महाभारत कथा (१ ०)

दुर्वास ऋषी द्रष्टे असणार. त्यांनी त्यांच्या योगविद्येने भविष्य पाहिले असणार आणि म्हणूनच त्यांनी कुंतीला तो महामंत्र दिला होता. 

कुंती उपवर होती आणि तिचे स्वयंवर योजण्यात आले होते. अनेक राजे, राजपुत्र स्वयंवर मंडपात उपस्थित होते. राजकुमारी कुंतीने महाराज पंडू ची निवड केली. हस्तिनापूर राज्याचे ते अभिषिक्त सम्राट होते. खरेतर धृतराष्ट्र ज्येष्ठ बंधू असल्याने त्यांचा सिंहासनावर प्रथम अधिकार होता, परंतु जन्मांध असल्याने ते सम्राट होऊ शकत नव्हते.

पंडूराजा पराक्रमी होता. त्याने अनेक राजांबरोबर युद्ध करून कुरुसाम्राज्याचा विस्तार केला होता. 

दक्षिणेतील मद्र देशावर त्याने स्वारी केली होती. युद्ध झाले पण मद्रसेना पराजित झाली होती. मद्र देशाचा युवराज शल्य (हाच तो राजा शल्य ज्याने युद्ध समयी कर्णाच्या रथाचे सारथ्य केले होते) याने शरणागती पत्करली. मद्र देश कुरुसम्राज्याचा मांडलिक बनला. मद्रदेशाच्या युवराजाने पंडूराजाला अनेक नजराणे दिले. हिरे, मोती, रत्ने, माणके तर दिलीच आणि त्याबरोबर शेकडो अश्व, गज आणि अपार गोधन दिले आणि त्याची भगिनी, राजकुमारी माद्रीचेही दान दिले . 

त्या काळी समाजात स्त्रीचे स्थान काय असेल ते यावरून लक्षात येते. माद्री ही राजकुमारी होती पण तहातील अनेक नजराण्यांबरोबर तिचेही दान देण्यात आले. एका प्रबळ राजाची मर्जी संपादन करण्याकरता स्वतःची भगिनी एक भेटवस्तू असल्याप्रमाणे दिली होती. यात देणाऱ्यांना आणि स्वीकारणाऱ्यांना त्यात काहीच गैर वाटले नव्हते. म्हणजे अशा पद्धतीने स्त्रियांचा वापर करणे हि सर्वसामान्य प्रथा असावी. सर्वांना ज्ञात होते की पंडूराजा विवाहित आहे. त्याच्या राज्यात माद्रीचे स्थान काय असेल हे अज्ञात होते. 

सुदैवाने पंडूराजाने माद्रीबरोबर विवाह करून तिला पत्नीचा दर्जा दिला. आता गृहकलह अटळ आहे असेच सर्वांना वाटत होते, पण कुंतीने माद्रीचे स्वागत केले, कधीही नाराजी दाखवली नाही. माद्रीचा योग्य सन्मान राखला जाईल याची काळजी घेतली. 

अशा काही प्रसंगात कुंतीचे धैर्य आणि प्रगल्भता प्रकर्षाने जाणवतात.कुंतीची व्यक्तिरेखा महत्वपूर्ण आहे. संघर्षकाळात तिने दाखवलेली समतोल बुद्धी आणि घेतलेले निर्णय फार वैशिष्ट्यपूर्ण आहे. राजपुत्री आणि नंतर महाराणी असूनही कुंतीचे आयुष्य राजमहालात सुखोपभोगांमध्ये व्यतीत झालेले नाही. आयुष्यभर संकटांनी तिचा पाठपुरावा केला पण तिने त्यांचा धैर्याने सामना केला. जेव्हा पंडूराजाने राज्यत्याग करून वनवासी होण्याचा निर्णय घेतला तेव्हाही कुंतीने त्यांना साथ दिली. सवत म्हणून आलेल्या माद्रीला तिने सन्मानाने स्वीकारले, पंडूराजाच्या विनंतीला मान देऊन माद्रीला पुत्रप्राप्तीसाठी महामंत्र दिला. पंडूराजाच्या निधनानंतर माद्री त्याच्या चितेवर सती गेली, तिने मृत्यू स्वीकारला. तिच्या अनाथ पुत्रांना कुंतीने कधीच सापत्न वागणूक दिली नाही. ती नेहमीच पाच पांडवांची माता म्हणून ओळखली जाते. कुंतीने कधीही राजदरबारी येऊन निर्णय घेतले नाहीत किंवा ती कधीही लोकाभिमुख झालेली नाही. परंतु तिचा प्रत्येक शब्द पांडवांकरता अनमोल होता त्यामुळे अनेक महत्वाच्या प्रसंगांमध्ये तिचे अस्तित्व ठळकपणे जाणवते. 

पंडूराजाने राजसूय यज्ञ केला आणि तो चक्रवर्ती सम्राट झाला होता. पण दुर्दैवाने त्याची मूळची कमकुवत असलेली प्रकृती बिघडू लागली होती. पंडू राजा आरोग्य संपन्न कधीच नव्हता. असे असूनही त्याने राज्याचे संरक्षण, विस्तार आणि व्यवस्था ही कर्तव्ये व्यवस्थित निभावली होती, राजधर्माचे कसोशीने पालन केलेले होते. आता मात्र त्याचा नाईलाज झाला होता, आरोग्याच्या समस्यांनी त्रस्त झालेल्या पंडू राजाने राज्यत्याग करण्याचा निर्णय घेतला. या निर्णयात त्याच्या दोघी पत्नी, कुंती आणि माद्री सहभागी होत्या. राज्यत्याग करून वनवासी होण्याचा निर्णय त्याने जाहीर केला. राज्याची जबाबदारी जन्मांध धृतराष्ट्राकडे म्हणजेच पर्यायाने पितामह भीष्मांकडे सोपवली आणि अरण्याकडे प्रस्थान केले. त्यावेळेस त्याच्या दोघी पत्नी अपत्यहीन होत्या. 

हस्तिनापूरच्या सिंहासनावर विराजमान असलेल्या धृतराष्ट्राची पत्नी गांधारीसुद्धा निपुत्रिक होती. 

कुरुसाम्राज्याचे भवितव्य अंध:कारमय भासत होते. 

*** 

महाभारत कथा (९ )

महाभारतामधील काही कथा सुरस आणि चमत्कारिक आहेत.त्यातील चमत्काराचा भाग बाजूला केला की उरतात अस्सल मानवी कथा. सर्वसामान्यांच्या जीवनात जशी दुःखे असतात, संकटे आणि अडचणी असतात तशीच त्या कथांमधील पात्रांच्याही जीवनातआहेत परंतु विपरीत परिस्थितीतील त्यांचे वर्तन, वाईटातून चांगले निर्माण करण्याची जिद्द आणि धैर्य .. यांमुळे ती माणसे असामान्य होतात.

महाभारतातील महत्त्वच व्यक्तिरेखा या अनेक उत्तम गुणांनी संपन्न आहे. संकटकाळी ते स्थिरबुद्धी ठेवून, संयमाने वागतात, जे कदाचित सामान्य मनुष्याला शक्य होणार नाही.त्यांची नातीगोती फारच गुंतागुंतीची आहे. अनेक वेळा नाते, मैत्री यांना बाजूला सारून न्याय्य वागणूक कशी असावी? याचा ते आदर्श निर्माण करतात. 

उदाहरणार्थ, पांडव जरी कृष्णाची आत्येभावंडे होती तरीही दुर्योधन आणि अर्जुन मदत मागायला आलेले असताना दुर्योधनाला प्रथम बोलण्याचा हक्क दिला जातो. आणि युद्धात सर्व यादवसेना पांडवांच्या आणि कृष्णाच्या विरोधात लढते हे विशेष. 

दुसरे उदाहरण अंगराज कर्णाचे देता येईल. कुंती त्याची जननी आहे आणि पांडव त्याचे बंधू आहेत हे माहिती असताना, कर्ण दुर्योधनाने अडचणीच्या काळात दिलेला मैत्रीचा आधार स्मरून अखेरपर्यंत कौरवांशी एकनिष्ठ राहतो .

अशा काही घटनांमुळे ही केवळ राज्यासाठी आपापसात भांडणाऱ्या राजपुत्रांची कथा राहत नाही तर सर्वांसाठी एक आदर्श इतिहास होते. 

दुर्वास ऋषींनी कुंतीला पुत्रप्राप्तीसाठी मंत्र दिला तेव्हा कुंती एक षोडशवर्षीय कुमारी आहे. वयपरत्वे असणारे कुतूहल आणि चंचल स्वभाव तिच्याकडे आहेत. तिला मिळालेले पारितोषिक नक्की काय आहे हे समजून घेण्याची जिज्ञासा तिला आहे. 

एकदिवस नदीतिरी सूर्योदयाच्या वेळेस सूर्याला अर्ध्य देताना तिने त्या मंत्राचा जप केलाच आणि सूर्यदेवाचे स्मरण केले. आणि काय आश्चर्य? आकाशी तेजाने तळपणारे सूर्यदेव, साक्षात तिच्यासमोर प्रकट झाले . 

दुर्वासांच्या मंत्राची तिला प्रचिती तर आली होती, परंतु आता मोठे संकट समोर आले होते. अविवाहित कुंती गर्भवती होती. 

कुंतीने दासी आणि सख्यांच्या मदतीने तिची अवस्था जगापासून लपवली. ती राजकुमारी असल्याने तिला ते शक्य झाले. एका तेजस्वी पुत्राला तिने जन्म दिला. प्रत्यक्ष सूर्यदेवाचा तो पुत्र.. त्याला जन्मजात कवच कुंडले लाभली होती. त्याच्या पित्याचा तो आशीर्वादच होता. त्या कवच कुंडलामुळे तो अजिंक्य होणार होता. जगातील कुठल्याही शस्त्राने ती कवचकुंडले भेदली जाणार नव्हती आणि त्यामुळे युद्धामध्ये त्याला मृत्यूचे भय नव्हते. परंतु दुर्दैवाने त्याची माता अविवाहित होती. त्यामुळे त्याचे भविष्य अनिश्चित होते. 

कुंतीला तिच्या सख्यांनी समजावले की तिला तिच्या पुत्राचा त्याग करावाच लागेल. तिच्या अनौरस पुत्राला जग कधीच स्वीकारणार नाही आणि तिलासुद्धा कलंकित आयुष्य जगावे लागेल. 

