, तू काय करशील तिथे जाऊन?" आईने विनीताला थांबवीत सांगितले.

"ते माहिती आहे गं मला. मी आत्ता या नोट्स ची झेरॉक्स कॉपी करून घ्यायला चालले आहे, आणि परत घरीच येणार आहे. पण ती सुली आहे ना, मला बिलकुल आवडत नाही. सारखी अभ्यास अभ्यास करत असते. म्हणून ... " विनीताने कारण सांगितले.

आई चकितच झाली. विनीताची आई तशी साधी भोळी गृहिणी होती. अशी लबाडी करणे तिला आवडले नाही. ती म्हणाली,

"हे बघ विनीता , मी तिला असे काही सांगणार नाहीय, आणि तू देखील तसे करू नकोस."

आईचे बोलणे ऐकून रागाने ती म्हणाली, "असली कसली आई आहेस तू, मला जरादेखील मदत करीत नाहीस?"

आणि इतके बोलून घराबाहेर निघून गेली.

विनीता प्रथम वर्ष वाणिज्य शाखेची विद्यार्थिनी, अभ्यासात तशी बरी होती, पण स्वभाव जरा तऱ्हेवाईकच. तिचे कधी आणि कशाने बिनसेल सांगता येणार नाही. विनीताचे आई वडील आधुनिक विचारसरणीचे होते. त्यांनी त्यांच्या दोन्ही मुलींवर कसलीच बंधने लादली नव्हती, की घरकामाचा बोजा त्यांच्यावर टाकला नव्हता. थोरली सुनीता सिव्हिल इंजिनियर होऊन एका बांधकाम कंपनी मध्ये नोकरी करत होती. चांगले शिक्षण, नोकरी असूनही तिच्या स्वभावात ऋजुता होती, नम्रता होती. ती तिच्या सासरी चांगली रुळली होती. पण विनीताबद्दल तिच्या आईवडीलांना काळजी वाटत असे.

आज सकाळपासून विनीताचे काहीतरी बिनसले होते. चेहरा उतरलेला आणि काहीसा त्रासलेला दिसत होता.

"विनीता, अशी नुसतीच का बसलीयेस? ताईकडे जायचंय आपल्याला. तिच्याकडे बरेच पाहुणे यायचे आहेत, तिला जरा मदत लागणार आहे. चल आवर लवकर." आई म्हणाली. बोलता बोलता तिची लगबग चालू होती. लेकीकडे जाताना घ्यायच्या वस्तू ती तिथेच जेवणाच्या मेजावर जमा करत होती. पुरणयंत्र, अंगणातल्या अळवाची पाने, खोवलेला नारळ असे काही बाही होते. विनीता रडवेल्या आवाजात म्हणाली,

"आई डोकं खूप दुखतंय गं ! ठणकतंय अगदी. पाय पण दुखतायत आणि थंडी वाजते आहे."

आई काळजीने तिच्याजवळ आली. तिच्या कपाळावर हात ठेवीत म्हणाली,

"ताप तर नाहीये, पण थंडी वाजते म्हणते आहेस .... ही तर थंडीतापाची लक्षणे. नेमके आजच आजारपण काढले आहेस. आता काय करायचे? बिचारी सुनीता लहानग्या सुजय ला सांभाळून कसे करेल सगळे?"

आईची तगमग होत होती. विनीताची काळजी होतीच, पण तिकडे सुनीताचे कार्य कसे पार पडेल याचीही चिंता होती. तिने विनीताला औषधाची गोळी आणि पाणी दिले. त्रिभुवनकीर्तीची बाटली तिच्याकडे देत म्हणाले यातली आत्ता एक घे, बरे वाटेल. मी सुनीताला फोन करून कळवते... असे आई म्हणत होती, तर लगेच तिला थांबवत विनीता म्हणाली,

"नाही.. नको, तू जा ताईकडे. मी माझी नीट काळजी घेईन."

तिचे बोलणे ऐकून आई थांबली, "खरं म्हणतीयस ना? नाही तर मग तक्रार करशील."

"नाही गं -- जा तू, मी व्यवस्थित राहीन" विनीताने आश्वासन दिले.

आई सुनीताकडे गेली, आणि ती जाताच जणू जादूच झाली. विनीताच्या रडवेल्या चेहऱ्यावर उत्साह आला. तिने तिच्या मैत्रिणींना फोन करून घरी यायला सांगितले, आणि कोपऱ्यावरच्या इडलीवाल्याकडून पार्सल आणण्यासाठी निघाली.

अशी होती विनीता ... थोडी लबाड पण हुशार. बेमालूमपणे नाटक करणे तिला चांगले जमत असे.

विनीताच्या घरी गेले दोन तीन दिवस उत्साहाचे वातावरण होते. घराची साफसफाई करून झालेली होती. दिवाणावर नवीन चादर दिसत होती. सोफा, कुशन्स, लोड-तक्के यांच्यावर नवीन आवरणे/आच्छादने दिसत होती. तिच्या सासूबाईंनी चकली, चिवडा, लाडू असे काही पदार्थ देखील वनिता बाईंकडून करवून घेतले होते... अगदी स्वतःच्या देखरेखीखाली.

अरे हो...सांगायचे राहूनच गेले की. विनीताचे शिक्षण पूर्ण होऊन ती "कुलकर्णी आणि कुलकर्णी" या सनदी लेखपालांच्या कार्यालयात कनिष्ठ लेखपाल या पदावर रुजू झालेली होती. तिचा विवाह संपन्न होऊन, तिची ओळख आता सौ विनीता दामले अशी होती. सासरी नव्याची नवलाई संपून वादाची ठिणगी कधी पडली हे समजलेच नव्हते. सासर च्या घरात वावरताना विनीता फारशी आनंदी दिसत नसे. तिला दिवसभर नोकरीनिमित्त घरापासून दूर राहावे लागत असे म्हणून बरे, नाही तर काही खरे नव्हते.

तिचे थोरले दीर आणि जाऊ त्यांच्या दोघा मुलांबरोबर घरी येणार होते. तिचे दीर आधी शिक्षणाकरता कॅनडामध्ये गेले होते आणि नंतर तिथेच स्थायिक झाले होते. वर्ष, दोन वर्षातून एकदा ते भारत भेटीसाठी येत असत. सध्या त्यांच्याच स्वागताची तयारी चालू होती.

मनगटावरील घड्याळाचा पट्टा नीटनेटका करीत विनीता घराच्या दाराकडे निघाली होती, तितक्यात तिच्या सासूबाई तिथे आल्या, तिला म्हणाल्या..

"विनीता येताना मटार आणशील का? आपण ते रात्री सोलून ठेवूया, म्हणजे उद्या उसळ करता येईल. आणि उद्या तू रजा घेणार आहेस ना?"

"मटार आणीन की, किती? ५किलो ना? पण उद्या रजा घेणे नाही जमणार मला... ते लोक महिनाभर आहेत ना इथे? मग पुढच्या आठवड्यात घेईन मी रजा" विनीता काहीशी तुटकपणे म्हणाली. तिला तो सर्व प्रकार असह्य होत होता. तसेही स्वतःखेरीज इतर कुणाचे कोडकौतुक करणे तिला माहितीच नव्हते.

ऑफिस मध्ये नेहमीच्या सवयीने तिचे काम चालू होते, परंतु आज तिचे त्यात तितकेसे लक्ष लागत नव्हते. गेले आठ दहा दिवस घरात नुसता गोंधळ चाललेला होता. घरातील बाकी सदस्य आनंदात होते. नातेवाईकांच्या भेटीगाठी, मित्रमंडळींच्या गप्पा इत्यादीमध्ये सारे गर्क होते. विनीताला देखील ते त्यात सामील करून घ्यायचा प्रयत्न करीत होते, पण ती अलिप्तच रहात असे. अजून काही दिवस हा प्रकार सहन करणे तिला जमेल असे वाटत नव्हते. आणि तिला एका नामी कल्पना सुचली.

"चालेल ... असेच करते मी आता," ती स्वतःशीच बोलली.

संध्याकाळी विनीता घरी आली तेव्हा तिचा चेहरा उतरलेला होता. तिच्यावर कसलातरी असह्य ताण असावा असे दिसत होते. तशी घरात ती विशेष कुणाशीच जास्ती बोलत नसे, पण आज तिचा अबोला अगदी जाणवण्या इतका होता.

"का गं ? काय झाले तुला? बरे वाटत नाही का?" सुमित ने विचारले.

"नाही मी ठीक आहे, ..पण आईची तब्येत ठीक नाहीये रे, म्हणजे तिने तसे काही सांगितले नाही. मीच ताईला फोन केला होता, तर ती म्हणाली आईला डॉक्टरकडे न्यायचे आहे. मला फार काळजी वाटते आहे" विनीता म्हणाली. तिच्या डोळ्यात पाणी यायला लागले होते.

"इतकी काळजी करू नकोस, तसे काही असते तर तुला कळवले असते ना? नाहीतर असं कर, तू आईकडे जाऊन ये दोन चार दिवस. तुझी काळजी दूर होईल, आणि आई बाबांना बरे वाटेल. मी पण आलो असतो पण वरुण आणि श्रुती आले आहे त्यामुळे... " सुमित मनापासून बोलत होता. त्याला विनीताबद्दल खरंच सहानुभूती वाटत होती.

"मला कळतंय ते.. पण तुझी आई आणि घरातले सगळे काय म्हणतील? घरी पाहुणे आलेले असताना मी.." विनीता मानभावीपणाने म्हणाली.

"काही म्हणणार नाही कुणी, तू जा आणि मला कळव काय आहे ते" सुमितने तिला आश्वासन दिले.

दुसऱ्या दिवशी विनीता तातडीने माहेरी जाण्यासाठी निघाली. वैष्णोदेवी ट्रॅव्हल्स ची बस कल्याणकडे निघाली आणि विनीताने सुटकेचा निःश्वास टाकला.

पुढचा पूर्ण आठवडा ती कल्याणमध्येच होती. तिच्या आईला अर्थातच काही आजार नव्हता. तिला डॉक्टरकडे फक्त रूटीन चेक अप साठी जायचे होते, सुनीताने तसेच सांगितले होते. पण विनीताने त्याचा फायदा करून घेत घरच्या गोंधळातून स्वतःची सुटका करून घेतली होती. असे वागणे, करणे चुकीचे आहे, यालाच लबाडी म्हणतात, असे तिला अजिबातच वाटले नव्हते. तिची सद्सदविवेकबुद्धी तिला त्रास देत नव्हती.

"कुणी केलाय हा सगळा घोटाळा? कुणाकडे काम होते मेडिस्टारचे? माहिती आहे ना किती महत्त्वाचे क्लायंट आहेत ते आपले? गोखले साहेब मला फोन करताहेत, त्यांना काय उत्तर देणार आहे मी?"

हातातली फाइल समोरच्या टेबलावर टाकून कुलकर्णी बोलत होते, त्यांच्या संतापाचा पारा चढलेला होता.

"दामले मॅडम कडे होते त्यांचे काम सर." ऑफिस मध्ये नव्यानेच आलेला सोनार म्हणाला.

कुलकर्णींनी विनीताकडे पाहिले, "तुम्ही केलंय का हे ? मग इतका वेळ विचारतो आहे तर गप्प का राहिलात? आता या सगळ्या नोंदी नव्याने करून घ्या आणि मग बॅलन्स शीट करायला घ्या. कारण चुका शोधण्यात भरपूर वेळ वाया जाईल... आज मंगळवार आहे . शुक्रवार पर्यंत सर्व काम पूर्ण व्हायला हवे ... मग मी ते तपासून सोमवारी किंवा मंगळवारी गोखल्यांना बोलावून घेईन" कुलकर्णी म्हणाले.

नेहमी शांत आणि मृदू स्वरात बोलणारे कुलकर्णी काहीशा चढ्या आवाजात, रागाने बोलत होते.

"पण सर ..." विनीताने बोलण्याचा प्रयत्न केला. तिने शुक्रवार आणि शनिवार ची रजा घेतली होती. विनीता, सुमित आणखी काही जण मिळून महाबळेश्वरला जाणार होते. पण आत्ता रजेबद्दल बोलणे योग्य नाही हे तिला कळत होते.

"नाही मला काही कारणे नको आहेत... शुक्रवार पर्यंत सर्व पूर्ण व्हायलाच पाहिजे" कुलकर्णी अधिकारवाणीने बोलले.

"पण सर हे काम मी केलेले नाहीये... मेडिस्टार चे काम आधी पाटणकर बघत होते... ते रजेवर गेले आहेत म्हणून सोनार कडे दिले होते ते काम" विनीता घाईघाईने बोलली.

