महाभारत कथा (२ ०)

द्रौपदीसह अर्जुन आणि इतर चार बंधू त्यांच्या निवासस्थानी आले. त्यांच्यासोबत कृष्ण, बलराम होते आणि पाठीमागे द्रुपद राजा आणि युवराज धृष्ट्यध्युम्नं होते. 

द्रौपदीसह पांडव निवासस्थानी आले तेव्हा कुंती पूजा करण्यात मग्न होती. तिला चाहूल लागली पण तिने पूजेतून तिचे लक्ष विचलित होऊ न देता म्हणाली .."मिळालेली भिक्षा पाचजणामधे वाटून घ्या" 

या प्रसंगाचे वर्णन महाभारत कथेमध्ये नेहमी असतेच कारण तो महत्त्वपूर्ण प्रसंग आहे. पांडवांना त्यांच्या मातेचा शब्द शिरोधार्य असतो, आणि तिचा शब्द मातीमोल होऊ द्यायचा नाही असेच त्यांचे व्रत असते. पण आता त्यांनी भिक्षा नव्हे तर वधू आणलेली असते, मोठा पेच निर्माण होतो. 

श्रीकृष्ण नारदमुनींना निवाड्यासाठी आवाहन करतात. नारदमुनी अजब तोडगा सांगतात, द्रौपदीने पाच बंधूबरोबर विवाह करावा. नारदमुनींनी दिलेला निवाडा असल्याने कुणी विरोध करणार नव्हतेच. द्रुपदराजाने मान्यता दिली आणि द्रौपदीचा विवाह संपन्न झाला, आता ती पाच पांडवांची पत्नी होती. तिच्यामुळे बंधूंमध्ये कलह निर्माण होऊ नये म्हणून नारदमुनींनी नियमही घालून दिले. वर्षाचे पाच विभाग केले होते आणि एक नियम असा की द्रौपदी तिच्या पतीसमवेत एकांतात असेल तेव्हा तिथे अन्य कुणी जाणे, त्यांचे संभाषण ऐकणे निषिद्ध असणार होते. जो या नियमाचे उल्लंघन करेल त्याला १ २ वर्षे वनवास भोगावा लागणार होता. 

पण या कथेमध्ये काही तथ्य दुर्लक्षित झालेली आहेत

-- द्रौपदीच्या स्वयंवरात सहभागी होण्यासाठीच पांडव पांचाळ देशी आलेले होते.

-- कुंतीला माहिती असणारच की ते भिक्षा मागण्यासाठी नाही तर स्वयंवरस्थळी गेलेले आहेत.

-- द्रौपदीच्या स्वयंवराचा पण जिंकणारा जरी गरीब ब्राह्मण असला तरी ती राजकन्या होती. राजा तिची पाठवणी करताना तिचे दास दासी, सेवक, रक्षक पाठवणारच. आणि इतका मोठा लवाजमा येऊनही कुंतीला वाटले तिचे पुत्र भिक्षा घेऊन आले आहेत .. हे असंभव आहे.

-- समजा असे असूनही कुंती पूजेत मग्नं असल्याने तिला चाहूलच लागली नाही असे गृहीत धरले तरी द्रौपदी त्यांना भिक्षेमध्ये मिळालेली नव्हती. अर्जुनाने लक्ष्यवेध करून तिला जिंकून आणले होते. त्यामुळे भिक्षा पाचजणात वाटून घ्या असा मातेचा आदेश असला तरी त्याच्या अर्थ द्रौपदीने पाचजणांशी विवाह करावा असा होऊ शकत नाही .

त्याच कथेत असेही सांगितले जाते की कुंती एक बुद्धिमान आणि पुत्रांच्या हितार्थ सदैव जागरूक असलेली स्त्री होती. कौरव पांडवांचे वैर आणि धृतराष्ट्राचे आंधळे पुत्रप्रेम तिला माहिती होते. पांडवांना सहजासहजी राज्याचा अधिकार मिळणार नाही याची तिला नक्कीच जाणीव होती. जोवर पांडवांमध्ये एकोपा आहे तोवर ते अजिंक्य आहेत हे सत्य तिला ज्ञात होते आणि म्हणून तिने स्वतःहून तिच्या पाच पुत्रांचा विवाह द्रौपदीशी करण्याचे योजले होते. 