कुंतीने एका वेताच्या टोपलीमध्ये रेशमी वस्त्रे अंथरून मऊ बिछाना केला. टोपलीमध्ये तिच्या बाळाला ठेवले आणि ती टोपली नदीमध्ये सोडून दिली. 

नदीच्या प्रवाहाबरोबर ती टोपली वाहत चालली होती आणि अचानक नदीच्या जलपर्णीमध्ये अडकली. त्यातील बालक हातपाय हालवीत उच्चरवाने रडू लागले. त्याचवेळेस नदीकाठी पाणी नेण्याकरता आलेल्या स्त्रीने ते ऐकले. तिने कानोसा घेतला तेव्हा नदीतील लाटांवर हेलकावणारी टोपली तिने पाहिली. ती स्त्री होती हस्तिनापूर सम्राटांच्या रथशाळेतील सारथी अधिरथची पत्नी राधा. 

राधेने त्या बालकाला घरी आणले. अधिरथ आणि राधेने त्याला स्वपुत्राप्रमाणे सांभाळायचे ठरवले. त्याचे नामकरण करण्यात आले "वसुषेण" आणि राधेचा पुत्र म्हणून राधेय. 

इथे काही प्रश्न निर्माण होतात -- 

-- कुंतीने जरी जगाच्या नजरेआड पुत्राला जन्म दिला तरी कुटुंबातील सदस्यांपासून तिने ते कसे लपविले असेल? का त्यांना तिने विश्वासात घेतले असेल? 

-- त्या बालकाला हस्तिनापूर मध्ये आश्रय मिळणे हा दैवी योगायोग होता? की सुनियोजित घटना होती? कारण काही काळानंतर कुंतीचा विवाह पंडूराजाबरोबर होऊन ती हस्तिनापूर राज्याची महाराणी होती.

-- त्या बालकाचे असामान्य रूप, त्याची कवच कुंडले, रेशमी वस्त्रे इत्यादी वाहून ते बालक राजघराण्यातील असणार हे अगदी सहज लक्षात येण्यासारखे होते , मग त्याचा प्रतिपाळ करण्याचे निश्चित करण्यापूर्वी अधिरथ-राधेने काही शोध घेण्याचा प्रयत्न केला असेल का? 

हे सर्व प्रश्न अनुत्तरीत आहे आणि सत्य हे आहे की सूर्यपुत्र कर्ण एक सामान्य सारथ्याचा पुत्र म्हणून ओळखला जाणार होता. राधेय कर्णाला सूतपुत्र म्हणून वारंवार हिणवले गेले. त्याची योग्यता असूनही राजपुत्रांच्या तुलनेत त्याला कमीपणा पत्करावा लागला होता. द्रौपदीने स्वयंवर मंडपात त्याला नाकारले होते आणि हा अपमान त्याच्या जिव्हारी लागला होता. कुंतीने कधीही जाहीरपणे त्याला पुत्र म्हणून स्वीकारले नाही. 

या सगळ्याचा परिणाम म्हणजे आयुष्यभर कर्ण पांडवांचा द्वेष करत होता. त्यांचा सूड घेता यावा म्हणून त्याने अखेरपर्यंत दुर्योधनाला साथ दिली. कर्णाशिवाय दुर्योधन आणि कौरवसेना सेना पांडवांच्या तुलनेत दुर्बळ होते. 

*** 

महाभारत कथा (७ )

महाभारत कथेमध्ये काही प्रभावी स्त्री व्यक्तिरेखा आहे. अनेक संकटांना त्या धैर्याने सामोऱ्या जातात, राजकुळातील स्त्रिया असूनही ऐश्वर्यसंपन्न आयुष्य जगणे त्यांच्या नशिबात नव्हते. काही स्त्रिया राजवाड्यामध्ये राहूनही व्रतस्थ आयुष्य जगतात. स्त्री व्यक्तिरेखांचा महाभारतामधील सहभाग उल्लेखनीय आहे किंबहुना यांच्याशिवाय महाभारत अपूर्णच आहे. 

भारतामध्ये पूर्वापार पितृसत्ताक पद्धती अस्तित्वात आहे. दक्षिणेकडील एखाद्या प्रदेशात मातृसत्ताक पद्धती आहे पण तो अपवादच समजला पाहिजे. वारस म्हणून पुत्र असायला पाहिजे. कुटुंबाच्या चालीरीती, वारसा चालवण्यासाठी पुत्र असायला हवा. पित्याचे श्राद्ध आणि इतर क्रियाकर्म करण्यासाठी पुत्र असणे जरुरीचे आहे. अशीही समजूत होती (अजूनही आहे) की चितेला अग्नी देण्यासाठी पुत्र नसेल तर आत्म्याला मुक्ती मिळत नाही. एकूण काय पुत्र असणे इहलोकी आणि परलोकी ... अती महत्त्वाचे. काही कथांमध्ये पुत्रकामेष्टी यज्ञाचा उल्लेख आहे. फक्त अपत्य प्राप्तीकरता नाही तर पुत्रप्राप्तीसाठी यज्ञ केला जाई. अनेक पुत्रांची जन्मदात्री असलेल्या स्त्रीस मानाचे स्थान दिले जात असे. 

महाभारतामध्ये काही स्त्री व्यक्तिरेखा आहेत ज्या त्यांच्या केवळ सौंदर्यासाठीच नाही तर बुद्धिमता आणि कर्तृत्वासाठी ओळखल्या जातात. काही प्रसंगी अशा स्त्रियांमुळे इतिहासाला कलाटणी मिळालेली आहे. असे असले तरीही स्त्रीचे स्थान दुय्यमच होते. कितीही कर्तृत्ववान, बुद्धिमान असली तरीही स्त्रीने पिता, बंधू, पती आणि नंतर पुत्राच्या आज्ञेतच राहणे अपेक्षित होते. स्त्रियांना विद्या संपादन करण्याचा अधिकार नव्हता. काही स्त्रियांना शस्त्र विद्या अवगत होती आणि त्यांनी रणांगणावर धैर्याने शत्रूवर मात केल्याचे काही उल्लेख आहेत पण ते अगदीच अपवादात्मक. इथवर कुरुकुळातील राजे आणि राण्यांसंबंधी इतिहासाची माहिती मिळते. 

महाराज शंतनूंच्या निधनानंतर सत्यवतीचा ज्येष्ठ पुत्र चित्रांगद याला राज्याभिषेक करण्यात आला होता. दुर्दैवाने एका युद्धप्रसंगी रणांगणावर चित्रांगदाचा मृत्यू झाला होता. सत्यवतीचा द्वितीयपुत्र विचित्रवीर्याचे देखील कसल्याशा आजाराने अकस्मित निधन झाले आणि आता हस्तिनापूरच्या सिंहासन रिकामे होते. त्यावर अधिकार सांगण्यासाठी त्या राजघराण्यामध्ये कुणी वारस नव्हता कारण सत्यवतीचे  दोन्ही पुत्र निपुत्रिक होते. राजकुमारी अंबिका आणि अंबालिका निपुत्रिक असतानाच विधवा झाल्या होत्या.

त्या काळापर्यंत कुरुंचा वंश जवळपास संपुष्टातच आला आहे असेच म्हणावे लागेल. पितामह भीष्म हे खरे तर कुरुकुळातील शेवटचे वंशज म्हणता येतील, पण इतिहास तसे म्हणत नाही. अंबिका आणि अंबालिका या कुरुकुळाच्या स्नुषा होत्या आणि म्हणून त्यांचे पुत्रसुद्धा कुरुकुळाचे वंशज म्हणूनच ओळखले जाणार होते. 

सत्यवतीने त्या परिस्थितीमध्ये जे योग्य होते तेच केले. तिने भीष्मांना विनंती केली, त्यांनी विवाह करून सिंहासनावर अधिपत्य स्थापन करावे, भीष्मांनी त्या विनंतीस नकार दिला. स्वर्गस्थ देवतांच्या साक्षीने त्यांनी सिंहासनावरील हक्काचा त्याग केला होता आणि ब्रह्मचर्य स्वीकारले होते. ते त्यांच्या प्रतिज्ञेचा भंग करणार नव्हते. 

महाराणी सत्यवतीला राज्याचा वारस हवा होता. तिने भीष्माला विवाह करण्याची विनंती केली. परंतु भीष्माने प्रतिज्ञाभंग करण्यास नकार दिला. मग तिने सुचवले, भीष्माने तिच्या दोघी स्नुषांना नियोगाद्वारे संतान द्यावे. परंतु भीष्मांनी ती विनंतीसुद्धा नाकारली. 

सत्यवतीला आता तिचा ज्येष्ठपुत्र व्यास यांची आठवण झाली. व्यासांनी तिला वाचन दिले होते, संकटकाळी स्मरण केल्यास ते तिच्या मदतीसाठी येतील. तिने मनोमन तिच्या ज्येष्ठपुत्राचे स्मरण केले आणि तिला दिलेल्या वचनानुसार महर्षी व्यासांचे तिथे आगमन देखील झाले होते.

सत्यवतीने व्यासमहर्षींना सारे काही कथन केले आणि विनंती केली की त्यांनी तिच्या राज्याला वारस द्यावा, व्यासांनी तिची विनंती मान्य केली. अंबिका आणि अंबालिका या दोघींनाही पुत्रप्राप्ती झाली. दुर्दैवाने दोन पुत्रापैकी एक जन्मांध होता आणि दुसरा अशक्त आणि आजारी होता. सत्यवती निराश झाली.  निरोगी आणि सुधृढ वारस मिळावा म्हणून तिने तिच्या सुनांना परत एकदा व्यासांकडे जाण्याची आज्ञा दिली. परंतु यावेळी दोघींनी संगनमताने एका दासीला त्यांच्याकडे जाण्यास सांगितले. तिसरा पुत्र निरोगी होता परंतु तो दासीपुत्र होता त्यामुळे तो राज्याचा वारस होऊ शकत नव्हता. 

जन्मांध धृतराष्ट्र आणि अशक्त, रोगग्रस्त पंडु हे दोघेजण आता कुरुसाम्राज्याचे वारस होते. विदुर दासीपुत्र होता आणि त्या तिघांचे पालनपोषण, संरक्षण करणार होते गंगापुत्र भीष्म. 