तिचे बोलणे ऐकून सोनारच्या चेहऱ्यावर आश्चर्य आणि थोडी भीती दिसत होती.

"मॅडम ... असं काय बोलता आहात? सुरुवातीच्या थोड्या नोंदी मी केल्या आहे.. पण बाकी सर्व तुम्हीच केले ना?" सोनार म्हणाला.

"नाही सर... त्यानेच सर्व केले होते.. आणि शेवटची आकडेमोड मी केली आहे. पण मला मिळालेला डेटा चुकीचा असल्याने ती सर्व कॅल्क्युलेशन्स चुकली असतील" सोनारकडे न बघता विनीताने तिची बाजू मांडली.

कुलकर्णींचा चेहरा त्रासिक झाला होता.

"हे बघा एकमेकांवर आरोप-प्रत्यारोप नकोत आता. काम वेळेत पूर्ण होणे जरुरीचे आहे. एक प्रतिष्ठित क्लायंट मला गमवायचा नाहीये.. सोनार सुरुवातीचे काम तुम्ही केले होते ना? .. मग तुम्हीच ते परत पहिल्यापासून करा. मॅडम त्याला मेडिस्टारच्या सर्व फाइल्स द्या" एव्हढे बोलून कुलकर्णी तिथून निघून गेले.

सोनारने मुकाट्याने समोरच्या कळफलकावर बोटे चालवण्यास सुरुवात केली. सोनार खरं बोलत होता, पण विनीताने नेहमीच्या कौशल्याने स्वतःवर येणारी जबाबदारी त्याच्यावर सोपविली होती. ऑफिस मध्ये तो नवीन होता, त्यामुळे कुलकर्णींनी देखील विनीताचे म्हणणे ग्राह्य मानले होते.

नंतरचा पूर्ण आठवडा सोनार मेडिस्टारचे काम करत होता. ऑफिस ची वेळ संपली तरी तो त्याच्या जागेवरच बसलेला दिसत असे. तिथे काम करणारे बाकी कर्मचारी, जमेल तशी त्याला मदत करीत असत... पण विनीताने मात्र तिकडे पूर्ण दुर्लक्ष केले होते. ती सोनारची पहिलीच नोकरी होती. कुलकर्णी तसे सज्जन आणि समजूतदार होते, परंतु व्यवसायाच्या दृष्टीने असे अकार्यक्षम कर्मचारी धोकादायक होते. पुढच्याच महिन्यात सोनारला नोटीस मिळाली होती.

ऑफिस मधील कर्मचारी अस्वस्थ झाले होते. सोनारवर अन्याय झाला आहे असेच सर्वांचे मत होते. पण बोलणार कोण? आणि कसे? या घटनेने एक मात्र घडले होते, ऑफिस मध्ये विनीताच्या बद्दल सर्वांच्या मनात नाराजी निर्माण झाली होती. अर्थात विनीताला त्याबद्दल काहीच वाईट वाटत नव्हते. आजवर असे अनेकदा झाले नव्हते का? तिने तर स्वतःच्या सख्ख्या बहिणीला देखील खोटे ठरवले होते. सुनीताने दिलेल्या चुकीच्या निरोपामुळे, घरात पाहुणे असताना तिला कल्याणला जाणे भाग पडले, असेच तिने भासवले होते. आईच्या शब्दाखातर सुनीताने त्याविरोधात अवाक्षर उच्चारले नव्हते. आणि तिच्या जावेने, श्रुतीने देखील मनातला संशय मनातच ठेवला होता. त्याचे असे झाले, घरात सर्वजण श्रुतीच्या पाककौशल्याची स्तुती करीत होते. श्रुतीने अगदी हौसेने मटर-पनीर करण्याचा घाट घातला होता. पण कसे माहिती नाही, नेमके त्या दिवशी त्यात मीठ जास्ती झाले होते.

विनीताचे नशीब खरोखर चांगले होते, की अशा काही अवघड प्रसंगातून ती सही सलामत निभावून जात असे. मग तिचा स्वतःच्या बुद्धिमत्तेवरील विश्वास अजूनच दृढ होत असे. दर वेळी ती कुणाला तरी दोष देऊन नामानिराळी होत असे. काही वेळेला तिची लबाडी कळत असूनही लोक गप्प रहात, तिने दिलेला दोष स्वीकारीत. पण विनीताला काहीच पर्वा नसे, तिची वेळ साजरी होण्याशी तिला मतलब होता.

आज ती तिच्या ऑफिसमध्ये कामात मग्न होती. तिच्या समोरचे सोनारचे टेबल अजूनही रिकामे होते. इतक्यात बाजूचे काचेचे दार उघडून एका मध्यमवयीन स्त्रीने प्रवेश केला. हातातील फाइल सावरत तिने विनीताला विचारले,

"देशपांडे?"

देशपांडे सीनियर अकौंटन्ट होते आणि व्यवस्थापक देखील. विनीताने उजवीकडे हात दाखवीत म्हणाले,

"इथून सरळ जा आणि उजव्या बाजूची दुसरी केबिन. "

"थँक यू !" असे म्हणत ती स्त्री तिथून पुढे गेली. असेल कुणी नवीन क्लायंट, असेच सर्वांना वाटत होते. परंतु काही वेळाने त्या बाई परत येऊन सोनारच्या रिकाम्या जागेकडे गेल्या. देशपांडे देखील तिथे आले होते ते म्हणाले,

"या सौ. फणसळकर बरं का, आजपासून इथे काम करतील. सी.ए. आहेत, आधी चंद्रात्रे इंडस्ट्रीज मध्ये नोकरी करीत होत्या" देशपांडेंनी बाईंची ओळख करून दिली.

फणसळकर बाई ऑफिस मध्ये थोड्या कालावधीतच चांगल्या रुळल्या होत्या. त्यांच्या कार्यक्षमतेबद्दल सर्वांनाच आदर होता. त्यांची कार्यपद्धती अगदी नेमकी आणि अचूक होती. कुठलीही माहिती त्या अगदी थोड्यावेळात देऊ शकत असत. त्यांच्या गुणांमुळे लवकरच कुलकर्णी आणि कुलकर्णी च्या अतिशय विश्वासू कर्मचारी अशी त्यांची ओळख झाली होती. कार्यालयातील कर्मचारी वर्गाचे अघोषित नेतृत्व त्यांच्याकडे आले होते. हे सर्व चांगले असले तरी सर्वजण त्यांच्यापासून जरा अंतर ठेवून असत. कारण बाई अती स्पष्टवक्त्या होत्या... म्हणजे खरे तर फटकळच म्हणा ना. बोलणे अगदी रोखठोक, कुणाला काय वाटेल याचा विधिनिषेध नाही. विनीताला त्यांच्या या स्पष्टवक्तेपणाचा दोन तीन वेळा अनुभव आलेलाच होता, त्यामुळे ती जरा जपूनच असे. काही वेळा त्या त्यांच्याकडची लहानमोठी कामे विनीताकडे सोपवीत असत. विनीताला ते आवडत नसे, पण त्या वयाने आणि अनुभवाने देखील तिला सीनियर होत्या, त्या मुळे नकार देणे तिला जमत नसे. त्या लहानशा कार्यालया मध्ये त्यांना फार टाळणे शक्य होत नसे.

तो फेब्रुवारी महिना होता. सगळेच जण त्यांच्या कामकाजामध्ये व्यस्त होते. स्वागतकक्षा मध्ये काम करणाऱ्या शिरीनला नेहमी तिच्या पर्स मध्ये असलेल्या इटुकल्या आरशात पाहून, चेहऱ्यावर सुगंधी पावडरचा पफ फिरवायला देखील अजिबात वेळ मिळत नव्हता. समोरच्या स्क्रीन कडे पाहून आणि लहान-मोठे आकडे वाचून वाचून विनीताचे डोके दुखायला लागले होते, पण नाईलाज होता. मार्च महिन्यात सगळ्यांनाच त्यांचे आर्थिक व्यवहार पूर्ण करायचे असतात. कर परतीचे अर्ज दाखल करायचे असतात. त्याकरता लागणाऱ्या कागदपत्रांची पूर्तता वेळेत होणे आवश्यक असते. काहींचे आर्थिक व्यवहार तपासून गुंतवणुकीसाठी आणि करविषयक सल्ले द्यायचे असतात, काही व्यवसायांचे लेखा परीक्षणाचे अहवाल पूर्ण करायचे असतात. थोडक्यात, सध्या त्या कार्यालयातील कुणालाच क्षणाचीही उसंत नव्हती.

"विनीता एक काम होते तुझ्याकडे, करशील का?" फणसळकर बाई एक दिवस तिच्या टेबलाजवळ येऊन बोलत होत्या.

"काय आहे? खरं म्हणजे माझ्याकडे बरंच काम आहे हो आधीच... " कागदपत्रांनी ओसंडून जाणाऱ्या ट्रे कडे हात दाखवीत ती म्हणाली.

"काही नाही गं, हे एक स्टेटमेंट मी तयार केलंय सूर्या पब्लिसिटीचे. त्यांना त्यांच्या कुठल्याशा कर्जप्रकरणासाठी ते हवे आहे. तर त्यातल्या फक्त जमा, खर्चाच्या रकमांचे आकडे तपासायचे आहेत, आणि आज चार पर्यंत त्यांच्याकडे द्यायचे आहे. मला नेमके आज डेंटिस्ट कडे जायचे आहे, रूटकॅनलसाठी, नाहीतर मीच पूर्ण केले असते" बाई म्हणाल्या.

विनीताने नाईलाजाने होकार दिला. सूर्याच्या फाइल्स त्यांनी तिच्याकडे सुपूर्त केल्या. आता तिला पहिल्यांदा त्यांचे काम हातात घ्यावे लागणार होते, चार वाजे पर्यंत पूर्ण व्हायला पाहिजे होते ना. तिने फाइल उघडून रकमा टॅली करायला सुरूवात केली. लहान लहान नोंदी बऱ्याच असल्याने खूप वेळ लागत होता. तिने तिचे काम पूर्ण केले, प्रिंटआउट्स घेऊन नीट स्टेपल करून एका मोठ्या लिफाफ्यामध्ये ठेवले आणि गजाजन कडे दिले 'सूर्या' कडे नेऊन देण्यासाठी. आता ती निःशंक मनाने तिच्या टेबलवर असलेल्या इतर फायलींकडे वळली.

"दामले मॅडम हे काय आहे?" देशपांडेंनी एक कागदी लिफाफा तिच्या टेबलावर ठेवीत विचारले.

विनीताने काही न समजून तो लिफाफा उघडला,

" हे सूर्या पब्लिसिटीसाठी तयार केलेले आहे, त्यांना ते कुठल्यातरी कर्जप्रकरणाकरता .."

विनीताचे बोलणे मध्येच थांबवीत देशपांडे म्हणाले,

"तुम्हाला कुलकर्णीनी बोलावले आहे."

विनीताने फणसळकर बाईंकडे पाहिले. समोरच्या कंप्यूटर स्क्रीनकडे पाहून, पेन्सिलने समोरील कागदावर त्या काही लिहीत होत्या. त्यांचे विनीताकडे बिलकुल लक्ष नव्हते, म्हणजे निदान त्या तसे दाखवीत तरी होत्या.

विनीता कुलकर्णींच्या ऑफिस मध्ये आली, तिच्या हातात तो सूर्याचा लिफाफा होताच. कुलकर्णीं समोरच्या खुर्चीकडे हात दाखवीत म्हणाले,

"दामले मॅडम आज तुमच्या चुकीमुळे आपण एक प्रतिष्ठित क्लायंट गमावलेला आहे हे माहिती आहे का तुम्हाला? इतके चुकीचे स्टेटमेंट तुम्ही तयार केले हे मला खरे वाटत नाहीये, पण दुर्दैवाने ते सत्य आहे,"

विनीताला आता थोडे काही उमगले होते, पण अजूनही तिला बरेच काही माहिती नव्हते. ती म्हणाली,

"नक्की काय झाले आहे ते मला कळेल का? कारण हे काम फणसळकर बाईचे आहे, आणि..."

कुलकर्णी मधेच म्हणाले,

"दामले मॅडम कृपया थांबा, मागे एकदा असेच झाले होते आठवते आहे ना? पण तेव्हा मी तुमच्या शब्दावर विश्वास ठेवला, पण आता परत तेच नको."