तिथे काय घडले असेल ते असो पण हे सत्य आहे की द्रौपदीने पाच बंधूबरोबर एकाचवेळी विवाह करावा असे सुचवले गेले. कदाचित तिथे उपस्थित कृष्णाने तसे सांगितले असेल किंवा सर्व संमतीने ते घडले असेल. त्यात त्यांनी काही राजकारणही साधलेले होते. नारदमुनींनी त्या विवाहाला अनुमोदन दिले आणि कुटुंब कलह होऊ नये म्हणून काही नियम आणि अटी घालून दिल्या होत्या हे मात्र खरे आहे. 

असा जगावेगळा विवाह संपन्न झाला, पण आता नवे संकट सामोरे होते. पांडव जिवंत आहेत हे सर्व जगाला कळले होते. दुर्योधनाने स्वतः पाहिले होते आणि युद्धात त्यांच्याकडून पराभव स्वीकारला होता. पांडव आता उघडपणे वावरू शकत होत, पण त्यामुळे दुर्योधनाला त्यांचा ठावठिकाणा माहिती झालेला होता. त्याचे सैनिक कधीही पांडवांपर्यंत पोहोचू शकत होते . 

पण परिस्थितीत थोडा फरक झालेला होता. पांडव आता एकाकी नव्हते. द्रुपद राजासारखा सामर्थ्यशाली श्वशुर त्यांच्या मदतीला सज्ज होता आणि अर्थातच द्वारकाधिपती श्रीकृष्णाचे साहाय्य त्यांना होणार होते. घडलेल्या घटनेची वार्ता हस्तिनापुरात पोहोचली होतीच. पितामह भीष्मांनी पांडवांशी वैर न करण्याचा सल्ला दुर्योधनाला दिला आणि पांडवांना सन्मानाने हस्तिनापुरामध्ये निमंत्रित करण्यास सांगितले होते. 

नाईलाजाने धृतराष्ट्राने पांडवांना हस्तिनापुरामध्ये येण्याचे रीतसर आमंत्रण दिले आणि पांडवांनीही ते स्वीकारले. परंतु हे वरवरचे सौजन्य आणि त्यामुळे निर्माण झालेली शांतता चिरस्थायी नाही याची जाणीव सर्वांनाच होती. दुर्योधनाच्या मनात असलेला पांडवांविषयीचा विखारी द्वेष सर्वांना कळून चुकला होता. हस्तिनापुरामध्ये पांडव सुरक्षित नव्हते, कौरव पांडव फार काळ एकत्र राहू शकत नव्हते. भीष्म आणि विदुरांनी धृतराष्ट्राला राज्याची विभागणी करण्याचा सल्ला दिला. राजपुत्रांनी विनाकारण आपापसात लढून जीवितहानी, वित्तहानी करू नये असे त्यांचे मत होते. दुर्योधनाने केलेली कारस्थाने उघडकीस आल्याने धृतराष्ट्र धास्तावलेला होता. न्यायी राजा अशी स्वप्रतिमा कायम राहावी म्हणून त्याने राज्यविभागणीचा सल्ला मान्य केला.

वारणावताच्या अग्निकांडातून पांडव सुखरूप परत आले याचा सर्व नागरिक आणि दरबारातील अधिकाऱ्यांना विलक्षण आनंद झालेला होता अपवाद फक्त कौरव आणि त्यांचे मामाश्री शकुनी यांचा होता. वारणावतातील घटनेमुळे दुर्योधनाचे कारस्थान जगासमोर आलेले होते. सर्वांची सहानुभूती पांडवांच्या बाजूलाच होती. अर्धेच नाही तर संपूर्ण राज्य पांडवांना द्यावे, युधिष्ठिराला उत्तराधिकारी घोषित करावे असेही काहीजण म्हणू लागले होते. दुराचारी, कारस्थानी दुर्योधन राजा म्हणून सर्वांना नकोसा होता. परंतु नियतीची काही निराळीच योजना होती ...