राजपुत्र धृतराष्ट्र, राजपुत्र पंडू आणि दासीपुत्र विदुर पितामह भीष्मांच्या छत्रछायेखाली राहत होते. त्यांच्या शिक्षणाची, जडणघडणीची जबाबदारी भीष्मांनी उत्तमरीतीने सांभाळली होती. धृतराष्ट्र जन्मांध असूनही त्यांना राज्यकारभाराचे उत्तम प्रशिक्षण दिले गेले. पंडू राजनीती बरोबर युद्धकलेमध्ये सुद्धा प्रवीण होते, उत्तम सेनानी होते. पंडू कनिष्ठ बंधू असूनही त्यांनाच राज्याभिषेक करण्यात आला होता कारण जन्मांध धृतराष्ट्र राज्यकारभाराची जबाबदारी स्वीकारण्यास असमर्थ होते. 

दासीपुत्र विदुर ही एक अनोखी व्यक्तिरेखा आहे. अशी कथा सांगितली जाते की विदुर म्हणजे प्रत्यक्ष यमधर्माचा अवतार. विद्वान आणि राजनीतीतज्ञ असलेले विदुर खरेतर सिंहासनासाठी योग्य वारस होते, परंतु दासीपुत्र असल्याने त्या अधिकारापासून वंचित राहिले होते. विद्यासंपन्न, न्याय-नीतीतज्ञ असलेल्या विदुरांचा ओढा अनाथ असलेल्या पांडवांकडे अधिक होता. दुर्योधनाच्या कपटी कारस्थानातून निसटण्यासाठी त्यांनी वेळोवेळी पांडवांची मदत केली होती. असे असले तरीही ते धृतराष्ट्राशी एकनिष्ठ होते, त्यांनी कधीही उघडपणे पांडवांना पाठिंबा दिला नाही आणि युद्धकाळात देखील त्यांनी कौरवांच्या विरोधात जाऊन पांडवांचे समर्थन केले नाही. 

दोघे राजपुत्र विवाहायोग्य झाले होते, पितामह भीष्मांनी त्यांच्या विवाहाकरता योजना आखली होती. 

महाराज कुंतिभोजांनी त्यांची दत्तककन्या कुंतीसाठी स्वयंवर आयोजित केले होते. देशोदेशींचे राजे, राजपुत्र स्वयंवरासाठी आलेले होते. कुंतीने पंडुराजाच्या गळ्यात वरमाला घातली. राजकुमारी कुंती आता हस्तिनापुराची महाराणी होती. 

धृतराष्ट्राचा विवाह दूरदेशीच्या राजकुमारीबरोबर योजण्यात आला होता. गांधार देशाची राजकुमारी गांधारी नियोजित वधू होती. 

हस्तिनापूर साम्राज्याला पुन्हा एकदा स्थैर्य लाभले होते. सिंहासनावर पंडूयाजा विराजमान होता, धृतराष्ट्र त्याचा बंधू आणि विद्वान, राजनितिज्ञ विदुर त्याच्या साहाय्यार्थ होते, पितामह भीष्म यांचे मार्गदर्शन होते. साम्राज्याचा विस्तार होत होता आणि राज्यामध्ये सुख आणि समृद्धी होती.

***

महाभारत कथा (८ )

गांधार देशाची राजकन्या गांधारी धृतराष्ट्राची पत्नी होती. गांधारीचे वर्णन पतिव्रता स्त्री असेच केलेले आढळते आणि ते खरेही आहे. 

गांधारीचे विवाह हस्तिनापुरामध्ये संपन्न होणार होता म्हणून ती आणि तिचे आप्त, दासदासी हस्तिनापुरामध्ये आले होते. तिथे येईपर्यंत धृतराष्ट्राच्या व्यंगाबद्दल तिला कसलीही माहिती देण्यात आलेली नव्हती. विवाहापूर्वी गांधारीच्या एका सखीने राजपुत्राबद्दल माहिती मिळवली आणि गांधारीला सांगितली. गांधारीवर हा मोठाच आघात होता परंतु ती एक स्त्री असल्याने तिला विरोध करायचा हक्कच नव्हता. तिच्या मातापित्यांनी तिच्याकरता निश्चित केलेला वर अंध असला तरीही एका बलाढ्य साम्राज्याचा राजपुत्र होता. त्याला नकार देणे म्हणजे त्या साम्राज्याशी वैर करण्यासारखे होते ज्यामुळे तिच्या पित्याच्या राज्यावर संकट ओढवणार होते. परिस्थितीचा स्वीकार करणे हा एकच पर्याय तिच्यासाठी उपलब्ध होता. 

धृतराष्ट्र जन्मांध आहे हे कळल्यावर गांधारीने स्वतःच्या डोळ्यावर पट्टी बांधून अंधत्व स्वीकारले. आणि शेवटपर्यंत तिने त्या व्रताचे निष्ठेने पालन केले होते. गांधारी शिवभक्त होती आणि तिने भगवान शिवशंकरांकडे शंभर पुत्रांची माता होण्याचा वर मागितला होता. धृतराष्ट्र आणि गांधारी यांची इच्छा होती, त्यांचा ज्येष्ठ पुत्र दुर्योधन हस्तिनापूर साम्राज्याचा सम्राट व्हावा. त्यासाठी त्यांनी पांडवांचा न्याय्य हक्क डावलला. त्यांच्या आंधळ्या पुत्रप्रेमामुळे संपूर्ण कुळाचा विनाश ओढवला. 

विवाहापश्चात गांधारी हस्तिनापुरामध्ये आली आणि तिच्या सोबत दासदासी, सख्यांबरोबरच तिचा बंधू शकुनीसुद्धा होता. शकुनीची व्यक्तिरेखा खलप्रवृत्तीची आहे, त्याच्या सल्ल्यानुसार कारस्थाने करून दुर्योधनाने पांडवांचा दुःस्वास केला, शकुनीने कपट्यद्युत खेळून पांडवांचे सर्वस्व लुटले होते त्यांना अनेक वर्षे राजमहाल सोडून रानावनात वास्तव्य करावे लागले,आणि या सर्वांची परिणिती अखेर युद्धामध्ये झाली. 

-- शकुनीची कारस्थाने माहिती असूनही त्याला त्याच्या मायदेशी परत का पाठवले गेले नसेल? 

-- शकुनीचे कपट द्युतामधले प्रावीण्य माहिती असूनही त्याला कुणीही प्रतिबंध का केला नसेल? 

कारण माहिती नसले तरी परिणाम तर सर्वज्ञात आहे --- कौरवांचा समूळ नाश घडून आला. 

कुरुकुळाच्या इतिहासात आणखी एक महत्वाची स्त्री व्यक्तिरेखा आहे ती म्हणजे कुंती. महाराणी कुंती पंडूराजाची पत्नी आणि पांडवांची माता होती. परंतु तिची ओळख इतकी मर्यादित नाही, तिची कथा फारच आगळीवेगळी आहे. 

महाराणी कुंतीदेवीची कथा -

यादव वंशातील राजा शूरसेन यांची कन्या पृथा. (देवयानीचा ज्येष्ठ पुत्र यदु याच्यापासून विस्तारलेला वंश म्हणजे यादव वंश. यादव हे कुरुंचे नातलगच म्हणावे लागतील. श्रीकृष्णाचे पिता असलेले वसुदेव हे कुंतीचे ज्येष्ठ बंधू होते).

राजा शूरसेन यांनी त्यांची कन्या पृथा, महाराज कुंतिभोज यांना दत्तक दिली होती. म्हणून तिचे कुंती असे नामकरण करण्यात आले. कुंती सौंदर्यवती होतीच आणि अनेक उत्तम गुणांनी युक्त होती. लहान वयातदेखील तिच्या स्वभावात अल्लडपणा बिलकूल नव्हता. ती स्वभावाने शांत आणि गंभीर होती. 

एकदिवस महाकोपिष्ट दुर्वास ऋषी तिथे आले. कुंतीभोजांनी त्यांचा यथोचित आदर, सत्कार केला. दुर्वासांनी त्यांच्या आगमनाचे प्रयोजन सांगितले. ते पृथ्वी प्रदक्षिणा करून आलेले होते, त्यांना काहीकाळ तप:साधना करायची होती. कुंतिभोज महाराजांकडे त्यांनी त्याकरता योग्य आश्रमाची मागणी केली. महाराजांनी आनंदाने त्यांची सर्व व्यवस्था केली आणि कुंतीला त्यांची सेवा करण्यासाठी पाठवले. 

दुर्वास त्यांच्या क्रोधासाठी प्रसिद्ध होते. जराशा चुकीसाठी ते शाप देत असत. त्यांची सेवा करणे ही कुंतीची परीक्षाच होती पण ती जबाबदारी कुंतीने उत्तम रितीने निभावली. 

दुर्वास ऋषी प्रसन्न झाले. त्यांनी कुंतीला एक बीजमंत्र दिला. त्या मंत्राचा जप करून ती ज्या देवाचे स्मरण करेल तो देव तिथे साक्षात प्रकट होईल आणि त्यांच्यायोगे तिला पुत्रप्राप्ती होईल असे दुर्वास ऋषींनी सांगितले.

ही घटना इतिहासाला वळण देणारी ठरली, भविष्यात महाभारत घडले. 

 -- दुर्वासांनी एका अविवाहित कुमारिकेला  पुत्रप्राप्तीसाठी इष्टदेवतांना अवाहन करणारा  असा मंत्र का दिला असेल?  दुर्वासऋषी द्रष्टे होते -- त्यांनी भविष्य जाणले होते का? 

कदाचित हेच महाभारताचे कारण आहे असेही म्हणता येईल, एकमेव कारण नसले तरी निदान युद्धाची नांदी नक्कीच होती. महाभारत घडण्यास ज्या अनेक घटना किंवा प्रसंगमालिका कारणीभूत ठरल्या, त्यातील एक महवाची घटना आहे असे नक्कीच म्हणता येईल. 

दुर्वासांची सेवा करणारी कुंती प्रौढ स्त्री नव्हती तर षोडशवर्षा कुमारिका होती. तिने तिच्या सेवाभावाने दुर्वासांसारख्या कोपिष्ट ऋषींना प्रसन्न केले होते. दुर्वास ऋषी तपस्वी होते, त्यांनी केलेल्या उग्र साधनेने त्यांना अलौकिक असे योगसामर्थ्य प्राप्त झालेले होते. त्यांनी दिलेला मंत्र प्रभावी आणि परिणामकारक होता. 