विनीताला वाटले आता तिची नोकरी संपली, तिचे आधारासाठी खुर्चीच्या कडेवर हात ठेवला,

"नाही मी खरंच सांगते आहे, फणसळकर बाईंनी मला ते करायला दिले होते, त्यांना डेंटिस्टकडे जायचे होते त्या दिवशी म्हणून... तुम्ही विचारा त्यांना. मी फक्त त्यांनी दिलेल्या फाइल मधून सर्व रकमा टॅली केल्या. कारण सूर्या पब्लिसिटीचे काम पहिल्यापासून फणसळकर बाईंकडेच आहे, मला त्यांबद्दल काहीच माहिती नाही."

विनीता तिचे निरपराधित्त्व सिद्ध करण्यासाठी तळमळीने बोलत होती, पण कुलकर्णींना ते खरे वाटत नव्हते. फणसळकर बाईंच्या कार्यक्षमतेवर त्यांचा अधिक विश्वास होता, त्या खोटे बोलणार नाहीत असे त्यांना वाटत होते. काही क्षण कुलकर्णी शांत राहिले, पण त्यांचा चेहरा त्रासिक होता ते म्हणाले,

"बरोबर आहे तुमचे, मी फणसळकर मॅडमकडेच दिले होते ते काम, पण त्या म्हणाल्या की काही कारणाने त्यांना ते वेळेत पूर्ण करणे जमणार नव्हते, म्हणून तुमच्याकडे सोपवले.. बरोबर आहे ना?" कुलकर्णींनी तिला प्रश्न विचारला पण उत्तराची वाट न पाहता पुढे बोलायला सुरूवात केली.

"बरं ठीक तुम्ही ते काम त्यांना मदत करण्याच्या हेतूने स्विकारले, पण चुका किती त्यात? काही नोंदी दोन वेळा केलेल्या आहेत तर काही मध्ये टायटल आणि रक्कम याची अदलाबदल केलेली ... झालेली आहे. तुम्ही या चुका मुद्दाम केल्या असे नाही म्हणायचे मला.. पण आपले खूप नुकसान झाले आहे, काय करायचे आता? तुमच्यासारख्या अनुभवी व्यक्तीकडून अशा चुकांची अजिबातच अपेक्षा नव्हती. "

विनीताला काय बोलावे सुचत नव्हते, ती अडखळत म्हणाली,

"प्लीज, फणसळकर बाईंना इथे बोलवाल का?"

कुलकर्णींनी गजाननला बाईंना निरोप देण्यासाठी पाठविले, त्या येईपर्यंत तिथे असह्य शांतता होती. फणसळकर बाईंना विचारले तर त्या म्हणाल्या त्यांनी ते काम विनीताकडे दिले आणि त्या डेंटिस्टकडे गेल्या, त्यांना काहीच माहिती नाही. परोपरीने विचारून देखील त्यांनी त्या प्रकारात त्यांचा काहीच दोष नाही असे सांगितले. डेटा एंट्री त्यांनी केली आहे हे कबूल करायला बाईंनी नकारच दिला. सगळा दोष विनीताच्या माथी आला होता. आजवर अनेकवेळा विनीताने असेच काही करून स्वतःची सुटका करून घेतली होती... आज तिच्या युक्तीचा प्रयोग तिच्यावरच होत होता.. आणि ती काहीच करू शकत नव्हती.

विनीता निराश होऊन स्वतःच्या जागेवर परत आली. समोरच्या स्क्रीन वरचे आकडे तिला आता अर्थहीन वाटत होते. तिची नोकरी तर सुरक्षित होती, पण सर्व महत्वाची कामे तिच्याकडून काढून घेण्यात आली होती. एखाद्या शिकाऊ उमेदवाराप्रमाणे पडेल ते काम करणे तिच्या नशिबी आले होते. तिच्या कार्यक्षमतेवर आता कुणाचाच विश्वास नव्हता.

फणसळकर बाई साळसूद चेहरा करून कामात मग्न असल्याचे दाखवीत होत्या.

विनिताने नेहमीच अवघड प्रसंगातून सुटका करून घेण्याकरता, दोष दुसऱ्याला दिला होता. काही वेळा तर निव्वळ लहानमोठा स्वार्थ साधण्याकरता तिने इतर कुणाच्यातरी नावावर काही खोट्या/चुकीच्या गोष्टी खपवल्या होत्या. असे करण्यात ती चांगलीच तरबेज झालेली होती. पण आज मात्र फासे उलटे पडले होते. तिचीच युक्ती वापरून तिची फसगत केलेली होती आणि इतकी बेमालूमपणे, की ती स्वतःचे निर्दोष असणे सिद्ध करू शकत नव्हती.

आज ती पुरती फसली होती .. फणसळकर बाईंनी तिच्यावर मात केली होती.

***

आयजीच्या जीवावर बायजी उदार !

मराठीतील म्हणी या अगदी नेमक्या आणि अचूक शब्दात आशय व्यक्त करणाऱ्या आहेत. एखाद्या अनुभवाचे वर्णन करण्यासाठी अनेक शब्द आणि वाक्ये खर्ची पडतात. पण तेच काम म्हणींच्या प्रयोगाने काही शब्दातच आणि अधिक नेटकेपणाने करणे शक्य होते. आता ही एक सर्वपरिचित अशी म्हण आहे..

"आयजीच्या जीवावर बायजी उदार"

ही म्हण वाचल्यावर तिचा अर्थ साधारण लक्षात आलाच असेल. अर्थ असा आहे.. की समजा एखाद्याला दुसऱ्या कुणाला मदत करायची आहे, तर ती तो तिसऱ्या करवी करून घेतो. स्वतः काहीच करीत नाही. परंतु मदतीचे श्रेय मात्र स्वतःकडे घेऊन मिरवतो. समाजात अशी अनेक माणसे आढळून येतात, जी फक्त बोलघेवडेपणा करतात, परंतु प्रत्यक्षात कृतिशून्य असतात. दुर्दैवाने अशा माणसांची लबाडी कुणाच्याही लक्षात येत नाही, आणि अशी माणसे फुकाचा चांगुलपणा मिरवित राहतात.

असाच काहीसा अर्थ असलेली अजून एक म्हण आहे.

"हलवायाच्या घरावर तुळशीपत्रं ठेवणे"

मराठी भाषेत, कशावर तरी तुळशीपत्रं ठेवणे याचा अर्थ त्या वस्तूचा त्याग करणे असा आहे. उदा सुखासीनतेवर त्याने तुळशीपत्र ठेवले -- म्हणजे सुखासीनतेचा त्याग केला

जी वस्तू अथवा वास्तू स्वतःच्या मालकीची नाही, तिचे अन्य कुणाला परस्पर दान देणे अथवा त्याग करणे, म्हणजेच हलवायाच्या घरावर (जे घर स्वतःचे नाही, (इथे) हलवायाचे आहे) तुळशीपत्र ठेवणे असा आहे. यात तुळशीपत्र ठेवणारा स्वतःचे काहीच गमावत नाही, पण थोर दानी म्हणून नावाजला मात्र जातो.

मराठी भाषेतील म्हणींचे हे वैशिष्ट्य आहे, की त्यांच्या प्रयोगाने फारसे कठोर शब्द न वापरता व्यवहारातील विसंगती नेमकेपणाने व्यक्त होते.

अनेकांना असा अनुभव कधी ना कधी आलेला असतोच, की कुणाच्यातरी सांगण्यावरून इच्छा नसताना काही कृती करणे भाग पडते. यात करणाऱ्यांच्या वाट्याला मनस्ताप येतो, आणि सांगणारा परस्पर श्रेय लाटतो. मदत घेणाऱ्याला फायदाच होतो, कारण त्याचे काम झालेले असते, गरजेची पूर्तता झालेली असते.

या दोन्ही म्हणी ढोंगी, भोंदू माणसाचे नेमके गुणवर्णन करतात. अशी माणसे मोठेपणाचा फक्त आव (सोंग) आणतात. त्यांच्या लंब्याचौड्या गप्पांमधला मोठेपणा, त्यांच्या कृती मध्ये कधीच दिसून येत नाही. अशी माणसे बोलण्यात मोठी चतुर असतात. गोड गोड बोलून, ऐकणाऱ्याला भ्रमित करण्याची कला त्यांना साध्य असते. अशा माणसांपासून सावध राहणे हाच शहाणपणा असतो, कारण स्वतःला श्रेय लाभावे याकरता ते इतर कुणाचे नुकसान देखील करू शकतात. अशा व्यक्तींना मोठेपणा हवा असतो, परंतु त्या साठी कष्ट करण्याची, अथवा झळ सोसण्याची त्यांची अजिबात तयारी नसते. आता उदाहरणार्थ या दोन मित्रांची कर्मकहाणी बघा ना ..

(वाचलेली कथा)

भारतवर्षातील वैशाली हे एक सामर्थ्यवान राज्य होते. वैशालीचे सम्राट क्षेत्रपाल हे प्रजाहितदक्ष म्हणून ओळखले जात. आपल्या साम्राज्यात गुणवान लोकांना प्रोत्साहन मिळावे आणि त्यांचा आदर्श समोर ठेवून, एक सुसंस्कृत समाजाची जडणघडण व्हावी, या करता ते अनेक स्पर्धांचे आयोजन करीत असत आणि विजेत्यांना पुरस्कार देऊन सन्मानित करीत असत. त्या पुरस्कारांपैकी महत्वाचा पुरस्कार होता तो "सर्वोत्तम नागरिक" पुरस्कार.

वैशाली राज्यामध्ये एक लहानसं, टुमदार गाव होत, विष्णुपूर त्याचे नाव. गावातील सर्व लोक एकमेकांना ओळखत असत. सर्वांशी सौजन्याने व्यवहार करीत. भांडण तंटे फारसे होत नसत. ग्रामपंचायतीमध्ये वयोवृद्ध, अनुभवी माणसे होती. ती निष्पक्षपणे न्यायनिवाडा करीत. ग्रामपंचायतीचा निर्णय सारेजण शिरोधार्य मानत असत. संपूर्ण वैशाली साम्राज्यात, विष्णुपूर एक आदर्श गाव म्हणून प्रसिद्ध होते.

त्या गावात एक जमीनदार राहत असे, त्याचे नाव सिद्धराम. त्याच्या घरी लक्ष्मीचा वास होता. संपत्तीचा आलेख सतत वाढतच होता. असे असूनही त्याला गर्व नव्हता, व्यवहारात माणुसकी होती. श्रीहरी त्याचा एकुलता एक पुत्र होता. त्याला घरातील संपत्तीचा गर्व होऊ नये, आणि त्याने चार शहाणपणाच्या गोष्टी शिकाव्यात, म्हणून सिद्धरामने श्रीहरीला गुरुकुलात शिकण्यासाठी पाठवले. तिथेच त्याची रंगनाथ बरोबर ओळख झाली. रंगनाथ विष्णुपूरमधील एक शेतकरी सुधन्वाचा मुलगा होता. त्याचे कुटुंब धनवान नसले, तरी खाऊनपिऊन सुखी होते. घरातील सर्व सदस्य दिवसभर कष्ट करीत आणि साधेपणाने जीवन व्यतीत करीत असत. त्यांचा कधी कुणाबरोबर भांडण तंटा नव्हता. उलट कुणा अडलेल्या गरजवंताला नेहमी मदतीचा हात देत असत. त्यांच्या परिस्थितीनुसार शक्य होईल ती मदत ते करीत असत. त्यामुळे गावातील सर्वांबरोबर त्यांचे सलोख्याचे संबंध होते.

रंगनाथने त्याच्या कुटुंबाची परंपरा, गुरुकुल मधल्या वास्तव्यात देखील जोपासली होती. रंगनाथ सर्व गुरुजनां मध्ये उत्तम शिष्य म्हणून ओळखला जात असे. त्याच्या विनम्र आणि मनमिळाऊ स्वभावामुळे त्याची सर्व सहध्यायांबरोबर चांगली मैत्री जमली. श्रीहरी देखील त्यात होताच. श्रीहरी, धनवान जमीनदारांचा एकुलता एक पुत्र असल्याने लाडाकोडात वाढलेला होता. अगदी साध्या साध्या कामात देखील त्याला कुणाच्यातरी मदतीची गरज भासत असे आणि रंगनाथ त्याला नेहमीच मदत करीत असे. त्यामुळे रंगनाथ बरोबर त्याची लगेचच मैत्री जमली होती. गुरुकुल मधील वास्तव्यात श्रीहरीला रंगनाथचा आधार वाटत असे.