पांडव सुखरूप परत आले त्याचा आनंदोत्सव साजरा केला जात होता. युधिष्ठिराला द्यूत खेळण्याचे आमंत्रण देण्यात आले. कपट द्यूत खेळण्यासाठी प्रसिद्ध असलेल्या शकुनीमामाने त्या खेळामध्ये युधिष्ठिराला पराभूत केले. द्युतामध्ये पराजित जो होईल त्याने सहपरिवार वनवासात राहायला जायचे होते --१ २ वर्षांसाठी. दुर्योधनाचा आनंद गगनात मावत नव्हता. इतका मोठा कालावधी वनवासात राहून आल्यावर पांडवांचे बळ कितीसे राहणार होते? कदाचित आज त्यांच्या बाजूने मत देणाऱ्यांचे बारा वर्षांनंतर मनपरिवर्तन होण्याचीही शक्यता होती. कदाचित इतक्या मोठ्या कालावधींनंतर हस्तिनापुराच्या नागरिकांना पांडवांचे विस्मरण सुद्धा होऊ शकले असते. सर्वच दृष्टीने पांडवांचे वनवासात जाणे दुर्योधनासाठी फायद्याचे होते. 

द्रौपदीसह पांडव वनवासाला निघाले. आजवर राजविलासांमध्ये राहिलेली द्रौपदी आता वनवासी आयुष्य जगणार होती. वनवासात असली तरी तिचे गृहिणी म्हणून असलेले कर्तव्य तिला टाळता येणार नव्हते. आल्यागेल्या अतिथींचा पाहुणचार तिला करावा लागणार होता. द्रौपदीला तिच्या कर्तव्यपालनामध्ये सहाय्यक होईल असे अक्षयपात्र श्रीकृष्णांनी तिला दिले होते. ते पात्र नावाप्रमाणेच अक्षय आणि अविरत अन्नदान करीत असे, हवे तेव्हढे आणि हवे ते. वनवासात राहणाऱ्या द्रौपदीसाठी ते वरदानच होते. पांडव वनवासात असले तरी ते संन्यासी नव्हते. गृहस्थधर्म आणि राजधर्म पालन करणे हे त्यांचे कर्तव्य होते. ते वनवासात जिथे वास्तव्य करीत तिथले साधू संन्यासी त्यांच्या आश्रमात येत असत. जंगलातील जाती जमातीचे प्रमुख येत असत. त्या सर्वांचे आदरातिथ्य करण्यासाठी अक्षयपात्राचा उपयोग होत असे. पांडव ज्या भागातून प्रवास करीत त्याच्या आजूबाजूच्या प्रदेशातील राजे आणि प्रमुख सन्माननीय लोकांशी त्यांचा संपर्क होत असे. अशारितीने ते त्यांचे राजकीय बळ वाढवीत होते, बारा वर्षांनंतर युद्धप्रसंग आल्यास त्यांची बाजू कौरवांच्या तुल्यबळ असणे जरुरीचे होते ना ?

बारा वर्षांच्या काळात अनेक प्रसंग, घटना घडलेल्या असणार .. पण त्यातील काही थोड्याच कथारूपाने नमूद केल्या गेल्या आहेत. 

पांडवांचा आश्रम जिथे होता त्याच्या नजीकच एक विस्तीर्ण जलाशय होता. हिरव्यागार वनराईने नटलेला तो परिसर कुणालाही आकर्षक वाटेल असाच होता. त्या जलाशयामध्ये जलक्रीडा करण्याकरता काही यक्ष आणि अप्सरा येत असत. (तेव्हाच्या चालीरीती वर्तमानकाळापेक्षा अधिक प्रगत असाव्यात.) 