यौवनसुलभ कुतूहलाने कुंतीने त्या मंत्राचा जप केला आणि प्रत्यक्ष सूर्यदेवांना अवाहन केले. कुंतीला पुत्रप्राप्ती झाली, सूर्यदेवांचा तो पुत्र सुंदर आणि तेजस्वी होता. त्याच्या पित्याने त्याला संरक्षक कवचकुंडले दिली होती. दुर्दैवाने कुंतीला पुत्रजन्माचा आनंद साजरा करता येणार नव्हता कारण ती अजून अविवाहित होती. नाईलाजाने तिला तिच्या पुत्राचा त्याग करावा लागला. तिचा पुत्र दानशूर आणि महापराक्रमी कर्ण म्हणून प्रसिद्ध झाला. 

अशाच काही सामान्य वाटणाऱ्या घटनाप्रसंगातून असामान्य इतिहास घडला.

***

महाभारत कथा (६ )

कुरुकुळामध्ये आजवर अनेक थोर राजे महाराजे होऊन गेले. महाराज शंतनू यांनी देखील राजधर्म उत्तमप्रकारे निभावला होता. देवी गंगा स्वर्गलोकी गेल्यानंतर बराच मोठा काळ त्यांनी विवाह केला नव्हता. त्या काळात त्याची राजकीय कारकीर्द यशस्वी झालेली होती. योजनगंधा सत्यवतीला पाहिल्यानंतर त्यांना तिच्याशी विवाह करण्याची इच्छा निर्माण झाली होती. परंतु सत्यवतीच्या पित्याची अट त्यांना मान्य नव्हती. सत्यवतीचा पुत्र हस्तिनापूर राज्याचा सम्राट होऊ शकत नव्हता कारण सिंहासनावर प्रथम अधिकार जेष्ठपुत्राचा असतो. 

सत्यवतीच्या पित्याची अट मान्य मान्य करण्यास नकार देऊन महाराज शंतनू हस्तिनापुरामध्ये परत आले. पित्याकडून सर्व हकीकत माहिती झाल्यावर स्वतः युवराज देवव्रत सत्यवतीच्या पित्याकडे विनंती करण्यासाठी गेले. त्यांनी ग्वाही दिली की सत्यवतीच्या पुत्रांवर कधीही अन्याय होणार नाही परंतु कोळीराजा त्याची अट मागे घेण्यास तयार नव्हता. 

अखेरीस युवराज देवव्रतने सांगितले की ते त्यांचा सिहासनावर असलेल्या हक्काचा त्याग करतील म्हणजे सत्यवतीचा पुत्रच सम्राट होईल. पण कोळीराजाच्या मनात अजूनही शंका होतीच. युवराज त्यांचा हक्क सोडतील, पण त्यांचे पुत्र? त्यांचे वारस? त्यांनी सत्तेतील वाटा मागितला तर ? मग युवराजांनी सांगितले ते कधीच विवाह करणार आणि आणि आजन्म ब्रम्हचर्य व्रताचे पालन करतील. त्यासाठी ते त्यांच्या पुत्राचा, युवराज देवव्रताचा हक्क डावलण्यास तयार नव्हते. अखेर युवराज देवव्रताने पुढाकार घेतला, स्वतःच्या सुखोपभोगाचा त्याग केला. शंतनू आणि सत्यवतीचा विवाह संपन्न झाला आणि दोन सुपुत्रांचा जन्म झाला, चित्रांगद आणि विचित्रवीर्य.

महाराज शंतनुच्या पश्चात कुमार चित्रांगद सम्राट झाला सत्यवतीने तिच्या पुत्रांचा विवाह व्हावा अशी इच्छा व्यक्त केली.

त्याचसमयी काशीराजाने त्याच्या तीन कन्यांचे स्वयंवर आयोजित केले होते. 

स्वयंवर ही त्या काळातली वैशिष्ट्यपूर्ण प्रथा होती. यात विवाहायोग्य राजे आणि राजपुत्रांना आमंत्रित केले जात असे. राजकुमारी ज्याच्या गळ्यात वरमाला घालेल त्याच्याशी तिचा विवाह होत असे. 

काहीवेळा स्वयंवरात एक "पण" असे म्हणजे आव्हान असे. जसे सीतेच्या स्वयंवरात शिवधनुष्य उचलून त्यावर बाण लावायचा "पण" होता तर द्रौपदी स्वयंवरात चक्राकार फिरणाऱ्या माशाची प्रतिमा पाण्यात पाहून त्याच्या डोळ्याचा वेध घ्यायचा असा "पण" होता. 

काहीवेळा एखादा राजा किंवा राजपुत्र राजकुमारीचे बळजबरीने अपहरण करीत असे. अशा समयी स्वयंवरस्थळी उपस्थित असलेले विवाहोत्सुक राजे त्याच्याशी युद्ध करीत. त्यात तो विजयी झाला तर राजकुमारी त्याची पत्नी होई. 

काशीराजाने स्वयंवरासाठी "पण" लावलेला नव्हता. त्याच्या तीन सुंदर कन्या अंबा, अंबिका आणि अंबालिका तिथे जमलेल्या राजपुत्रांमधून त्यांच्या पतीची निवड करणार होत्या. 

स्वयंवरासाठी हस्तिनापूर सम्राटांना आमंत्रण होतेच परंतु स्वयंवरस्थळी भीष्म उपस्थित होते. सर्वांना आश्चर्य वाटले पण कुणी काही बोलले नाही. सामर्थ्यशाली आणि चारित्र्य संपन्न भीष्मांबद्दल सर्वांनाच आदर वाटत असे. 

तिघी राजकन्या वरमाला घेऊन स्वयंवर मंडपात येतच होत्या तितक्यात एक रथ तिथे वायुवेगाने आला, काही क्षण थांबला आणि तितक्याच वेगाने पुढे गेला. तीनही राजकुमारींचे अपहरण झाले होते. रथ अर्थातच जेष्ठकुरू भीष्माचा होता. घनघोर संग्राम झाला पण भीष्म अजिंक्य होते. 

तिन्ही राजकुमारींना घेऊन भीष्म हस्तिनापुरी आले. त्या राजकुमारींचा विवाह त्यांचे सावत्र बंधू चित्रांगद आणि विचित्रवीर्य यांच्या समवेत होणार होता भीष्माने राजकुमारींचे अपहरण त्यांच्या सावत्र बंधूंसाठी केले होते. 

राजपुत्रींचे अपहरण करणे त्या काळी गैर समजले जात नसे. जो शूरवीर बलशाली असेल त्याने असे करणे भूषणास्पद समजले जाई. श्रीकृणांनीही रुक्मिणीचे स्वयंवर मंडपातून अपहरण केले होते आणि अर्जुनाने सुभद्रेचे . जो सामर्थ्यवान आहे त्याच्या कृतीला आक्षेप कोण घेणार? 

इथपर्यंत तर कथा सामान्य आहे, म्हणजे त्या काळी अस्तित्वात असलेल्या प्रथा आणि चालीरीतींशी सुसंगत आहे. पण आता त्यात एक पेच आला आहे. पुढे घडणाऱ्या महाभारताची पार्श्वभूमी तयार होत होती. 

काशीराजाच्या सुंदर आणि सद्गुणी कन्या अंबा, अंबिका आणि अंबालिका यांचे महापराक्रमी भीष्माने अपहरण केले होते पण ते स्वतः करता नाही तर सावत्रबंधू चित्रांगद आणि विचित्रवीर्य यांच्यासाठी. तिघींचा विवाह हस्तिनापूर सम्राट आणि त्यांचे बंधू यांच्याबरोबर बरोबर करण्याचे योजले होते परंतु राजकुमारी अंबाला ते मान्य नव्हते. राजकुमारी अंबाने स्वयंवरापूर्वीच चेदीराज शाल्व याला पती म्हणून पसंत केले होते आणि शाल्वाराजाहीदेखील तीच इच्छा होती . राजकुमारी स्वयंवर मंडपामध्ये शाल्व राजाला वरणार होती, परंतु नियतीच्या मनात काही वेगळेच होते.

भीष्म तीन राजकन्यांना घेऊन हस्तिनापुरामध्ये दाखल झाले आणि त्यांच्या विवाहाची लगबग सुरू होती. राजकुमारी अंबाने भीष्माला विनंती केली की तिने मनोमन शाल्व राजाला पती मानले आहे. आणि असे असताना अन्य कोणाशी विवाह करणे म्हणजे प्रतारणा होईल. म्हणून तिला शाल्वराजा कडे जाण्याची अनुमती द्यावी, भीष्माने तिची विनंती मान्य केली आणि मोठ्या सन्मानाने तिची पाठवणी केली. परंतु विधिलिखित काही वेगळेच होते.

शाल्वराजाने तिला स्वीकारण्यास नकार दिला. स्वत:च्या निर्णयाचे समर्थन करण्याकरता त्याने कारणेही दिली. त्याने त्याच्या कृतीच्या समर्थनार्थ कारण सांगितले की -

-- अपहरण करताना भीष्माने तिला स्पर्श केला होता, म्हणजेच तिला परपुरुषाचा स्पर्श झाला. आता ती अपवित्र होती आणि म्हणून तो तिला त्याची पत्नी म्हणून स्वीकारू शकत नाही. 

-- ती काही काळ परगृही राहिली होती, त्यामुळे तिचे चारित्र्य आता शुद्ध राहिले नव्हते. 

-- सगळ्यात महत्वाचे म्हणजे तिचे अपहरण करणाऱ्या भीष्माबरोबर इतर अनेक राजांप्रमाणे त्यानेही युद्ध केले ज्यात तो पराभूत झालेला होता. आता भीष्माने तिला जाण्याची अनुमती दिली असली तरी तिचा स्वीकार करणे म्हणजे भीष्माने दिलेल्या भिक्षेचा स्वीकार करणे आहे जे एका क्षत्रियासाठी अवमानकारक आहे. 

अपमानित आणि दु:खी झालेली अंबा हस्तिनापुरामध्ये परतली कारण तिच्या पित्यानेही तिला आश्रय दिला नाही कारण स्वयंवर मंडपातून अपहरण झालेली कन्या ही अपहरणकर्त्याची जबाबदारी होती. भीष्माने उदार मनाने सांगितले, की तिने हस्तिनापूर सम्राटाबरोबर विवाह करावा किंवा ते स्वतः तिच्याकरता वर संशोधन करतील आणि तोवर तिने हस्तिनापुरामध्ये वास्तव्य करावे आणि ते तिचे रक्षण करतील. 