स्वगृही श्रीहरीला आणि त्याच्या आवडी-निवडींना नेहमीच प्राधान्य मिळत असे. माता-पिता, नोकर-चाकर सदोदित त्याच्या कौतुकात मग्न असत. त्याच्या लहानसहान गुणांना देखील भलतीच प्रसिद्धी मिळत असे. परंतु गुरुकुलामध्ये परिस्थिती निराळी होती. तिथे त्याच्या श्रीमंतीचा प्रभाव चालत नसे. गुणांना, कर्तृत्वाला महत्त्व दिले जात असे. आणि म्हणूनच रंगनाथ त्याच्याच गावातील एक गरीब शेतकऱ्याचा मुलगा असून देखील, तोच सर्वांना प्रिय झालेला होता. सर्वजण नेहमी त्याचेच कौतुक करीत. याचे श्रीहरीला भारी वैषम्य वाटत असे. एकदिवस त्याने त्याच्या मनातील सल गुरुजींकडे व्यक्त केला. तो म्हणाला,

"गुरुदेव मी आणि रंगनाथ एकाच गावामध्ये राहणारे आहोत. मी घरून येताना तऱ्हे तऱ्हेच्या किंमती वस्तू आणल्या आणि बरोबरच्या मुलांना दिल्या. माझ्या घरून माझे नोकर मिठाई, फळे आणतात, ती मी सर्वाना देत असतो. रंगनाथने कुणाला कधी काही दिल्याचे माझ्या स्मरणात नाही. तरी सर्वजण त्याचीच स्तुती करतात. अध्यापक देखील त्यालाच नावाजतात. तो या गुरुकुलातील लोकप्रिय स्नातक आहे. असे का? "

गुरुजींनी आश्चर्याने श्रीहरीकडे बघत विचारले,

"तुला मत्सराची बाधा झालेली आहे का? रंगनाथचे कुणाबरोबर वैर नाही. मग तुला असे वाटायचे कारण काय? तू एक गोष्ट लक्षात ठेव, जगात पैसा सर्वश्रेष्ठ नाही. तू इतर लोकांना जशी वागणूक देशील, तशीच वागणूक ते तुला देतील. तू तुझ्या पैशांनी किंवा बळाने आदर, स्नेह विकत घेऊ शकत नाहीस किंवा मिळवू शकत नाहीस. इतरांनी तुला आदर, सन्मान द्यावा असे वाटत असेल, तर प्रथम तू त्यांना तो दे. रंगनाथ सर्वांबरोबर नम्रतेने वागतो. उच्चं-नीच, गरीब-श्रीमंत असा भेद करीत नाही. मदतीला सदा तत्पर असतो. म्हणून सारे त्याच्याबद्दल जिव्हाळा बाळगतात. त्याच्याशी मैत्री करणे त्यांना सन्मानाचे वाटते."

गुरुजींचे बोलणे श्रीहरीने चांगले ध्यानात ठेवले. त्याने मनोमन निश्चय केला, की रंगनाथसारखी लोकप्रियता त्याला मिळवायची आहे. तसा तो लाडावलेला, श्रीमंत असला तरी मनाने वाईट नव्हताच. आता त्याच्या वागण्या बोलण्यात हळूहळू बदल घडू लागला. शक्यतो कुणाचा अपमान न करता, न दुखावता स्वतःचे म्हणणे सांगण्याची कला त्याने अवगत केली. कुणी अडलेला, गरजवंत असेल तर मदत करण्याची तो तयारी दाखवीत असे. फक्त यात एक मेख होती. ती म्हणजे तो स्वतः कुठलेही काम न करता, इतरांकडून करून घेत असे. तरीही काहीजण त्याच्या या गोडबोलेपणाला भुलत आणि त्याच्या चांगुलपणाचे गोडवे गात असत.

गुरुकुलातील शिक्षण पूर्ण झाल्यांनतर दोघे विष्णुपूर मध्ये माघारी आले. श्रीहरी जमीनदारीचे कामकाज शिकून वडिलांना मदत करू लागला, तर रंगनाथने हाती शेतीची अवजारे घेतली. दोघाचेही विवाह संपन्न होऊन गृहस्थाश्रमात त्यांनी प्रवेश केला. काही काळातच रंगनाथ त्या गावातील एक प्रतिष्ठित शेतकरी गणला जाऊ लागला. रंगनाथाचा संपूर्ण दिवस शेतामध्ये कष्ट करण्यात व्यतीत होत असे. पण त्यातही कुणी मदत मागण्यास आला, तर तो नकार देत नसे. प्रसंगी नुकसान सोसूनही गरजवंताला सर्वोतोपरी सहाय्य करण्यास तो तत्पर असे. त्यामुळे ग्रामपंचायतीत देखील त्याला सन्मानाचे स्थान मिळाले होते. जमीनदार सिद्धरामने श्रीहरीला सर्व जबाबदारी देऊ केली होती आणि तो तीर्थयात्रेस निघाला.

श्रीहरीचा सारा दिवस आता जमीनदारीच्या कामकाजात व्यतीत होऊ लागला. त्याने गुरुजींचे शब्द नीट लक्षात ठेवले होते. त्याच्या बोलण्यात विनम्र गोडवा असे. तो शब्दांनी कुणाला दुखवीत नसे. परंतु त्याच्या संभाषणातील सौजन्य व्यवहारामध्ये दिसून येत नसे. मजुरांकडून काम करून घेताना अथवा कर्जदाराकडून वसुली करताना तो अत्यंत कठोरतेने वागत असे.

त्या दिवशी नेहमीप्रमाणे श्रीहरी कामकाजामध्ये व्यस्त होता. तितक्यात एक वाटसरू तेथे आला. हात जोडून म्हणाला,

"श्रीमान, खूप लांबचा प्रवास करून आलो आहे. कुठे निवासाची सोय होऊ शकेल का? आपला मोठा वाडा पाहून थांबलो इथे."

श्रीहरी तत्परतेने म्हणाला,

"निवासाची सोय होईल ना. मी असताना तुम्हाला काळजी करण्याचे काही कारण नाही. इथून असेच सरळ जाऊन डाव्या बाजूला वळल्यावर एक घर लागेल. धर्मराव मालक आहेत तिथले. त्यांना माझे नाव सांगा, ते तुमची सोय नक्की करतील. त्यांचा तसा लौकिकच आहे ना. अरे दामू .. पाहुण्यांना गूळ, पाणी दे बरं !"

असे म्हणून पुन्हा तो त्याच्या कामात गढून गेला. पाहुणा पाणी न घेताच पुढे निघाला. म्हणाला, "धर्मरावांकडेच पाणी घेईन."

एकदा त्याच्या शेतावरच्या मजुराच्या पायाला नांगराचा फळ लागला. खूप रक्तं वाहू लागले. श्रीहरीने तातडीने त्याला वैद्याकडे धाडले, वर चिठ्ठीही दिली, की सखारामला दोन दिवस तुमच्या घरी ठेवून घ्या. त्याला शुश्रूषेची गरज आहे. बिचारा गरीब मजूर, कुठे जाईल?

वैद्यराजांना श्रीहरीचा शब्द मोडता आला नाही. त्यांनी आणि त्यांच्या घरच्यांनी सखारामची चांगली आठ दिवस देखभाल केली. त्यांचा निरोप घेताना सखारामने कृतज्ञतेने वैद्यराजांच्या पायावर मस्तक ठेवले म्हणाला, "तुम्ही मला जीवदान दिलेत महाराज."

श्रीहरीला तक्रार करायला ते एका कारणच मिळाले. तो सर्वाना सांगू लागला, "बघा, त्या सखारामची मी वैद्यराजांकडे व्यवस्था केली. माझ्या शब्दाखातर वैद्यांनी त्याच्यावर उपचार केले, तर त्याने माझे आभार देखील मानले नाहीत. ज्याच्या त्याच्यापाशी वैद्यराजांची स्तुती करीत असतो. "

एकदिवस गावचा कुंभार, सोमनाथ श्रीहरीकडे आला. म्हणाला,

"जमीनदार साहेब, माझ्या आजारी आईला शेजारच्या गावी असलेल्या माझ्या बहिणीकडे पोहोचते करायचे आहे. तुमची घोडागाडी द्याल का एका दिवसापुरती? माझी आई इतक्या लांबवर चालत जाऊ शकणार नाही. "

श्रीहरीला मनातून जरा रागच आला, 'घोडागाडी मागतोय माझी. घोड्याची देखभाल करायला किती खर्च येतो माहिती आहे का?' पण वरकरणी गोड आवाजात म्हणाला,

"अरे मला कामानिमित्त कुठे जायचे तर घोडागाडीची गरज भासते. असे कर तो रंगनाथ आहे ना, त्याला सांग. तो त्याची बैल गाडी देईल तुला. त्याला सांग मी पाठवले आहे म्हणून, तो नाही म्हणायचा नाही."

सोमनाथ रंगनाथकडे आला. रंगनाथने नुसती बैलगाडी दिली नाही, तर तो स्वतः सोमनाथ च्या आईला शेजारच्या गावी पोहोचविण्यासाठी आला. म्हणाला, "अरे इतक्या दूर एकटा गाडी चालवशील, बैलांना सांभाळशील का तुझ्या मातोश्रींची काळजी घेशील? दूरचा प्रवास आहे, एकाला दोघे असलेले चांगले."

सोमनाथ गावभर रंगनाथच्या उपकाराचे गोडवे गाऊ लागला. श्रीहरीला ते कळल्यावर म्हणाला, "बघा, मी त्याला रंगनाथ कडे जाण्यास सांगितले. माझे नाव ऐकून रंगनाथने त्याला मदत केली. आणि आता तो मला विसरून गेला."

सुगीचे दिवस नुकतेच संपले होते. शेतकऱ्याची कोठारे धान्याने भरली होती. शेतसाऱ्याची मनाजोगती वसुली झाल्याने सम्राट क्षेत्रपाल समाधानी होते. आता काही दिवसांनी वैशाली साम्राज्याचा वार्षिकोत्सव होणार होता. दरवर्षी वैशाली नरेश स्वतः गुणवंतांचा सत्कार करीत असत. दरवर्षी ते "उत्तम नागरिक" हा पुरस्कार देत असत. सदाचारणी, नम्र, निगर्वी, प्रामाणिक अशा नागरिकास हा पुरस्कार मिळत असे. त्यात एक महत्त्वाची अट होती, की तो नागरिक इतरांच्या मदतीस तत्पर असायला हवा. आणि त्याने केलेली मदत लोकांनी सांगायला हवी. राज्यातील निरनिराळ्या गावातून प्रवेशिका आल्या होत्या. विष्णूपूर मधून देखील दोन प्रवेशिका होत्या. रंगनाथ आणि श्रीहरी. रंगनाथ ची प्रवेशिका ग्रामपंचायतीने पाठविली होती तर श्रीधरने स्वतःच आपले नाव स्पर्धक म्हणून नोंदवले होते.

अनेक चाळण्यातून पार होत शेवटी विष्णुपूरचे नाव अग्रस्थानी होते. पण तिथल्या तर दोन प्रवेशिका होत्या. वैशालीनरेश क्षेत्रपाल विचारात पडले. पुरस्कार एकाच व्यक्तीला मिळणार होता. सर्वोत्तम नागरिक निवडण्यासाठी उरलेल्या दोन प्रवेशिकांची तुलना होणे आवश्यक होते. महाराजांनी प्रधानजींना सल्लामसलतीकरता पाचारण केले. वैशालीचे प्रधानजी चतुरसेन, नावाप्रमाणेच चतुर होते. त्यांनी महाराजांना एका नामी युक्ती सुचवली. महाराजांनी देखील ती स्वीकारली.

प्रसन्न प्रभात समय होता. स्वच्छ सूर्यप्रकाश होता. पक्षांची किलबिल कानांना सुखवीत होती. शेतातील कामे उरकलेली असल्याने, काही गावकरी निवांतपणे पारावर विसावलेले होते. पान, तंबाखूची देवाणघेवाण होत होती. इतक्यात तिथे दोघे वाटसरू आले. बरीच दूरची वाटचाल करीत आलेले असावेत. कपडे मळलेले, चेहऱ्यावर थकवा होता. पाराला असलेल्या पायरीवर त्यांनी बैठक घातली. मुंडासे काढून, उपरण्याने ते वारा घेऊ लागले. दोघेही विष्णुपूरचे नक्कीच वाटत नव्हते. मग पारावरच्या एकाने विचारले,

"पाहुणे, कुण्या गावचे म्हणायचे तुम्ही? लांबून आलात जणू?"

वाटसरू उत्तरला,

"हो ना, आम्ही तिकडचे चंडीपूरचे. चाललो आहोत कुंतिपूराला. पण माझा हा सोबती जरा आजारलाय. म्हणून म्हणलं दोन दिवस थांबावं. इथल्या जमीनदारांची कीर्ती कानावर आली. वाटले मदत करतील ते."