(महाभारत कथेमध्ये गंधर्व, अप्सरा, यक्ष, देव, देवता, राक्षस यांचे उल्लेख नेहमी येतात. तसेच ते स्वर्गलोकी, पृथ्वीतलावर, पाताळात आणि समुद्राच्या तळाशी सुद्धा जात येत होते अशा कथा आहेत. हे लोक नक्की कोण असावेत? त्या कथांमध्ये स्वर्ग, पाताळ आणि समुद्रतळाची वर्णने आहेत. वर्तमान काळात आधुनिक तंत्रज्ञानाच्या साहाय्याने माणूस आकाशमार्गे प्रवास करू शकतो, अंतराळात जाऊ शकतो आणि समुद्रतळाशी जाऊ शकतो. त्यावेळी टिपलेली तिथली दृश्ये त्या वर्णनांशी पुष्कळ मिळतीजुळती वाटतात हे आश्चर्य आहे. असे असण्याची दोन कारणे असू शकतात --

(१ ) महाभारताच्या कथालेखकाची अथवा त्या कथा सांगणाऱ्या कथनकाराची कल्पनाशक्ती अद्भुत असावी.

किंवा 

(२ ) त्या काळी प्रगत तंत्रज्ञान उपलब्ध असावे ज्यायोगे माणूस आकाशगामी विहार करत असावा आणि समुद्रतळाशी देखील लीलया जात येत असावा. 

पांडवांचा आश्रम नजीकच असूनही त्या यक्ष, गंधर्व आणि अप्सरांचा त्यांच्याबरोबर काहीही संपर्क नव्हता. दोघांनीही एकमेकांना कधी उपद्रव दिलेला नव्हता. एकदिवस मात्र काही विचित्रच घडले. 

पांडवांना वनवासात पाठवूनही दुर्योधन समाधानी नव्हता. त्याला पांडवांना खिजवून लज्जित करायचे होते. त्यांच्या दुर्धर परिस्थितीची त्यांना जाणीव करून देऊन ते खजील झालेले पाहायचे होते. त्याचे कारण होते की आजपर्यंत पांडव सर्वच दृष्टीने कौरवांपेक्षा श्रेष्ठ सिद्ध झालेले होते आणि तो अपमान दुर्योधनाला सलत होता. पांडव जिथे जातील तिथे तो त्याचे मित्र, बंधू, सोयरे इत्यादींना पाठवून त्यांच्यासमोर श्रीमंतीचे, राजविलासांचे प्रदर्शन मांडत असे . त्याची अशी समजूत होती, ते ऐश्वर्य, भोगविलास पाहून पांडव आणि द्रौपदी दु :खी स्वतःच्या दुर्दैवाची आणि दुर्धर परिस्थितीची जाणीव होऊन निराश होतील, पण तसे काहीच घडत नसे. स्वसामर्थ्यावर पुरेपूर विश्वास असणारे पांडव आणि भोगविलासांपेक्षा कर्तव्य श्रेष्ठ असे समजणारी द्रौपदी, त्यांच्या परिस्थितीविषयी काही तक्रार करीत नसत. ईर्ष्या आणि असूया यांना त्यांच्या आयुष्यात जणू स्थान नव्हतेच. 

यावेळी स्वतः दुर्योधन, कर्ण, शकुनी आणि इतर कौरव, त्यांच्या स्त्रिया , नोकर चाकर असा लवाजमा घेऊन अरण्यात आले होते. पांडवांच्या आश्रमाच्या नजीक असलेल्या जलाशयाच्या तीरावर त्यांचा मुक्काम होता. मेणे, पालख्या, अश्व, गज इत्यादींच्या वावराने त्या परिसरातील शांतता भंग पावत होती. दास, दासी सर्वांची व्यवस्था करण्यात गुंतलेले होते. सुग्रास अन्नाचा सुवास दरवळत होता. कौरव राजपुत्र, कर्ण, शकुनी त्यांच्या सुंदर राजस्त्रियांसह जलक्रीडेसाठी तलावाजवळ आले होते. आणि त्याचवेळी तिथे यक्ष आणि अप्सरा देखील आलेल्या होत्या. 