परंतु राजकुमारी अंबाला दोन्ही पर्याय मान्य नव्हते. तिने सांगितले भीष्माने तिचे अपहरण केले म्हणून त्यांनीच तिला पत्नी म्हणून स्वीकारावे. भीष्माने अर्थातच नकार दिला, त्यांना त्यांच्या भीष्मप्रतिज्ञेचा भंग करायचा नव्हता. 

सूडाच्या अग्नीमध्ये जळणारी, क्रोधित अंबा निबिड अरण्यात पोहोचली. तिथे भगवान परशुरामांसमोर तिने तिची व्यथा मांडली, परशुरामांनी तिला मदत करण्याचे आश्वासन दिले. (परशुरामांचा उल्लेख रामायणातसुद्धा येतो. सीता स्वयंवराच्या प्रसंगी उल्लेख असलेले शिवधनुष्य त्यांनीच जनक राजाला दिले होते. तसेच महाभारतामध्ये कर्ण ब्रह्मास्त्रविद्या मिळविण्याकरता परशुरामांकडे गेल्याचा उल्लेख आहे. आणि त्याहीआधी त्यांनी २१ वेळा पृथ्वी नि:क्षत्रिय केली अशीही कथा आहे. या सर्व कालावधीमध्ये परशुराम आहेत कारण ते चिरंजीव आहेत अशी श्रद्धा आहे.)

त्यांनी भीष्माला द्वंद्व युद्धाचे आव्हान दिले. भीष्मांनी ते स्वीकारले. 

दोघांमध्ये घनघोर युद्ध झाले, कुणाचीच हार होईना. दोघेही तुल्यबळ होते, युद्ध संपण्याचे चिन्ह दिसेना. भीष्माला इच्छा मरणाचे वरदान होते आणि परशुराम चिरंजीवी. अखेर इंद्र आणि इतर देवांनी त्यांच्यात मध्यस्थी करण्याचा प्रयत्न केला आणि दोघांनी ती विनंती मान्य केली. परशुरामांनी भीष्माला अनेक आशीर्वाद आणि अस्त्रे दिली आणि ते तपश्चर्येकरता दूरवरच्या आश्रमात निघून गेले. 

आता अंबासाठी कोणताच पर्याय शिल्लक नव्हता. तिने उग्र तप आरंभले, भगवान शिवशंकर प्रसन्न झाले. त्यांनी तिला आशीर्वाद दिला की तिची इच्छा पूर्ण होईल. तिची एकमेव इच्छा होती तिच्यावर ओढवलेल्या दुर्दैवाचा जो करता आहे म्हणजे भीष्म, त्याचा सूड घ्यायचा. भीष्मांना आव्हान देईल असा कुणीही शूरवीर त्या परिस्थितीमध्ये नसल्याने त्या जन्मात तर ते शक्य होणार नव्हते. राजकुमारी अंबाने तिच्या तप:सामर्थ्याने अंतराग्नी निर्माण केला आणि त्यात तिच्या मर्त्य शरीराची जळून राख झाली. 

काही काळानंतर तिने पांचाळ देशीच्या राजाचा पुत्र म्हणून जन्म घेतला - तो म्हणजे शिखंडी. (काही कथा सांगतात तिने पांचाळ देशाच्या राजपुत्रीच्या रूपाने जन्म घेतला होता आणि तिचे नाव शिखंडीनी होते). शिखंडीची भगिनी म्हणजेच याज्ञसेनी द्रौपदी. 

***

महाभारत कथा (५ )

महाभारत कथा, भारतीय परंपरा आणि संस्कृतीचा इतिहास कथन करतात. त्या काळातली नीतिमूल्ये, चालीरीती, प्रथा वर्तमान काळात अनाकलनीय वाटतात. चारित्र्य, नैतिकता इत्यादी विषयीच्या कल्पना नव्या युगात त्याज्य ठरलेल्या आहेत. पण तरीही गौरवपूर्ण इतिहास म्हणून त्या कथा आवडीने वाचल्या आणि सांगितल्या मात्र जातात. खरे तर हा विरोधाभास आहे पण तरीही मान्यताप्राप्त आहे.

पुनर्विवाह, विधवा विवाह, संतती, वारसा इत्यादीविषयीचे त्या काळातले नियम आता मान्य होत नाहीत. हा बदल का आणि कसा घडला असावा हे समजून घेणे रोचक असेल. 

सत्यवती, जी महाराज शंतनूची द्वितीय पत्नी आहे तिची कथा --

सत्यवती महाभारतातील एक महत्वाचे पात्र आहे. ती एका मासेमारी करून उदरनिर्वाह करणाऱ्या कोळ्याची कन्या. तिचे विवाहापूर्वीचे नाव मत्स्यगंधा होते. ती सामान्य कोळ्याची कन्या असली तरी असामान्य सौंदर्यवती होती. मात्र ती जिथे असेल तिथे माशांचा गंध दरवळत असे. एकदिवस तिथे अगस्ती ऋषी आले (तेच अगस्ती ज्यांनी समुद्राचे गर्वहरण करण्याकरता त्याचे सर्व जल एका आचमनाने प्राशन केले होते). अगस्ती ऋषींना नदीच्या पैलतिरी जाण्यासाठी नौकेची गरज होती. (हा प्रसंग महत्त्वाचा आहे) कोळ्यांच्या राजाने त्याच्या कन्येला ती जबाबदारी दिली. 

मत्स्यगंधा नौका वल्हवीत होती. तिच्या सौंदर्यावर ते तपस्वी ऋषी लुब्ध झाले होते.

(या पुढील कथेचा भाग म्हणजे चमत्कार, मंत्रसामर्थ्य किंवा जादू म्हणता येईल. त्याचे कारण म्हणजे तेव्हा नक्की काय घडले हे कुणाला माहिती नसल्याने त्याचे वर्णन चमत्कार म्हणून केले असावे. )

अगस्ती ऋषींनी त्यांच्या तप:सामर्थ्याने नौकेभोवती तेजस्वी वलय निर्माण केले ज्यायोगे ती नौका मानवी दृष्टीस दिसेनाशी झाली. ती नौका पैलतिरी पोहोचली तेव्हा खूप मोठा काळ व्यतीत झालेला होता. मत्स्यगंधेने एका पुत्रास जन्म दिला होता आणि तो पुत्र आता एक तेजस्वी तपस्वी होता. 

ही कथा वाचताना अनेक प्रश्न मनात येतात. इतका मोठा काळ लोटला आणि तोही सगळ्यांच्या नकळत? त्याचे उत्तर कथालेखकाने दिले आहे की अगस्ती ऋषींनी त्यांच्या योगसामर्थ्याने काळ थांबवला होता. असो ... 

(मला असे वाटते की जे घडले ते कसे?आणि का ? हे लेखकाला फारसे महत्वाचे वाटले नसावे .. फक्त घडले त्याचा उल्लेख असणे जरुरीचे आहे म्हणून चमत्कार या स्वरूपात वर्णन केले असावे. काळाबरोबर त्यातील मूळ दुवे नाहीसे झाले असतील.) 

अगस्ती ऋषींनी मत्स्यगंधेला वर दिला, तिचा मत्स्यगंध नाहीसा होऊन आता तिच्या भोवती दैवी सुगंध दरवळत होता. तिला नवीन नाव देखील मिळाले -- योजनगंधा. अगस्ती त्यांच्या  पुत्राला घेऊन पुढच्या प्रवासाला निघाले. त्या तेजस्वी युवकाचे नाव आहे व्यास .. वर्षानुवर्षे तपश्चर्या करून त्यांनी महर्षी पद प्राप्त केले. तेच महाभारताचे लेखक आणि निर्मातेसुद्धा आहेत. व्यासांनी त्यांच्या मातेला, मत्स्यगंधेला वाचन दिले होते,  संकटकाळी जरूर असल्यास माझे स्मरण कर, मी येईन. 

या सर्व कथानकामध्ये जे प्रसंग, घटना घडतात त्याचे वर्णन येते. परंतु ते नक्की का?आणि कसे? घडले असावेत याचा उल्लेख येत नाही. ते संदर्भ कदाचित कालप्रवाहात नष्ट झाले असतील किंवा कथालेखकाने ते स्पष्टीकरण दिलेच नसेल .. कथेचा ओघ खंडित होऊ नये म्हणून. 

तर आता मत्स्यगंधा ही योजनगंधा होती. एका कोळ्याच्या कन्येचे आयुष्य जसे असावे तसेच तिचेही होते. परंतु एकदिवस काही अक्रीतच घडले. तिचे आयुष्य पूर्णत: बदलून गेले. 

महाराज शंतनूने तिला पाहिले, तिच्या योजनगंधाने ते मोहून गेले होते. महाराज शंतनूंनी तिच्या पित्याकडे रीतसर विवाहासाठी मागणी केली. कन्येच्या वैभवशाली भविष्याच्या कल्पनेने तो कोळी राजा भारावला परंतु व्यवहार विसरला नाही. त्याने अट घातली की विवाहापश्चात तिचेच पुत्र हस्तिनापूर साम्राज्याचे वारस असले पाहिजेत. 

शंतनूने अर्थातच ती अट मान्य केली नाही. महाराज स्वगृही परतले परंतु अत्यंत दुःखी झाले होते. एकदिवस युवराज देवव्रतने त्यांच्या दुःखाचे कारण विचारले. महाराजांनी त्याला सर्वकाही कथन केले. 

पित्याचे दुःख युवराजांना पाहवेना, ते स्वतः कोळीराजाकडे आले. त्यांनी कोळ्याला आश्वासन दिले की त्याचे पौत्र हस्तिनापुराचे सम्राट होतील, युवराज त्यांच्या हक्काचा त्याग करण्यास तयार आहेत. पण कोळ्याचे समाधान होईना. तो म्हणाला तुम्ही राज्यत्याग कराल पण तुमचे पुत्र, वारस ते कसे मान्य करतील? युवराज देवव्रतने क्षणाचाही विलंब न करता प्रतिज्ञा घेतली की ते कधीच विवाह करणार नाहीत, आजन्म ब्रह्मचर्य व्रताचे पालन करतील. 