मग जमीनदार श्रीहरीच्या घरी कसे जायचे ते विचारून घेऊन दोघा वाटसरूंची वाटचाल पुन्हा सुरु झाली. श्रीहरीच्या हवेलीपर्यंत पोहोचायला बराच वेळ लागला त्यांना. सूर्य माथ्यावर आलेला, ऊन मी म्हणत होते. तापलेल्या मातीच्या वाटेवरून चालताना पावलांना चटके बसत होते.

श्रीहरी त्याच्या कचेरीमध्ये कसलेतरी हिशेब तपासत होता. तितक्यात नोकराने दोन पाहुण्यांची वर्दी दिली. जरा त्रासिक चेहऱ्याने त्याच्याकडे पाहत श्रीहरीने विचारले,

"बोला, काय काम आहे?"

त्याचा रागीट आवाज आणि त्रासिक चेहरा बघून पाहुणे जरा अडखळले. मग हात जोडून अजिजीने म्हणाले,

"मालक दूरदेशीहून आलो आहोत. माझा सोबती आजारी आहे. दोन दिवसापुरता आश्रय मिळाला असता तर.. " असे म्हणून तो थांबला.

श्रीहरी म्हणाला, "तुम्ही बघताच आहात मला बिलकुल वेळ नाहीये. बरीच कामे आहेत. नाहीतर मी तुमच्यासाठी नक्की काही केले असते. आमच्या गावाचे वैद्यराज ज्ञानी आहेत. ते तुमच्या सोबत्याला चांगले औषध देतील. माझे नाव सांगा त्यांना. नाही म्हणायचे नाहीत."

वाटसरू परत अजिजीने बोलला, " पण आमची राहण्याची सोय झाली असती तर बरे झाले असते."

श्रीहरी लगेच बोलला, "आमच्या गावातली धर्मशाळा उत्तम आहे. माझ्या वडिलांनी त्यासाठी भरगोस देणगी दिली होती. असेल तिथे कुणी तर तुमची सोय नक्की होईल. त्यांना माझे नाव सांगा." असे म्हणत निरोपादाखल त्याने हात जोडले.

बिचारे वाटसरू आल्या पावली परत निघाले होते. वाटेवरून चालताना गावातली लहानमोठी घरे दिसत होती. ते चालत चालत एका घराजवळ येऊन थांबले. अती थकव्याने आता त्यांना एक पाऊल देखील पुढे टाकणे अशक्य झाले होते. घरासमोरच्याच एका झाडाखाली, बुंध्याला टेकून ते स्वस्थपणे बसून राहिले. काही वेळानंतर बैलांच्या गळ्यातील घुंगरांचा आवाज येऊ लागला. बैलगाडीच्या चाकांची खडखड कानावर येऊ लागली. शेतावर गेलेला रंगनाथ घरी परत येत होता. घरासमोर त्याची गाडी थांबली. खाली उतरून तो घराच्या दिशेनं जाणार तोच त्याची नजर झाडाखाली विसावलेल्या वाटसरूंकडे गेली. त्याने त्याच्या नोकराला हाक दिली आणि बैलगाडीचा कासरा त्याच्या हाती सोपवला. नंतर झाडाखाली बसलेल्या वाटसरुंजवळ येत त्याने चौकशी केली,

"पाहुणे, इथे का थांबला आहात? कुठे जायचे आहे तुम्हाला?"

मग वाटसरूने त्यांची कर्मकहाणी कहाणी ऐकवली. रंगनाथ म्हणाला,

"माझे घर काही मोठे नाही. पण तुम्हाला चालत असेल तर आतमध्ये या. गरीबाघरची चटणी भाकरी खा. मग पुढची वाटचाल करा."

वाटसरूंनी कृतज्ञतेने हात जोडले. रंगनाथने त्यांना विहिरीतून निर्मळ, ताजे पाणी काढून दिले. तापलेल्या धुळीतून चालून आल्यावर, ते थंडगार पाणी पावलावर घेताना पाहुणे सुखावले. त्यांच्याकरता ओसरीवर घोंगडी अंथरली. रंगनाथच्या मुलांनी गुळाचा खडा असलेली वाटी दिली. त्यावर पाणी पिताना त्यांनी रंगनाथला मनापासून आशीर्वाद दिले. रंगनाथच्या पत्नीने तयार केलेले, साधेच पण चवदार, ताजे आणि गरम अन्न ग्रहण केल्यांनतर समाधानी चित्ताने ते दोघे झोपेच्या अधीन झाले. पुढचे दोन तीन दिवस रंगनाथ आणि त्याच्या पत्नीने दोघांचेही चांगले आदरातिथ्य केले. आजारी वाटसरूची तब्येत चांगली सुधारली आणि त्या दोघांनीं पुढील मार्गक्रमणा करण्यास प्रारंभ केला.

वाजत गाजत वार्षिक उत्सवास आरंभ झाला. त्यावर्षीचे सर्वोत्तम नागरिकाचे पारितोषिक अर्थातच रंगनाथला देण्यात आले होते.

***

उपकथा

"--- आपण या समाजाचे देणे लागतो ही जाणीव त्यांच्या मनात जागृत आहे, आणि म्हणूनच त्यांनी हे महान कार्य उभे केले आहे. समाजातील वंचित, शोषित घटकांचा उद्धार करण्यासाठी सीमाताईंनी नेहमीच पुढाकार घेतला. त्यांच्या अथक प्रयासाचे फलस्वरूप, आज असंख्य कष्टकरी माता, भगिनींची मुले शिक्षण घेत आहेत. त्यांच्या आयुष्यात सुखाचा प्रकाश यावा म्हणून सीमाताईंनी अनेक योजना राबविल्या. सर्वसामान्यांना जनसेवेची प्रेरणा दिली. आणि म्हणून.... "

व्यासपीठावरील वक्त्याचे भाषण रंगात आले होते. प्रेक्षकांमध्ये बसलेल्या मंजुश्रीच्या नजरेसमोर, असंख्य स्मृतींनी फेर धरला होता. पंचवीस वर्षे.. खरंच! बघता बघता किती मोठा काळ उलटला? डोईवरच्या काळ्याभोर केसांमध्ये रुपेरी तारा चमकायला लागल्या, डोळ्यांवर चष्मा चढला होता . मंजुश्रीने पर्समधील हातरुमाल काढून डोळ्यांच्या कडा टिपून घेतल्या. परत एकदा सभागृहामध्ये टाळ्यांचा कडकडाट झाला. प्रमुख पाहुण्यांच्या हस्ते प्रसिद्ध समाजसेविका सीमाताई पाटणकरांना पुरस्कार प्रदान करण्यात आला.

पुरस्कार स्वीकारून सीमाताईंनी माईकचा ताबा घेतला.

"बंधू, भगिनींनो, तुम्हा सर्वांची मी ऋणी आहे. हा माझा एकटीचा गौरव नसून, आम्ही मिळून करत असलेल्या कार्याचा गौरव आहे. माझे साथीदार वर्षा आणि यतीनदादा ..."

मंजुश्री आजूबाजूला बघत जागेवरून उठली. "गमन" अशी पाटी असलेला दरवाजा शोधून ती सभागृहाबाहेर आली. वातानुकूलित, बंद जागेतून बाहेर आल्यावर तिला खूपच बरे वाटले. लवकरात लवकर घरी पोहोचायला हवे होते. प्राची आणि प्रणव घरी आलेले असतील. समीर तर कामानिमित्ताने बडोद्याला गेलेला होता. तिने रिक्षा स्टॅण्डवरच्या एका रिक्षावाल्याला सांगितले, जनलोक सोसायटी .. घरी पोहोचायला किमान वीस ते पंचवीस मिनिटे लागणार होती.

रिक्षांच्या चाकांबरोबर तिच्या विचारांची चक्रे देखिल गरगरत होती. पंचवीस वर्षांचा काळ म्हणजे काही थोडाथोडका नव्हता. त्या कालखंडात खूप काही घडले होते, अनुभवले होते. तिच्या व्यक्तिमत्वात तर आमूलाग्र बदल झाला होता. मंजुश्रीच्या चेहऱ्यावर नकळतसे स्मित उमटले. पण गडबडीने ते पुसत तिने चेहरा कोरा केला. "कुणाला वाटेल ही बाई एकटीच का हसते आहे?" तिच्या मनात आले. आणि या विचाराचे तिला स्वतःलाच नवल वाटले. "कधीपासून मी 'कुणाला काय वाटेल' असा विचार करायला लागले?"

घरी अपेक्षेप्रमाणे प्राची आणि प्रणव तिची वाटच बघत होते.

"आई किती उशीर? भूक लागलीय मला कधीची. कुठे गेली होतीस?" प्रणव ने विचारले.

"अरे सीमा आत्याचा सत्कार होता ना आज देविदास सभागृहामध्ये. अजून समारंभ संपला नाहीये, मी आधीच निघाले."

तिने घाईघाईने स्वतःचे आवरून घेतले आणि स्वयंपाकाच्या तयारीला लागली.

प्रणव आणि प्राची तिची मुले. तिला त्यांच्याबद्दल फार अभिमान होता. प्रणवचे आता इंजिनीअरिंगचे शेवटचे वर्ष होते, तर प्राचीने फ्रेंच भाषेत पदवी घेऊन आता दुभाषिका पदविका अभ्यासक्रमासाठी प्रवेश घेतला होता. निदान मुलांचे आयुष्य तरी सुरळीत मार्गी लागले म्हणून ती समाधानी होती. नाहीतर तिच्या आयुष्यात चांगले असे काय शिल्लक राहिले होते? नकळत तिचा चेहरा आक्रसला होता. कपाटातली ताटे, वाट्या घेण्यासाठी आलेल्या प्राचीच्या ते लगेचच लक्षात आले, तिने विचारले..

"आई.. आता काय झाले?"

"कुठे काय? काही नाही.. . " असे म्हणत तिने उकळी आलेल्या आमटीचे भांडे चिमट्याने उचलले आणि जेवणाच्या मेजावर ठेवले.

उरलेल्या भाजी, आमटीचे डबे फ्रीज मध्ये ठेवून तिने फ्रीजचे दार बंद केले . ओव्हन च्या वर लावलेल्या एका रॅकवर ठेवलेल्या घड्याळाकडे तिने बघितले. ११.१० वाजले होते. समीरला घरी परत यायला अजून दोन तास तरी अवकाश होता. बडोद्याहून मुंबईला येणारी त्याची फ्लाईट उशीराने येणार होती.

ती दिवाणखान्यात आली तेव्हा प्राची आणि प्रणव दूरचित्रवाणी बघत होते. दूरदर्शन संचावरची दृष्टी बाजूला न करता प्रणव ने विचारले,

"आई, -- बाबा कधी येणार आहे? किती उशीर झालाय?"

"अरे त्याची फ्लाईट लेट आहे आज, मगाशीच मेसेज आला होता त्याचा." मंजुश्रीने माहिती दिली.

काही वेळ ती पण दूरचित्रवाणी बघत राहिली. प्राची आणि प्रणव तिथून गेल्यानंतर तिने एक मंद प्रकाश देणारा दिवा ठेवून बाकीचे दिवे बंद केले, आणि तिथल्या आरामखुर्चीमध्ये विसावली. तिला सीमाताईच्या सत्कार समारंभातील भाषणे आठवत होती. निःस्पृह, समर्पित कार्यकर्ती, वैयक्तिक सुखाचा त्याग केला, समाजाकरिता अहोरात्र कष्ट ... मंजुश्रीच्या चेहऱ्यावर एक कडवट स्मित उमटले.

शिक्षणाच्या निमित्ताने घरापासून दूर, वेगळ्या शहरांमध्ये राहणारी तिची मुले, बऱ्याच दिवसांनी घरी आली होती. त्यांच्यासमोर तिला कुठलाही अप्रिय विषय आज काढायचा नव्हता, पण मनात येणारे असंख्य विचार ती थोपवू शकत नव्हती. आज सत्कार समारंभा मध्ये जी स्तुतिसुमनाची उधळण चाललेली होती, त्यामुळे तर ती फार अस्वस्थ झाली होती. कारण सीमाच्या या समाजकार्यामुळे तिचा हसता खेळता संसार कोमेजून गेला होता. तिच्या त्या झळाळणाऱ्या यशासाठी, मंजुश्रीच्या कौटुंबिक सौख्याची आहुती दिलेली होती. सीमाच्या कार्याचे गोडवे गाणाऱ्या लोकांना, मंजुश्रीच्या व्यथा, वेदनांची जराही जाणीव नव्हती.