या प्रसंगाचे वर्णन अनेक प्रकारांनी केले गेले आहे. देवव्रताने प्रतिज्ञा उच्चारली त्या क्षणी स्वर्गातील देवी, देवतांनी पुष्पवृष्टी केली आणि त्यास अनेक शुभ आशीर्वाद दिले. विशेष म्हणजे देवव्रताची जन्मकथा देवांनाही ज्ञात आहे, कुमारवयात येईपर्यंत त्याचे वास्तव्य स्वर्गलोकातच होते. आणि त्याच्या मातेने म्हणजेच गंगेने त्याला इच्छामरणाचे वरदान दिले होते. आता त्याचे भीष्म असे नामकरण झालेले होते. 

हा क्षण म्हणजे भविष्यात घडणाऱ्या महाभारताची नांदीच होती. कोळ्याची लेक मत्स्यगंधा आता हस्तिनापुराची सम्राज्ञी सत्यवती होती... विधिलिखित अटळ होते, नियतीने खेळ मांडला होता. 

***

महाभारत कथा (४ )

महर्षी व्यास रचित महाभारत अनेक राजघराणी आणि त्यांच्या अनेक पिढयांचा इतिहास कथन करते. त्या कथानकांच्या अनुषंगाने सामाजिक, आर्थिक व्यवस्था, न्याय, नीती, चालीरीती इत्यादी संबंधी माहितीही मिळते. प्रसंग कथन करताना तेव्हाची तिथी, ऋतू, भौगोलिक तपशील वगैरे दिलेले असतात जे बहुतांशी अचूक आहेत. महाभारताचे कथानक फक्त एक नगरी, एक राज्य, एक घराणे इतकेच मर्यादित नाही. महाभारतातील कथा भारतातील विविध प्रदेशांमध्ये घडतात, काहीवेळा भारताबाहेरील प्रदेशांचे उल्लेख सुद्धा येतात. जर काल्पनिक कथा, काव्य लिहायचे असेल तर इतका सगळा इतिहास, भूगोल लिहिण्याची गरजच काय?

त्यात वर्णन केलेले प्रदेश, तिथल्या चालीरीती, ग्रह, तारे, नैसर्गिक स्थिती, घटना इत्यादी वर्णने इतकी अचूक कशी? त्या काळात संचार साधने किती होती? एकाच व्यक्तीला समाज, चालीरीती, वनस्पती, प्राणी, पक्षी, ग्रह, तारे, नक्षत्र इत्यादी सर्वांची अचूक वर्णने कथेमध्ये योग्य प्रकारे गुंफणे किती अवघड आहे? सामान्य वाचकांकरता आजतरी हे सर्व गूढच आहे, पण कळत नाही म्हणून ते सत्य नाहीच असे म्हणणे धाडसाचे ठरेल. 

महाभारत कथेमध्ये अनेक विस्मयकारी प्रसंग आहेत ज्याचा अर्थ कळत नाही. शाप आणि ऊ:शापाचा उल्लेख येतो, शापवाणीच्या कथा आहेत. सकृतदर्शनी ते प्रसंग "चमत्कार" असे संबोधले जातात कारण त्याच्याविषयी फार माहिती उपलब्ध नाही. शाप देणे म्हणजे गुन्ह्यासाठी शिक्षा असेच आहे, जसा गंगेला शाप दिला होता म्हणून तिला स्वर्गातून पृथ्वीवर यावे लागले. परंतु काही घटना का आणि कशा घडल्या असतील याविषयी काहीच तर्क करता येत नाहीत. 

गंगा आणि शंतनू यांच्या कथेमध्ये अष्टवसूंचा उल्लेख येतो. गंगा स्वर्गलोकातून पृथ्वीकडे येत असताना अष्टवसू देखील पृथ्वीच्या दिशेने येत होते. अष्टवसूंना गंगेला मिळालेल्या शापाबद्दल माहिती मिळाली त्यानंतर त्यांनी तिला विनंती केली की पृथ्वीतलावरील जीवनापासून ती त्यांना मुक्ती द्यावी. गंगेने त्या विनंतीचा स्वीकार केला. सात जणांना तिने जन्मतः जलसमाधी देऊन मुक्त केले आणि शेवटचा वसू जीवित राहिला तो गंगापुत्र देवव्रत ... म्हणजेच पितामह भीष्म. 

हे जे अष्टवसू होते त्यांना शाप कोणी आणि का दिला होता त्याची कथा -

वसू या शब्दाचा अर्थ तेजस्वी किंवा सामर्थ्यवान असा आहे. त्याचा एक अर्थ समृद्ध किंवा संपन्न असाही दिलेला आहे. अष्टवसू म्हणजे आठ नैसर्गिक तत्वे किंवा शक्ती -

जल (जीवन), वायू (अनिल), अग्नी (आप), आकाश (प्रभास), पृथ्वी (धरा), नक्षत्रे (तारामंडल), सूर्य (रवी, तेज), चंद्र (सोम)

एकदिवस आठ वसू त्यांच्या पत्नींसह गुरु वसिष्ठांच्या आश्रमात आले होते, त्यावेळी गुरुदेव आश्रमात नव्हते. वसिष्ठ ऋषी एक ज्ञानी आणि तपस्वी ऋषी होते, सर्वांसाठी आदरणीय होते. त्यांच्याकडे कडे एक गाय होती तिचे नाव नंदिनी, ती त्या वेळेस आश्रमात होती. आश्रमामध्ये आलेल्या अतिथींपैकी काहींनी ती पाहिली. वसिष्ठ ऋषी आणि त्यांच्या पत्नीने नंदिनीचा उत्तम प्रतिपाळ केलेला होता. त्या आठ वसुंपैकी एक प्रभास (आकाश) नावाचा वसू होता, त्याच्या पत्नीला ती गाय (नंदिनी) तिच्याकडे असावी असे वाटले. तिच्या सोबत असलेल्या इतर सातजणींनी सुद्धा तिला सहमती दर्शवली. पण वसिष्ठ ऋषी तर आश्रमात नव्हते, मग त्यांची परवानगी कशी घ्यायची? 

प्रभासने सांगितले आपण ती गाय गुरुदेवांच्या परवानगी शिवायच घेऊन जाऊया. इतर सात जणांनी प्रथम त्याला विरोध केला कारण त्यांच्या मते असे करणे म्हणजे चोरी करणे जे पाप आहे. पण अखेर प्रभासने सर्वांना त्याचे म्हणणे मान्य करायला भाग पाडले. अखेर वासिष्ठ ऋषींची अनुज्ञा न घेताच ते आठजण नंदिनीला घेऊन तेथून निघून गेले.

वसिष्ठ ऋषी आश्रमात आल्यावर त्यांना अष्टवसू तिथे येऊन गेल्याचे कळले आणि नंदिनी दिसली नाही. त्यांनी अंतर्ज्ञानाने सारे काही जाणले, अष्टवसूंनी केलेल्या आगळिकीने ते क्रोधित झाले होते आणि त्यांनी शाप दिला की अष्ट वसूंना दैवी शक्तींचा त्याग करून पृथ्वीवर सामान्य मानव जन्म घ्यावा लागेल. सर्व आठ वसू घाबरले, क्षमायाचना करू लागले, त्यांनी नंदिनीला परत आश्रमात आणले आणि वसिष्ठांकडे सुपूर्त केले. आता वसिष्ठांना त्यांची दया आली परंतु दिलेला शाप परत घेता येत नाही. त्या सहापासून मुक्ती मिळावी म्हणून त्यांनी उ:शाप दिला की त्यांना जन्मानंतर लगेचच मुक्ती मिळेल परंतु प्रभास, ज्याचा या चोरीत पुढाकार होता त्याला मात्र एक पूर्ण जन्म पृथ्वीवर व्यतीत करावा लागेल.  

प्रभास म्हणजेच गंगापुत्र देवव्रत. 

***

महाभारत कथा (३ )

देवयानीचे दु:ख पाहून तिचे पिता शुक्राचार्य क्रोधित झाले होते आणि त्यांनी ययातीला शाप दिला, त्याला अकाली वार्धक्य येइल, पण नंतर देवयानीच्याच विनंतीवरून त्यांनी उ:शाप  दिला होता. शर्मिष्ठेचा पुत्र पुरू याने त्याच्या पित्याचे वार्धक्य घेतले आणि त्याचे तारूण्य ययातीला बहाल केले. अशी अदलाबदल केल्यानंतर ययातीने काही काळ उत्तम रितीने राज्य केले आणि नंतर हस्तिनापूरचे  राज्य पुत्र पुरू याच्या स्वाधीन केले आणि वार्धक्यही स्वीकारले.  ययाती-देवयानी आणि शर्मिष्ठेची कथा इथे संपत नाही तर भविष्यात घडणाऱ्या महाभारताची ती सुरवात आहे.

ययाती-देवयानी यांचे दोन पुत्र होते यदु आणि तुर्वसू. त्यांची एक कन्या होती जिचे नाव माधवी होते. माधवीची जीवनकथा आगळी वेगळी आहे. ती महाराज ययाती आणि देवयानीच्या कन्या होती . वेगवेगळ्या सामर्थ्यशाली साम्राज्यांच्या प्रमुखांशी सलोख्याचे संबंध स्थापन व्हावे या हेतूने ययातीने त्याच्या कन्येचे चार विवाह घडवून आणले होते. एकूण चार वेळा माधवीचा विवाह चार सामर्थ्यशाली राजांबरोबर करण्यात आला. अखेरचा विवाह विश्वामित्र ऋषींबरोबर करण्यात आला होता, ते ऋषी असले तरी मूळचे राजघराण्यातीलच होते. या चारही विवाहसंबधातून माधवीने चार पुत्रांना जन्म दिला जे भविष्यात बलशाली आणि पराक्रमी राज्यकर्ते झाले होते. 

ययाती-शर्मिष्ठाचे पुत्र धृह्यु, अनु आणि पुरू. कनिष्ठ पुत्र पुरू यांच्या वंशामध्ये कुरू नावाचा एक महान राजा झाला होता आणि त्याच्याच नावाने त्याचा वंश ओळखला जाऊ लागला.