सीमा, समीरची मोठी बहीण .. लग्नं करून सासरी गेली, आणि दोन तीन वर्षातच माघारी आली, लहानग्या श्रेयाला घेऊन. तिच्यावर सासरी फार बंधने होती असे ती सांगे. आणि सर्वसामान्य गृहिणीप्रमाणे आयुष्यभर गृहकृत्य करीत राहण्याची तिची तयारी नव्हती. त्यावेळी समीरचे आईवडील रायपूरमध्ये राहत असत. सीमा त्यांच्याबरोबर रायपूरमध्ये वास्तव्यास आली. त्यांनतर काही वर्षे फार त्रासाची होती. सीमाच्या घटस्फोटासाठी न्यायालयात खेटे घालावे लागत. मग अनेकदा समीरला रायपूरला जावे लागत असे. दोन मुलांना सांभाळून मंजुश्री एकटीच घरी, मुंबईमध्ये रहात असे.

रायपूरमध्येच सीमा एका शाळेत शिक्षिका म्हणून रुजू झाली, परंतु तिचा ओढा समाजकार्याकडे होता. शाळा आणि समाजकार्य यांत ती इतकी व्यस्त झाली, की घराकडे आणि श्रेया कडे लक्ष द्यायला तिला वेळ होईना. मग श्रेयाची रवानगी मुंबईला झाली. आता प्राची आणि प्रणव बरोबर श्रेयाची जबाबदारी मंजुश्रीवर आली होती. अर्थात तिने ती विनातक्रार स्वीकारली देखील.

सीमा आता एक आघाडीची समाजकार्यकर्ती म्हणून नावाजली जाऊ लागली होती. तिच्या समाजकार्याचा परीघ आता व्यापक झाला होता. मग भाषणे, सभा, बैठकांच्या निमित्ताने तिचे दौरे सुरू झाले. अनेक सामाजिक संस्था, संघटनांबरोबर तिचे कार्य विस्तारले होते. कधी ती स्वतः तर कधी तिच्या संघटनेतले साथी मुंबईला आले की सीमाताईंच्या घरी, म्हणजे मंजुश्रीच्या घरी हक्काने येत असत. समीरचे घर म्हणजे सीमाचे मुंबई कार्यालयच झाले होते. सीमा रायपूरहून फोन करीत असे,

"अगं मंजू, इथल्या आदिवासी पाड्यावरच्या तिघीजणी मुंबईला यायच्या आहेत. वसतिगृहामध्ये त्यांची सोय होईपर्यंत आपल्या घरी राहतील बरं का त्या. आणि प्राची आणि श्रेयाचे काही कपडे असतील तर दे त्यांना, बिचाऱ्या गरीब मुली."

मग सीमाने सोपवलेले समाज कार्य, मंजुश्री पार पाडीत असे. कधी कुणी विद्यार्थी येत तर कधी मुंबईच्या हॉस्पिटल मध्ये उपचारासाठी आलेले रुग्ण आणि त्याचे नातेवाईक असत. सीमाताईंनी त्यांची राहण्याची, जेवण्याची सोय करून दिली म्हणून म्हणून तीन तीनदा तिचे आभार मानीत असत. मंजुश्री आणि तिचे कष्ट मात्र कुणाच्या खिसगणतीतही नसत. ती फक्त भारवाही, श्रेय सगळे सीमाचेच.

सतत घरी येणारा पाहुण्यांचा ओघ मंजुश्रीला आता असह्य होऊ लागला होता. कारण या सर्वांचे आदरातिथ्य करण्यात तिचे कौटुंबिक जीवन संपूनच गेले होते. मुले पण कुरकुर करीत. त्याच्या दिनक्रमात अडथळा येत असे. पण समीरकडे या बद्दल काही बोलण्याची सोय नव्हती. काही सांगायला जावे तर त्याला राग येई. तो म्हणे,

"सीमा माझी बहीण आहे. तिला आधार देणे भाऊ म्हणून माझे कर्तव्य आहे. आणि ती काय सोनेनाणे मागते आहे का? चार दोन दिवसांकरता जर कुणी घरी आले, तर इतकं त्रास करून घ्यायला काय झालं?"

मग मंजुश्री काही बोलत नसे. तिला वाटे, सीमाने सोनेनाणे मागितले असते तरी चालले असते. समीरला बोलायला काय झाले? घरात सर्वांची उस्तवारी मला करायला लागते. तो नोकरीनिमित्त दिवसभर बाहेर, घरी ती एकटीच असते ना? अनेक वेळा तर परगावी गेलेला असतो. मला माझे स्वतःचे आयुष्य जगताच येत नाहीये. गरजूंना मदत करणे वगैरे बोलायला ठीक आहे. सीमाने समाजसेवेचे व्रत घेतले आहे, पण ती स्वतः भाषणे देणे आणि उपदेश करणे या व्यतिरिक्त काहीच करीत नाही. तिच्या मुलीची जबाबदारी पण माझ्यावरच टाकून ती मोकळी झाली आहे.

पण यातले ती काहीच बोलू शकत नसे. कारण ऐकण्यासाठी समीर तिच्या समोर थांबतच नसे.

आता मंजुश्रीचे घर आणि आयुष्य देखील सार्वजनिक झाले होते. सीमाच्या शिफारशीने, कधी कोण घरी येईल? -- सांगता येत नसे. सीमाच्या समाजसेवेचं क्षेत्र आता विस्तारले होते. वंचित, मागासवर्गीयांचा उद्धार करण्याचे तिचे ध्येय होते. त्या समाजातील मुलांना रोजगार मिळविता येईल अशी कौशल्याची कामे शिकविणे तिच्या केंद्राने सुरू केले होते. रायपूरला कौशल्य विकास वर्ग सुरू केले होते. एका दिवस एक वीस बावीस वर्षांची मुलगी आली. तिचे नाव दीपाली. तिला केशभूषा, वेशभूषा आणि सौंदर्य प्रसाधना चे प्रशिक्षण घ्यायचे होते. त्यांनतर ती रायपूरच्या केंद्रामध्ये ते शिकविणार होती. तिच्या राहण्याची सोय सीमाने समीरच्या घरी केली. म्हणाली,

"दोन तीन महिन्याकरता कशाला वसतिगृहाचा खर्च? दिवसभर ती तिच्या प्रशिक्षण वर्गामध्ये असेल. रात्रीपुरती राहील ती आपल्या घरी. चालेल ना मंजू?"

सीमाच्या या विचारण्यात तसा काहीच अर्थ नसे. तिने जे ठरविले, त्याला घरचे कधीच विरोध करीत नसत. आणि हे सीमाला चांगले माहिती होते.

मग काय, दीपालीचा वर्ग सुरू झाला. बिचारी गरीब मुलगी. तिच्याकडे नीटसे कपडे नव्हते. मग सीमानेच सुचवले, मंजुश्रीचे कपडे वापरेल ती काही दिवस. तिला वापरण्याजोगे व्हावेत म्हणून ते कपडे थोडेफार अल्टर करावे लागतील इतकेच. नवीन कपड्यांचा खर्च वाचला ना?

पण अल्टर केल्यांनतर, ते कपडे मंजुश्रीसाठी आता निरुपयोगी झाले त्याचे काय? अर्थात असे काही विचारण्याची सोयच नव्हती. उत्तर मिळाले असते, "तू फक्त तुझा विचार करते आहेस, हा स्वार्थीपणा आहे. गरीब बिचाऱ्या मुलीला मदत झाली, याचे समाधान वाटायला हवे तुला."

दीपालीचा कार्यानुभव सुरू झाला. ती शनिवार, रविवारी तिच्या वर्गमैत्रिणींना घरी बोलावत असे. त्यांची केशभूषा, वेशभूषा, प्रसाधन इ. चालू असे. एक दिवस तिने प्रयोगासाठी म्हणून मंजुश्रीचे केस कापले. मंजुश्रीने आरशात बघितल्यावर तिला रडू कोसळायचे बाकी राहिले होते. फारच विचित्र दिसत होते तिचे केस. ती दीपालीला म्हणाली,

"अगं, हे काय केलंयस तू माझ्या केसांचे?"

दीपाली म्हणाली,

"काकू, नवीन हेअरस्टाइल आहे ती. आजकाल सगळ्याच बायका असे केस कापतात. फॅशन आहे ती."

मंजूश्री म्हणाली, "पण तू म्हणाली होतीस की फक्त केसांची टोके कापणार आहेस, सरावासाठी?"

दीपाली उत्तरली, "आहो काकू, तुमचे केस किती दाट आणि लांब होते? आजकाल असे केस असण्याची फॅशन नाहीये. मी तुम्हाला जरा मॉडर्न लुक दिला. सगळ्यांना आवडेल बघा."

मंजुश्री नेहमीप्रमाणे गप्प राहिली. घरातल्या कुणाच्या लक्षात तिचे कापलेले केस आलेच नव्हते, कारण कुणाला तेव्हढा वेळ नव्हता.

दीपालीचा तीन महिन्यांचा वर्ग सहा-सात महिने चालला.

आता सीमाने अजून एक नवा उपक्रम सुरू केला होता. आदिवासी कलेचा प्रसार करण्याचा. त्या योगे आदिवासी कलाकारांना उत्तेजन मिळेल आणि ते अधिक समाजाभिमुख होतील, हा देखील हेतू होता.

उपक्रम चांगला होता, परंतु त्या करता मंजुश्रीच्या घराचा उपयोग प्रशिक्षण वर्ग म्हणून केला जाऊ लागला. रायपूर मध्ये आदिवासी कलाकार प्रात्यक्षिके करीत, आणि ती बघून मुंबईतील शिकाऊ कलाकार इथे प्रयोग करीत. 'ऑनलाईन प्रशिक्षण वर्ग' होता तो. आता तिच्या घरात वेताच्या काठ्या, बांबूचे छिलके. कागद, खळ, डिंक इ. चा पसारा दिसू लागला. घरातील इतर कामांबरोबर त्याच्या साफसफाईचे काम तिच्या मागे लागले. त्यानंतर कापडावरील नक्षीकाम झाले. त्यासाठी मंजुश्रीच्या घरातील चादरी, अभ्रे, टेबलक्लॉथ, पडदे इतकेच काय लहानमोठे कपडे, साड्या इ. चा वापर केला जाऊ लागला. सीमाच्या आईनी म्हणजे मंजुश्रीच्या सासूबाईंनीच ते सुचवले होते. गरीब कलाकारांना प्रशिक्षण द्यायचे तर त्यांना सगळी साधने पुरवायला हवीत ना? मंजुश्रीने कुरकुर केल्यावर त्यांनी लगेच समीरकडे तक्रार केली. आई काही सांगते ते मंजुश्री मानत नाही, ते पाहून समीरच्या रागाचा पारा चढला होता.

मंजुश्रीने समीरला सांगायचा प्रयत्न केला. तर तो म्हणाला, "अगं अनायासे पुण्यकर्म घडतंय. आणि तुला काय त्रास आहे त्यांचा? ती मुले त्यांचे काम करतात. तुला आजकाल तक्रार करण्याची फार सवय लागली आहे. म्हणूनच मी शक्यतो घरी येत नाही. स्वभाव बदल जरा तुझा."

तिच्या घरातील चादरी, पडदे इत्यादींचे रंग, नक्षीकाम बदलून गेले होते. तिच्या मूळच्या नाजूक, सुंदर रंग आणि नक्षीकाम असलेल्या चादरी, पडदे, टेबल, सोफा इत्यादींवरील कापडी आवरणे इतकेच काय हातरुमाल, ओढण्या वगैरेंनी निराळाच अवतार धारण केला होता. केला गेलेला बदल अजिबातच सुखावह नव्हता.

एके दिवशी सीमा मुंबईला आली होती. त्यांच्या संस्थेचे काही काम होते म्हणे. तिच्यासोबत तिचा गोतावळा होताच. यतीन केरकर, कल्याणी जामदार, वर्षा डाके. सगळ्यांचा मुक्काम समीरच्याच घरी होता. काम संपल्यानंतर तीनचार दिवस मुंबई दर्शन झाले. स्वतःची कार त्यांच्या दिमतीला देऊन, समीर टॅक्सीने ऑफिसमध्ये जात होता. घरात त्यांची सरबराई करायला मंजुश्री होतीच. एकंदरीत सगळा आनंदच होता.

एक दिवस सगळेजण दूरचित्रवाणी बघत होते. एकीकडे गप्पा देखील चालू होत्या. दुसऱ्या दिवशी सारेजण रायपूरला जायचे होते. बोलता बोलता सीमा समीरला म्हणाली,

"समीर आमच्या केंद्राने 'कन्या विकास केंद्राची' योजना केली आहे. ती संस्था मुंबईमधून कार्यान्वयित व्हायची आहे. त्या कामाकरताच आम्ही इकडे आलो होतो. मुंबई केंद्राची जबाबदारी माझ्याकडे आहे. मी आता मुंबईला येईन पुढच्या महिन्यात."