ययाती-देवयानी आणि ययाती-शर्मिष्ठा यांच्या पाच पुत्रांनी निरनिराळी राज्ये स्थापन केली. गांधार देशा पर्यंत त्यांनी राज्य विस्तार केला होता. नवीन राजघराणी उदयाला आली होती.महाभारतात या पाच राजपुत्रांच्या कुळातील अनेक पिढ्यांचा इतिहास देखील वर्णन केलेला आहे, असे दिसते की ययाती-देवयानी आणि शर्मिष्ठेचे पुत्र आणि देवयानीच्या कन्या माधवीचे पुत्र या सर्वांनी मिळून निरनिराळी राज्ये स्थापन केली, त्यांच्याच नावांनी त्यांची कुळे प्रसिद्धीस आली आणि आणि साम्राज्याचा विस्तार होत गेला. 

ययातीच्या पाचही पुत्रांनी राज्यविस्तार केला आणि त्यांचा वंश विस्तार देखील झाला. कुरुवंशामध्ये अनेक पराक्रमी आणि महान राजे होऊन गेले ज्यांनी कुरू साम्राज्याला वैभव प्राप्त करून दिले. कुरू साम्राज्य भारतातील एक प्रमुख आणि महत्वाचे राज्य होते. त्या वंशातील राजांचा इतिहास वर्णन केलेला आहेच आणि तो इतिहास आता येऊन पोहचतो कुरुकुलातील वंशज आणि पराक्रमी राजा शंतनू पर्यंत. शंतनू हा कुरुकुलातील महान पराक्रमी राजा होता, काहीवेळा स्वर्गलोकीचा राजा इंद्र देखील राजा शंतनूला युद्धात मदतीकरता पाचारण करीत असे. शंतनूचे साम्राज्य विस्तारले होते, तो एक कुशल प्रशासक सुद्धा होता आणि त्याच्या छत्रछायेखाली प्रजा सुखी होती. 

एक दिवस राजा शंतनू मृगयेसाठी जंगलामध्ये आलेले असताना शिकारीच्या शोधात दूर घनदाट अरण्यांमध्ये पोहोचले, त्यांचे सोबती, सेवक मागेच राहिले होते. नदीतीरावर विहार करीत असताना एक सुंदर स्त्री त्यांनी पाहिली, ती होती देवी गंगा. काही कारणाने शापग्रस्त असल्याने तिला पृथ्वीतलावर काही काळासाठी वास्तव्य करायचे होते. महाराज शंतनू तिच्यावर मोहीत झालेले होते, त्यांनी तिच्यासमोर विवाहासाठी प्रस्ताव ठेवला.

गंगेने अट घातली, की विवाहापश्चात तिच्या कोणत्याही कृतीचे कारण ते विचारणार नाहीत आणि प्रतिबंध करणार नाहीत. त्यांनी तसे केल्यास ती स्वर्गलोकात निघून जाईल, कधीही परत न येण्यासाठी. तिची अट मान्य असेल तरच ती विवाहास संमती देईल. राजा शंतनूने तिची अट मान्य केली. 

आता इथे गंगेची सुद्धा एक वेगळीच कथा आहे. गंगेचे वास्तव्य स्वर्गलोकी असे. तिथे कुण्या एका ऋषीने तिला काही कारणाने शाप दिलेला होता (अनवधानाने त्यांच्यासमोर तिचे उत्तरीय ढळले म्हणून ... ती आणखी एक वेगळी कथा आहे) त्या मुळे तिला थोड्या काळासाठी पृथ्वीवर वास्तव्य करणे प्राप्त होते. देवी गंगा जेव्हा स्वर्गलोकातून पृथ्वीवर येत होती तेव्हा तिला शापग्रस्त अष्टवसु (त्यांचीही एक वेगळी कथा आहे) दिसले, ते सुद्धा पृथ्वीच्या दिशेने प्रवास करीत होते. त्यांनी गंगेला विनंती केली की तिने पृथ्वीतलावर त्यांची जन्मदात्री व्हावे आणि त्यांना मुक्ती मिळवून द्यावी. गंगेने त्यांची विनवणी मान्य केली. 

गंगेने राजा शंतनूचा विवाहाचा प्रस्ताव स्वीकारला आणि आता ती हस्तिनापुराची महाराणी होती. सुखात, आनंदात कालक्रमणा चालली होती. गंगेला पुत्रजन्माची चाहूल लागली आणि सर्वच आनंदले. यथावकाश पुत्रजन्म झाला पण दुर्दैवाने लगेचच नवजात पुत्राच्या निधनाची वार्ता मिळाली. महाराज शंतनू दुःखी झाले, परंतु त्यांनी त्यांच्या पत्नीला धीर दिला. असे अनेकवेळा झाले दरवेळी पुत्रजन्माची वार्ता येई आणि लगेच त्याच्या निधनाचे वृत्त मिळे, कुणाला समजेना काय कारण असावे? राजवाड्यातील एका अनुभवी आणि विश्वासू दासीने महाराजांना सांगितले की त्यांच्या पुत्रांचा मृत्यू नैसर्गिक नाही. 

महाराज शंतनू चिंताग्रस्त झाले, घडणाऱ्या त्या अघटितांचे कारण जाणून घेण्याचा त्यांनी निश्चय केला. आणखी एक पुत्रजन्माची वार्ता आली. यावेळेस महाराज शंतनू राजद्वाराजवळ थांबलेले होते. त्यांनी पाहिले नवजात पुत्राला घेऊन त्यांची पत्नी गंगा, नदीच्या दिशेने चालली होती. महाराज तिच्या पाठीमागे होते आणि त्यांनी जे दृश्य पाहिले ते महाभयंकरच होते. त्यांच्या पत्नीने तिच्या हातातील नवजात बालकाला जलसमाधी दिली होती. महाराज शंतनूच्या दु:खाला आणि क्रोधाला सीमा राहिली नव्हती. परंतु गंगेला थांबविण्यास ते असमर्थ होते, गंगेने तशी अटच घातलेली होती. महाराजांनी तिला प्रतिरोध केला असता किंवा तिच्या कृत्याचे कारण विचारले असते तर गंगा त्यांना सोडून स्वर्गलोकी निघून जाणार होती. महाराज शंतनूंनी संयम बाळगला, पत्नीला गमावण्याची कल्पना त्यांच्याकरता असह्य होती. परंतु याच प्रसंगाची पुनरावृत्ती झाली एक दोन वेळा नाही तर एकूण सात वेळा. आता मात्र महाराज शंतनूचा संयम संपला होता. गंगा जेव्हा आठव्या पुत्राला घेऊन नदीतीरावर आली त्यावेळी महाराज शंतनूने तिला अडवले, तिच्या या अजब कृत्याचे कारण विचारले.

गंगेने तिला मिळालेल्या शापाविषयी सांगितले आणि अष्टवसूंना तिने दिलेल्या वचनाबद्दल सांगितले. ती म्हणाली की राजाने तिच्या अटीचा भंग केला आहे त्यामुळे ती शापमुक्त झाली आहे. तिने सांगितले की ती तिच्या पुत्राला (जो आठवा वसू होता) घेऊन देवलोकात जाणार आहे. योग्यसमयी ती महाराजांकडे त्यांचा पुत्र सुपूर्द करेल. तिने सांगितले की तिचा पुत्र महान योद्धा आणि आदर्श पुत्र असेल जो अनेक पिढ्यांना वंदनीय होईल. 

अशीच अनेक वर्षे गेली आणि एकदिवस गंगा पृथ्वीवर प्रकट झाली. तिच्यासमवेत एक तेजस्वी कुमार होता तो म्हणजेच तिचा पुत्र देवव्रत जो हस्तिनापूर राज्याचा युवराज होता. 

***

महाभारत कथा (२ )

महाभारताचा काळ अर्थातच अतिप्राचीन आहे. त्यात वर्णन केलेल्या रीती, पद्धती ह्या त्या काळातल्या जीवनपद्धतीला सुसंगत असणार. त्या काळातील जीवनपद्धतीबद्दल काही अनुमान करणे शक्य आहे. राजे, महाराजे, सरदार, जमीनदार इत्यादी धनवानांचे राहणीमान आणि सामान्यांचे राहणीमान यात फरक असणारच. समाज व्यवस्था उत्तम जीवनपद्धतीसाठी सुयोग्य अशीच होती. परंतु कालपरत्वे पूर्वापार चालत आलेल्या न्याय, नीती आणि चारित्र्याच्या कल्पना बदलत गेल्या आहेत. सांस्कृतिक वारसा म्हणून आपण ज्या कथा आवडीने वाचतो, श्रवण करतो त्यातील संकल्पना वर्तमान काळात त्याज्य समजल्या जातात.महाभारतातल्या कथांमध्ये असलेल्या चालीरीती वर्तमान काळात आचरणात आणणे असंभवच . परंतु तरीही महाभारत हा भारतीय समाजाचे पूर्ण प्रतिबिंब दाखवतो. यातील सुष्ट आणि दुष्ट प्रवृत्तीची माणसे प्रसंगी निराळी स्वभाव वैशिष्ट्ये दाखवितात. माणूस फक्त चांगला किंवा फक्त वाईट कधीच नसतो. काळ्या, पांढऱ्या रंगामध्ये अनेक छटा मिसळलेल्या दिसतात हे त्रिकालाबाधित सत्य पुन्हा एकवार प्रत्ययास येते. 

महाभारतामध्ये काही प्रमुख पात्रांचा सतत उल्लेख येतो जसे की कुंती, द्रौपदी, कृष्ण, अर्जुन, कर्ण वगैरे. या सगळ्यांच्या जन्मकथा, त्यांच्या आधीच्या पिढ्यांचा इतिहास हे सर्व विस्मयकारी आहे, पण ते सत्य आहे. महाभारतामध्ये काही कथानके, प्रसंग इत्यादी उपरे वाटतात हे खरे आहे. इतिहास सांगणाऱ्यांनी त्यात स्वतःच्या काही कथा, उपकथा (कदाचित लोकरंजनाकरता) जोडल्या असण्याची शक्यता नाकारता येत नाही. काही प्रसंगांची संगती लागत नाही. म्हणजे एखादा प्रसंग घडला असा उल्लेख येतो पण त्याची कारणमीमांसा देता येत नाही. असे प्रसंग चमत्काराच्या स्वरूपात वर्णन केलेले असण्याचीही शक्यता आहे. पण अशी सर्व कथानके, उपकथानके काळजीपूर्वक दूर केल्यानंतर दैदीप्यमान असा इतिहास समोरा येतो.