ते ऐकताच मंजुश्रीच्या कपाळावर आठी चढली होती. पण समीर अथवा सीमाचे तिकडे लक्षच नव्हते. सीमा पुढे म्हणाली,

मी केंद्राच्याच वसतिगृहामध्ये राहीन, पण श्रेया तुझ्याघरी येईल, ठीक आहे ना?"

"तुझ्याघरी? हं ..." मंजुश्रीच्या मनात आले. हे घर समीर इतकेच तिचे देखील आहे याचा त्या दोघांनाही विसरच पडलेला होता. तिलासुद्धा निर्णयामध्ये सहभागी करून घ्यायला हवे असे सीमाच्या किंवा समीरच्यादेखील मनात आले नाही. शेवटी घराची जबाबदारी तिच्यावरच असणार होती. पण निर्णय घेताना मात्र तिला गृहीत धरले गेले होते ... नेहमीप्रमाणेच.

आता आयुष्याला वेग आला होता. श्रेया घरी राहणार होती. तिच्याकरता वेगळी व्यवस्था करणे आवश्यक होते. प्रणव आणि प्राचीच्या परीक्षा सुरू होत्या. त्यामुळे त्यांची मदत गृहीत धरता येणार नव्हती. तिला वाटले सीमाला सांगावे की १५ दिवस उशीराने ये. मुलांच्या परीक्षा चालू असताना घरात पाहुण्यांचा गोंधळ असणार होता. पण मंजुश्री काहीच बोलू शकली नव्हती. शक्य तो मुलांच्या अभ्यासात अडथळा येणार नाही याची ती काळजी घेत होती.

श्रेया घरी आली. लहान असताना काही वर्षे ती तिथे राहत होती. पण आता तिच्यात बराच बदल झाला होता. आजी, आजोबांचे अती लाड आणि आईचे दुर्लक्ष .. त्यामुळे ती अगदी एककल्ली झाली होती. तिला हवे ते मिळाले नाही तर घरात गोंधळ घालीत असे. तिची तैनात सांभाळताना मंजुश्रीची चांगलीच दमछाक होऊ लागली होती. प्राची आणि प्रणवचे तिच्याबरोबर अजिबात पटत नसे, परंतु नशिबाने त्यांना त्यांची बरीच व्यवधाने होती. त्यामुळे दोघेही घरी फार कमी वेळ असत.

सीमाचे मुंबईमध्ये बस्तान बसले. केंद्राच्या जबाबदारीमुळे तिचे बाहेरगावचे दौरे कमी झाले होते. अधूनमधून ती घरी यायची. ती घरी आली की श्रेयाबरोबर तिचा काहीतरी वाद होई. दोघींचाही स्वभाव हट्टी, कुणीच नमते घेत नसे. मग रागाने श्रेया तिच्या खोलीत निघून जाई. मायलेकीमधला तो विसंवाद पाहून मंजुश्रीला नवल वाटे. तिला वाटे सीमाला सांगावे की, पोर आता अडनिड्या वयात आली आहे. तिला समजून घ्यायला पाहिजे. पण ती काहीच बोलत नसे, कारण सीमाला ते आवडत नसे. पण मंजुश्रीला जी भीती होती ती खरी ठरली होती.

सीमा बहुधा शनिवारी घरी येत असे. त्या दिवशी ती तशीच आली होती. तिची प्रकृती ठीक नव्हती म्हणून दोन तीन दिवस राहणार होती. कधी नव्हे ते श्रेया सगळ्यांच्या बरोबर दिवाणखान्यात आली होती. तिला काहीतरी बोलायचे होते. बराच वेळ ती तशीच गप्प राहिली. सीमा नेहमीप्रमाणे तिचे केंद्र आणि त्यातील उपक्रम याबद्दल बोलण्यात गुंतली होती. सीमा घरी असली, की इतर सर्वांना श्रोत्यांची भूमिका करायला लागत असे. तिच्याकडे बोलण्यासारखे, सांगण्यासारखे खूप काही असे. आणि दुसऱ्याचे काही ऐकायची तिला सवयच नव्हती. सीमाचे बोलणे संपत नव्हते. श्रेयाची अस्वस्थता मंजुश्रीच्या लक्षात आली होती. सीमाचा बोलण्याचा ओघ जरा मंदावल्यावर, श्रेयाला बोलते करण्यासाठी ती म्हणाली,

"श्रेया तुझी परीक्षा कधी आहे गं? आजकाल तुझे क्लासेस वगैरे उशीरापर्यंत चालू असतात."

मंजुश्रीचा प्रश्न ऐकून श्रेयाला जरा हायसे वाटले. तिला बोलायची संधी मिळाली होती. पण सुरुवात कुठून करावी हे बहुदा समजत नव्हते. ती म्हणाली,

"परीक्षा येत्या सोमवारपासून सुरू आहे. मध्ये काही दिवस विद्यापीठात संप चालू होता ना? त्या मुळे अभ्यासक्रम बराच मागे पडला आहे. म्हणून जास्तीचे वर्ग घेतायत."

त्यांनतर सीमाकडे वळून म्हणाली, " आई तुला काही सांगायचंय मला?"

कपाळाला अमृतांजन चोळत सीमा म्हणाली, "आता इतक्यात नवीन काही मागू नकोस बाई. मागच्या महिन्यात रायपूर, जबलपूर ला आमचे शिबीर होते ना. मीच तर आयोजिका होते. शिबीर संपल्यावर काही दिवस मुक्काम होता आम्हा सर्वांचा तिथे, बराच खर्च झालाय माझा."

"नाही पैसे नकोयत मला" श्रेया बोलली.

"मग काय आहे?" डोळे मिटूनच जरा त्रासिकपणे सीमाने विचारले.

मंजुश्रीला वाईट वाटले, आणि सीमाचा जरा राग पण आला, "कसली आई आहे ही? स्वतःच्या मुलीबरोबर कशी तुटकपणे बोलतेय?"

"श्रेया अग सांग ना काय ते? काही अडचण आहे का?" मंजुश्री समजुतीच्या स्वरात बोलली.

"नाही मामी तसं काही नाही, पण तो अंकित आहे ना, मागच्या रविवारी इथे आलेला ...." श्रेया अडखळत बोलत होती.

मंजुश्रीला साधारण अंदाज आला होता, पण तिला बोलू द्यावे म्हणून ती गप्प राहिली. सीमाला तेव्हढा धीर नव्हता,

"म्हणजे? लग्न करणार आहे की काय तू त्याच्याबरोबर? " सीमाने जरा चिडूनच विचारले.

सीमाचा तो त्रासिक स्वर ऐकून, आतापर्यंत अडखळणारी श्रेया म्हणाली, "हो .. तेच तुला सांगायचे होते." एव्हढे बोलून तिथून निघून गेली.

काय बोलावे कुणाला कळत नव्हते. सीमाचा रागाचा पारा अस्मानात पोहोचला होता. रागारागाने ती बोलली,

"समीर ऐकलंस ना? किती उद्धट मुलगी आहे? सांगायचे होते म्हणे. विचारायची काही पद्धतच नाही."

श्रेयाने तिला न विचारता निर्णय घेतला, म्हणून सीमाचा अहंकार दुखावला होता. श्रेयाबरोबर दोन समजुतीचे शब्द बोलण्याची तिची तयारी नव्हती. तिने श्रेयाला सांगितले की तिला अंकित योग्य वाटत नाही. श्रेया आणि अंकित दोघेही अजून विवाहयोग्य वयाचे नाहीत. अंकितची नोकरी नुकतीच सुरू झाली आहे आणि तितकीशी चांगलीपण नाही. श्रेयाचे शिक्षण पूर्ण व्हायला हवे वगैरे. सीमाच्या बोलण्यात तथ्य होते, परंतु श्रेयाला न दुखावता, तिला विश्वासात घेऊन तिने ते सांगितले असते तर कदाचित श्रेयाने ते मान्यदेखील केले असते, आणि पुढचा अनर्थ टळला असता. परंतु सीमाच्या स्वभावात नमते घेणे नव्हतेच. तिने घेतलेला निर्णय इतरांनी मानलाच पाहिजे, असा तिचा दुराग्रह असे.

तिचे बोलणे ऐकल्यावर श्रेया त्यावर काहीच बोलली नाही. पण सीमा तिच्या केंद्रात गेल्यावर, मंजुश्रीसाठी चिट्ठी ठेवून ती घरातून निघून गेली. सीमाचा संताप इतका होता, की तिने त्या नंतर श्रेयाचे नावच टाकले. तिला घरी परत आणायचा, तिच्याशी बोलण्याचा जराही प्रयत्न केला नाही.

पण मंजुश्रीला राहवेना. तिने श्रेयाच्या वर्गमैत्रिणींना विचारून, श्रेयाचा ठावठिकाणा माहिती करून घेतला. तिच्याशी संपर्क साधला, आणि घरी यायचा आग्रह केला. तिला म्हणाली,

"श्रेया जे झाले ते झाले .. तो राग मनात ठेवून नाती तोडू नकोस. आई आहे ती तुझी, तुझ्या काळजीने बोलली."

श्रेयाला काही ते पटले नाही. पण ती सीमा नसेल तेव्हा, अधूनमधून घरी येऊ लागली.

श्रेयाच्या प्रकरणानंतर मंजुश्री जरा धास्तावली होती. प्राची तशी अजून लहान होती, पण काही सांगता येत नाही. ती येता जाता तिला तिच्या मित्र, मैत्रिणीबद्दल विचारू लागली. तिची भीती प्राचीच्या लक्षात आली. ती म्हणाली,

"आई, मी श्रेयासारखं काही करणार नाही, तू उगीच काळजी करू नकोस."

"हो गं, माहितीय मला ते. पण तरीही.. " मंजुश्री खजील होत बोलली.

सीमाच्या कार्याची व्याप्ती सतत वाढत होती, आणि तिची ख्याती देखील सर्वदूर झाली होती. सीमाताईच्या मताला, बोलण्याला महत्व प्राप्त झाले होते. देशातील विविध प्रदेशातील समाजसेवी संस्था, संघटना तिला आवर्जून आमंत्रित करीत. आता तिचा आणखी एक नवीन उपक्रम सुरू झाला होता. बाल शिक्षण योजना आणि कन्या शिक्षण योजना. त्या अंतर्गत दारिद्र्य रेषेखालील मुलामुलींना व्यावसायिक शिक्षणासाठी मदत दिली जाणार होती. योजनेसाठी सरकारी अनुदान तर मिळालेच, परंतु काही दानशूर व्यक्तींनी आर्थिक पाठबळ दिले होते. विविध संस्थानी प्रशिक्षण शुल्क कमी केले किंवा माफ केले. प्रशिक्षणार्थींच्या निवासाची सोय देखील करण्यात आली होती. मंजुश्रीच्या घराशेजारील एक घर संस्थेतर्फे भाडेतत्वावर घेतले होते. योजने अंतर्गत शिकणारे काही विद्यार्थी तिथे राहणार होते.

एक दिवस, त्या घराची व्यवस्था तपासण्याकरता सीमा आली होती. तिथून ती घरी आली. समीर ला म्हणाली,

"समीर, इथे शेजारी काही विद्यार्थी राहायला येतील. तशी त्यांची सर्व व्यवस्था संस्थेने केली आहे. परंतु काही गरज लागली तर ती येतील तुझ्याकडे, थोडी मदत करा तुम्ही. चालेल ना?

"हो हो, चालेल की. त्यात काय एव्हढे? करू की आम्ही मदत." समीर बोलला.

नेहमीप्रमाणे मंजुश्रीला सांगण्याची, विचारायची कुणालाच गरज भासली नव्हती.

"बोलायला काय जातंय याचे?" मंजुश्रीच्या मनात आले. "असतोय कुठे हा घरी? मदत करणार आहे मीच ना? या सीमाला देखील सवय झाली आहे, तिच्या कार्याचा भार माझ्यावर टाकण्याची... कष्ट माझे आणि मान-सन्मान तिचे. आता मलाही झेपत नाही, तब्येत बरी नसते माझी अलीकडे. पण हे समीरच्याच लक्षात येत नाही, तर सीमाकडून काय अपेक्षा करायची?"

प्रशिक्षण वर्ग सुरू झाले. शेजारील घरात राहणारे विद्यार्थी अधून मधून काही मागायला येत. सुरुवातीचा संकोच हळूहळू नाहीसा झाला होता. कधी त्यांना भांडीकुंडी हवी असत तर कधी जरासे तेल, थोडासा मसाला. कधीकधी कांदे-बटाटे मागून नेत तर कधी एखादी चादर. काही दिवसांनी त्यांची भीड अजून कमी झाली. मग ती मुले सर्रास वॉशिंग मशीन मध्ये कपडे धुण्यासाठी येऊ लागली साबण, हँगर्स मागून घेत असत. दिवसेंदिवस त्यांचे घरातील अतिक्रमण वाढू लागले. प्राची आणि प्रणव चिडून म्हणत,

तू त्यांना येऊ नका म्हणून का सांगत नाहीस? कुठलीही वस्तू घेऊन जातात ते लोक. गरीब म्हणून थोडीफार मदत करणे ठीक आहे, पण हे अती होतंय."

मग मंजुश्री सांगे,

"अरे पण बाबानेच कबूल केलंय ना सीमा आत्याला. त्याने शब्द दिलाय तर मी विरोध कशी करणार?"

पण तिला देखील हे सारे नकोसे झाले होते. त्या मुलांना नाही सांगावे, तर सीमा लगेच म्हणत असे,

"इतकी कंजूसी बरी नाही मंजू, आपण समाजाचे देणे लागतो. आपल्याकडे जे आहे, त्यातले थोडे गरजूंना दिले तर काय हरकत आहे."

पण हे समाजाचे देणे देताना, मंजुश्रीच्या घराचे सौख्य पार नाहीसे झाले होते. सीमाला ते समजण्याची शक्यता बिलकुल नव्हतीच. तिने तर स्वतःचे घर, संसार मोडून समाजकार्य हाती घेतले होते. एकुलत्या एक मुलीला देखील दूर सारले होते. तिला मंजुश्रीची व्यथा कळणे शक्यच नव्हते. इतकी आत्मकेंद्रित, असंवेदनशील व्यक्ती, समाजसेविका म्हणून कशी गौरवली जाऊ शकते? याचे सीमाला नवल वाटत होते.

शिक्षणाच्या निमित्ताने प्रणव आणि प्राची घरापासून दूर गेले होते. त्यांच्या इच्छा, आकांक्षांना पंख लाभले होते. प्रणवला उच्चं शिक्षणाकरता परदेशी संस्थेमध्ये प्रवेश मिळाला होता. त्याच्या कागदपत्रांची पूर्तता झाली की तो तिकडे प्रयाण करणार होता. प्राचीच्या पण स्पर्धा परीक्षा, नोकरीच्या मुलाखती इ. चालू होते. दोघेही मुले त्यांच्या व्यापात पूर्णपणे गुंतली होती. समीर नेहमीच त्याच्या कार्यालयीन जबादारीमध्ये मग्न असे.

आताशा मंजुश्री घरी एकटीच असे. फक्त सीमाच्या संस्थेचे विद्यार्थी घरी येतजात असत. तिच्या घराचा, घरातील वस्तूंचा मुक्तंपणे वापर करीत असत. आणि हताशपणे ते बघत राहण्यापलीकडे मंजुश्री काहीच करू शकत नसे.

मंजुश्रीचे आजवरचे आयुष्य घरालाच बांधलेले होते. तिचे शिक्षण, तिचे छंद, आवडीनिवडी याचा तिला विसरच पडलेला होता. अर्थात त्याबद्दल तिची तक्रार नव्हतीच. परंतु आता सांसारिक जबाबदारीतून ती जरा मोकळी होत होती, मुले मोठी होऊन स्वतंत्र झाली होती. समीर नसे ना का सोबत, पण तिला आता तिचे छंद, आवडी-निवडी जोपासायचे होते. थोडा निवांतपणा उपभोगायचा होता. पण ते काहीच साध्य होत नव्हते. घरातली वर्दळ काही कमी होत नव्हती. तिची जबाबदारी संपतच नव्हती.

घर सोडून कुठे बाहेर जावे, तर घरी काय घडेल याची चिंता काही पाठ सोडीत नसे. कारण आता घराची एक किल्ली त्या विद्यार्थ्याकडे सुपूर्त केलेली होती, सीमाच्याच सांगण्यावरून. त्या घरातील रहिवासी नेहमी बदलत असत. कधी रुग्णसेवेचे प्रशिक्षण घेणाऱ्या परिचारिका असत, तर कधी फॅब्रिकेशन, वेल्डिंग, मोल्डिंग, ग्लासवर्क अशी कामे शिकण्यासाठी आलेले उमेदवार असत. कधी स्पर्धा परीक्षेची तयारी करण्याकरता विद्यार्थी आलेले असत. तर कधी फॅशन डिझायनर, ब्यूटीशियन इ चे प्रशिक्षण घेण्याकरता आलेले उमेदवार असत. काहीवेळा निरनिराळ्या क्रीडा स्पर्धांमध्ये सहभागी होण्याकरता, अथवा प्रशिक्षणाकरिता क्रीडापटू आलेले असत. तिथे रहाण्याकरता कुणीही येवोत, मंजुश्रीचे घर सगळ्यांकरता कायम खुले होते.

मंजुश्रीने समीरकडे अनेकवेळा तक्रार सांगून पाहिली. त्यालादेखील आताशा घरातील परिस्थितीचा अंदाज येऊ लागला होता आणि बहुदा त्रास देखील होत असावा. उघडपणे तो मान्य करीत नसला तरी मंजुश्रीला ते समजत होते. परंतु तरीदेखील सीमाला स्पष्टपणे काही सांगायची त्याची तयारी नव्हती.

त्या दिवशी दोघांचा असाच वाद झाला होता. मंजुश्रीने त्याला काही त्रासदायक घटना कथन केल्या होत्या. सीमाबद्दल तक्रार सांगते म्हणून समीर मंजुश्रीवरच संतापला होता.

"घरी आलो की सतत तुझ्या तक्रारीचा पाढा चालू असतो आजकाल. घरी येणेच नकोसे वाटते मला." समीर म्हणाला.

"समीर, तू तर कधीतरीच असतोस घरात. मी २४ तास घरी असते. माझे कार्यक्षेत्र म्हणजेच हे घर आहे. आणि त्यावर कोण कुठले परके अतिक्रमण करीत असतात. या सर्व गोंधळात माझे काय होत असेल याचा विचार केलायस कधी?" मंजुश्री विचारत होती. तिला अर्थातच उत्तराची अपेक्षा नव्हतीच. पण आज सर्वकाही बोलायचेच असे तिने ठरविले होते.

"सीमाला समाजकार्य करायचे आहे, तर ती का नाही या सगळ्यांसाठी काही करत? माझ्या घरात माझी सत्ता नाही. माझ्या अपरोक्ष घरात कुणी काही केले, तर त्याचा जाब मी विचारू शकत नाही? लगेच मला सामाजिक जाणीव, दया, पाप-पुण्य इत्यादी मोठे मोठे शब्द ऐकवले जातात. माझ्या घराचा, कुटुंबाचा, मुलांचा विचार करणे, त्यांच्या हिताची जपणूक करणे स्वार्थीपणा असेल, तर मी स्वार्थी आहे. मला दया, सहानुभूती, गरज वगैरे सारे काही समजते, पण म्हणून मी माझ्या घराच्या, कुटुंबियांच्या सुखावर पाणी सोडायचे का? इतर लाखो कुटुंब त्यांचे आयुष्य सुखाने जगतात, त्यांना कुणी स्वार्थी म्हणत नाही. मग माझ्यावर ही जबरदस्ती का? अनेक वर्षे झाली आता, सीमाने काही उपक्रम आयोजित करायचा आणि आपण सर्वांनी त्याची कार्यवाही करायची, तिच्या जबाबदाऱ्या आपण पार पाडायच्या. आपण गैरसोय सोसायची, आणि कार्यकर्ती म्हणून सीमा मिरवीते आहे. मी स्पष्ट बोलते, हे म्हणजे 'आयजीच्या जीवावर बायजी उदार' असा प्रकार चालला आहे. मला कीर्ती अथवा मान-सन्मान नको आहेत. मला माझ्या खाजगी, कौटुंबिक आयुष्यात होणारी ढवळाढवळ सहन होत नाहीये. आणि तू सीमाला हे सांगू शकत नसशील, तर तुझे माझे मार्ग वेगळे आहेत हे समजून घे." बोलता बोलता मंजुश्री थांबली. "काय बोलले हे मी?" तिच्या मनात आले. "असं बोलायचे ठरविले तर नव्हते, पण बहुदा ते माझ्या मनात कुठेतरी असेलच. म्हणून सहज पणे व्यक्त झाले."

समीर तिचे बोलणे ऐकताना स्तब्ध झाला होता. त्याला सगळ्या परिस्थितीची जाणीव होती, परंतु आजवर तो ते सर्व नाकारत होता. 'दृष्टी आड सृष्टी' ही नीती त्याने अवलंबली होती. अगदीच काही सामोरे आले तर सोयीस्करपणे मंजुश्रीवर, तिच्या स्वभावावर दोषारोप करून, तो नामानिराळा होत होता.

"हे बघ मंजू .." समीरचा आवाज आता खाली आला होता. त्याला जरा अपराधी वाटत असावे. "सीमाताई माझी बहीण आहे. आता आई आणि अण्णा देखील नाहीत. तिला सासरचा काही आधार नाही. अशा परिस्थितीत मी तिला दुखावू शकत नाही. तू समजून घे जरा. वाटल्यास तू तिच्याशी बोल, मी काही म्हणणार नाही."

समीर अजिजीने बोलत होता. मंजुश्रीला त्याची परिस्थिती समजत होती. परंतु आता तिने सोक्ष मोक्ष लावायचे नक्की केले होते. अर्थात समीर काही मदत करेल, सीमाला काही सांगेल, असे तिला अजिबात वाटत नव्हते. इतक्या वर्षांच्या सहवासाने, तिला इतकेतरी नक्कीच समजत होते. म्हणून मग जरा विषय बदलत ती म्हणाली,

"पुढच्या आठवड्यात प्राची आणि प्रणव यायचे आहेत. थोडेच दिवस आहेत ते घरी, तू कुठे बाहेरगावी जायचे ठरवू नकोस."

"हो आहे लक्षात माझ्या, प्रणवची फ्लाईट पुढच्या महिन्यात ५ तारखेची आहे ना? मी दोनचार दिवस रजा घ्यायचा प्रयत्न करतो." समीर म्हणाला. आता वातावरणातील ताण जरा निवळला होता.

समीरने तिला बोलण्याची परवानगी दिली असली, तरी मंजुश्री तसे काहीच स्पष्टपणे बोलू शकली नाही. ठरल्याप्रमाणे सोमवारी प्राची आणि प्रणव घरी आले. इतके ठरवून देखील समीरला दोन दिवसांकरता बडोद्याला जावेच लागले होते. नेमका त्याच दिवशी सीमाताईंचा सत्कार समारंभ होता. प्राची, प्रणव समारंभाला यायला तयार नव्हते. मग मंजुश्री एकटीच गेली तिथे. घरचे कुणीच नाही असे नको व्हायला. सीमाताईंच्या कार्याचे वर्णन करणारी भाषणे ऐकताना, मंजुश्रीला मात्र तिचे घर आठवत होते. २५ वर्षातील घटना, प्रसंगाचा स्मृतिपट तिच्या अंतर्चक्षूंच्या समोर उलगडत होता.

दारावर वाजणाऱ्या बेलच्या आवाजाने मंजुश्री भानावर आली. रात्रीच्या त्या शांत प्रहरी, बेलचा आवाज फारच कर्कश्यं आणि नकोसा वाटत होता. तिने पुढे होऊन घराचा मुख्य दरवाजा उघडला.

"फार उशीर झाला रे" ती म्हणाली.

"हो ना, अगं मी पुष्कळ नशीबवान म्हणायचा. काही काही फ्लाईट्स तर ३-४ तास लेट झाल्या आहेत.काय झाले आहे माहिती नाही. उद्या बातम्यांमध्ये कळेल." हातातली प्रवासी सुटकेस जमिनीवर ठेवत समीर म्हणाला.

"प्रणव, प्राची आले आहेत ना? " त्याने विचारले.

"हो कधीच .. तुझी वाट बघत होते इतकावेळ दोघंही. बरं, जेवणार आहेस ना?" मंजुश्रीने विचारले.

"नको आता .. " असे म्हणत समीर त्याच्या खोलीकडे निघाला.

आता किमान आठवडाभर सीमा आणि तिच्या केंद्राचा विषय काढायचा नाही, असे मनोमन ठरवीत मंजुश्रीने दिवाणखान्यात लावलेला एकुलता एक दिवा बंद केला.

***