महाभारत कथेमधील सर्व प्रमुख पात्रे कुरु कुळातील आहेत किंवा कुरुकुळाशी संबंधित आहेत. शंभर कौरव आणि पाच पांडव यांच्यामध्ये जो कलह निर्माण झाला होता तो राज्यविभागणी संबंधी होता नंतर त्यात अपमान, द्वेष, असूया इत्यादींची उपकथानके जोडली गेली होती.

महाभारताची कथा घडते ती हस्तिनापूर मध्ये. हस्तिनापूर हे कुरु साम्राज्याच्या राजधानीचे शहर होते. राजा भरत राज्यकर्ते असताना त्यांनी ते शहर राजधानीसाठी निवडले अशी मान्यता आहे. भारतातील उत्तरप्रदेश राज्यातील मीरत शहराजवळ हस्तिनापूर आहे, गंगानदीच्या तीराजवळ याचे स्थान आहे. आजही तिथे कर्णघाट, द्रौपदीघाट आहेत, कर्णमंदिर आहे जे शिवमंदिर आहे आणि त्यातील पिंडीची स्थापना कर्णाने स्वतः केली होती अशी समजूत आहे. 

हस्तिनापूर एक वैभवशाली आणि सामर्थ्यवान साम्राज्य होते. तेथील राज्यकर्ते कुरुकुळाचे वंशज म्हणवले जातात. तर प्रथम या कुरूकुळाचा इतिहास जाणून घेणे जरुरीचे आहे.

कुरुकुळाचा उगम --

महाभारत कथेमध्ये कुरु, यदु इत्यादी कुळातील अनेक पिढ्या आणि त्यातील प्रमुख पात्रांचा उल्लेख नेहमी येतो. कुणाला काल्पनिक कथा, काव्य, नाटक लिहायचे असेल तर तो इतकी सखोल माहिती का लिहील? नाही का? 

देवांचा राजा इंद्र असे उल्लेख सर्व पौराणिक कथांमध्ये येतात. परंतु इंद्र हा एकमेव व्यक्ती नाही/नसावी. कदाचित ते पद नाम असेल किंवा कुळाचे संबोधन असेल. तर अशा एका इंद्राची कन्या जयंती जी दैत्यगुरू शुक्राचार्य यांची पत्नी आहे आणि देवयानी त्यांची कन्या .. रूप आणि गुणांची पुतळीच जणू. फक्त एकच दोष म्हणजे पराकोटीचा हट्टी आणि गर्विष्ठ स्वभाव. 

शुक्राचार्य हे दैत्यगुरू हीच त्यांची ओळख नाही. संजीवनी विद्या अवगत असलेले ते एकमेव व्यक्ती होते. देवांनाही ती विद्या अवगत नव्हती. त्यामुळे त्यांना अनन्यसाधारण महत्त्वं प्राप्त झाले होते. दुर्दैवाने त्यांनी दैत्यराज वृषपर्वाला साथ दिली होती. त्यामुळे देवसेनेसाठी दैत्य अपराजित होते. दैत्यराज वृषपर्वा हा कश्यप ऋषींचा पुत्र, आहे की नाही गुंतागुंत? 

बृहस्पती (देवांचे गुरु) पुत्र कच याने संजीवनी विद्या मिळविण्याचा निश्चय केला, त्याने शुक्राचार्यांचे शिष्यत्व स्वीकारले. शुक्राचार्यांचा देखील विनम्र, आज्ञाधारक आणि बुद्धिमान कचावर विशेष लोभ होता, पण तरीही त्यांनी त्याला संजीवनी विद्या दिली नाहीच. 

कचाने आता भलताच मार्ग स्वीकारला, त्याने देवयानी बरोबर प्रेमाचे नाटक सुरू केले. देवयानीचा प्रत्येक हट्ट तिचे पिता शुक्राचार्य पुरवीत असत पण कचाला संजीवनी देण्याचा तिचा हट्ट मात्र त्यांनी नाकारला. मग कचाने स्वतःवर मृत्यू ओढवून घेतला आणि त्याच्या मृतदेहाची रक्षा शुक्राचार्यांना त्यांच्या मद्याच्या पेल्यातून देण्यास देवयानीला सांगितले. देवयानीच्या दुःखाला पारावार राहिला नाही. तिचे दुःख दूर व्हावे म्हणून शुक्राचार्यांनी संजीवनीचा प्रयोग केला आणि कच जिवंत झाला पण आता तो देवयानीचा सहोदर, बंधू आहे असे सांगून त्याने तिच्याशी विवाह करण्यास नकार दिला. संजीवनी विद्या प्राप्त करून कच स्वर्गलोकात परतला तरी देवयानीची कथा इथेच संपत नाही. 

दैत्यराजाची पुत्री शर्मिष्ठा, देवयानीची जिवलग सखी. एक दिवस दोघीजणी आणि अन्य दासी जलक्रीडा करत असताना खूप वेगाने वारा वाहू लागला आणि काठावर ठेवलेली वस्त्रे इतस्तत: झाली. दासींनी ती गोळा करून आणली पण चुकून शर्मिष्ठेचे उत्तरीय देवयानीने घेतले. शर्मिष्ठा चेष्टेने तिला म्हणाली तू तर रानावनात राहणाऱ्या भिक्षुकाची मुलगी आणि तरीही एका राजकन्येचे वस्त्र परिधान करतेस? बरोबर असलेल्या सर्वजणी हसल्या, देवयानीला भयंकर संताप आला. दोघींचे भांडण सुरू झाले आणि शर्मिष्ठेने तिला एका विहिरीत ढकलले. पण ते प्रारब्धच असावे कारण त्याचवेळी हस्तिनापूर नरेश ययाती तिथे आलेला होता. 

देवयानीने घडलेला प्रसंग शुक्राचार्यांना कथन केला. ययाती आणि देवयानीच्या विवाहाला शुक्राचार्यांनी संमती दिली. विवाह संपन्न झाला पण शर्मिष्ठेने तिची केलेली चेष्टा देवयानी विसरलेली नव्हती, तिच्या मनात राग तसाच धुमसत होता. शर्मिष्ठेने दासी म्हणून तिच्यासोबत यावे असे तिने सांगितले. वृषपर्वाचा नाइलाज होता, शुक्राचार्यांची नाराजी दैत्यकुळाच्या नाशाला कारणीभूत झाली असती. ययाती-देवयानी सोबत राजकन्या शर्मिष्ठा हस्तिनापूरमध्ये दाखल झाली होती ... देवयानीची दासी म्हणून. 

हे सुद्धा विधिलिखितच असावे.

देवयानीचा स्वभाव अतिशय तापट, हट्टी आणि गर्विष्ठ होता. शुक्राचार्याची ती एकुलती एक लाडकी कन्या होती, तिचा प्रत्येक हट्ट ते पुरवीत असत. नकार ऐकण्याची तिच्यावर कधीही वेळ आलेली नव्हती. महाराज ययाती बरोबर तिची पाठवणी करताना शुक्राचार्यांनी सांगितले होतेच की देवयानीला दुखावलेले त्यांना सहन होणार नाही. आणि शुक्राचार्याचा क्रोध ओढवून घेण्याचे धारिष्ट्य कुणाकडेच नव्हते. राजकुमारी असूनही शर्मिष्ठा लाडावलेली नव्हत, समजूतदार होती. शांत, सुस्वभावी शर्मिष्ठेच्या सहवासात ययातीला सुख लाभत होते .. पण सारे लपुनछपूनच. देवयानीचा कधीही त्याग करणार नाही असे वचन राजाने शुक्राचार्यांना दिले होते. त्यांना नाराज करणे शक्यच नव्हते. 

परंतु असे संबंध फार काळ गुप्त राहू शकत नाहीत. देवयानीला ययाती आणि शर्मिष्ठेच्या विवाहाचे गुपित समजले आणि शर्मिष्ठेच्या तीन पुत्रांबद्दलसुद्धा कळले. पतीने केलेल्या वंचनेचे दुःख देवयानीला सहन झाले नाही, तिने राजमहाल सोडून तिचे पिता शुक्राचार्यांकडे आसरा घेतला. 

देवयानी शुक्राचार्यांकडे गेल्याचे कळल्यावर ययाती तिच्या पाठोपाठ त्यांच्या आश्रमात दाखल झाला. त्याने देवयानीची क्षमायाचना केली, तिने परत हस्तिनापूर मध्ये यावे अशी विनवणी केली पण देवयानीचा राग शांत होत नव्हता. शुक्राचार्यांना देवयानीच्या दुःख पाहवत नव्हते आणि तिच्या दुःखाचे कारण ययाती त्यांच्यासमोर उभा होता. शुक्राचार्यांनी त्याला शाप दिला, "यौवनाच्या कैफात तू माझ्या कन्येची फसवणूक केलीस म्हणू ते यौवन तुझ्यापासून हिरावले जाईल." 

क्षणार्धात तरुण ययातीने रूपांतर जख्खं वृद्ध व्यक्तीमध्ये झाले. ययातीने ती दुर्धर अवस्था पाहून देवयानीला वाईट वाटले, तिचा क्रोथही निवळला होता. तिने शाप मागे घेण्याची शुक्राचार्यांना विनंती केली. दिलेला शाप परत घेता येणार नव्हता म्हणून त्यांनी उःशाप दिला, अन्य कुणी तुझे वृद्धत्व घेतले तर तुझे तारुण्य तुला परत मिळेल. 

देवयानीचे दोन पुत्र होते आणि शर्मिष्ठेचे तीन पुत्र होते. शर्मिष्ठेचा सर्वात लहान पुत्र पुरू स्वतःहून म्हणाला की तो त्याच्या पित्याच्या वृद्धत्वाचा स्वीकार करेल. ययातीला त्याचे तारुण्य परत मिळाले, काही काळ सुखासमाधानाने राज्य केल्यानंतर त्याने त्याच्या पुत्राला त्याचे तरुण रूप परत दिले आणि हस्तिनापूरच्या साम्राज्यही त्यालाच बहाल केले. या पुरुराजाच्या कुळात कुरु नावाचा महान राजा झाला आणि त्याचे कूळ हे कुरुकुळ म्हणवले जाऊ लागले. देवयानीचा ज्येष्ठ पुत्र यदु आणि त्याचे वंशज यादव म्हणून ओळखले जाऊ लागले. यादव वंशात भगवान श्रीकृष्णांचा जन्म झाला होता आणि ते द्वारकाधीश होते. अन्य राजपुत्रांचा वंश देखील संपूर्ण भारतवर्षामध्ये विस्तारला होता. 

***