यक्ष, अप्सरा आपापसात हास्यविनोद करीत जलक्रीडा करण्यात मग्नं होते. कौरवांच्या अस्तित्वाची त्यांनी जराही दखल घेतलेली नव्हती. दुर्योधनाला ते फारच अपमानास्पद वाटले. त्याचा स्वभाव मूलत: अहंकारी होता, आता तर त्याचा उन्माद शिगेला पोहोचला होता. पांडव वनवासात गेल्यामुळे त्याच्या राजपद मिळविण्याच्या ईर्ष्येला आव्हान देणारे कुणीही नव्हते. सर्व कौरवसभा धृतराष्ट्राच्या आदेशाचे विनातक्रार पालन करीत होती आणि धृतराष्ट्र पूर्णतः दुर्योधनाच्या इच्छेनुसारच राज्यकारभार करीत होता. दुर्योधनाला कुणी प्रतिस्पर्धीच नव्हता. 

दुर्योधनाने दूताकरवी यक्ष राजाला निरोप पाठविला की त्यांनी तिथून निघून जावे. शांतताप्रिय यक्षांना हा अपमान सहन झाला नाही आणि त्यांनी दुर्योधनाला युद्धाचे आव्हान दिले. दुर्योधनाने ते स्वीकारले पण त्याचा अतिशय वाईट पराभव झाला होता. कौरव राजपुत्र, कर्ण, शकुनी या साऱ्यांना यक्षांनी बंदी बनविले होते. कौरवांपैकी एकजण जीव वाचवून, लपतछपत पांडवांच्या आश्रमात पोहोचला. त्याने युधिष्ठिराला सर्व हकीकत कथन केली आणि मदतीची याचना केली. युधिष्ठिराने भीम आणि अर्जुनाला मदतीसाठी जाण्यास सांगितले. ते दोघे म्हणाले ज्या दुर्योधनाने इतका छळ केला, जीवघेणी कारस्थाने केली तो अनायास शत्रूहाती मरतो आहे तर मरू दे की.

युधिष्ठिराला त्या दोघांचे असे बोलणे आवडले नाही. तो म्हणाला, कौरव आपले बंधू आहेत, त्यांच्याशी आपला वाद, भांडण असले तरी ते जगासमोर दाखविण्याचे कारण नाही. आपसात लढताना ते शंभर आणि आपण पाच असलो तरी परकीयांचे संकट आले तर त्यांच्यासमोर आपण एकशेपाच आहोत. 

नाईलाजाने अर्जुन आणि भीम कौरवांच्या मदतीसाठी गेले, यक्षांबरोबर युद्ध करून त्यांना पराभूत केले, कौरव आणि इतरांची मुक्तता केली. पांडवांना डिवचण्यासाठी, चिडविण्यासाठी आलेला दुर्योधन खजील झाला होता, अपमानित होऊन स्वगृही परतला होता. 

आता पांडवांनीही त्यांचे वसतिस्थान सोडून स्थलांतर करण्याचे योजले. दुर्योधनाकडून वारंवार होत असलेला उपद्रव टाळण्याकरता तसे करणे जरुरी होते.

***

महाभारत कथा (१ ९ )

पाच पांडव आणि माता कुंती हे मजलदरमजल करीत पांचाळनगरीमध्ये पोहोचले. पांचाळदेशीचे राजा द्रुपद हे द्रौपदीचे पिता, त्यांनी त्यांच्या उपवर कन्येच्या विवाहाकरता स्वयंवराचे आयोजन केले होते. देशोदेशींचे राजा आणि राजपुत्र नगरीमध्ये जमले होते. स्वयंवरस्थळी हस्तिनापूरचे राजपुत्र दुर्योधन, दुःशासन आणि अंगदेशाचा राजा कर्ण उपस्थित होते. आमंत्रितांमध्ये द्वारकाधिपती श्रीकृष्णसुद्धा होते. 

पांचाळ देशाची राजकुमारी द्रौपदी तिच्या सौंदर्यासाठी प्रसिद्ध होती, तिला याज्ञसेनी असेही संबोधिले जात असे. द्रुपदराजाने अपत्यप्राप्तीसाठी यज्ञ केला होता आणि त्या यज्ञातून राजपुत्र धृष्ट्यध्युम्नं आणि राजपुत्री द्रौपदीचा जन्म झाला अशी कथा सांगितली जाते. द्रौपदी स्वयंवर ही महाभारत कथेतील अतिशय महत्वाची घटना आहे, घडणाऱ्या भविष्याची ती नांदीच आहे. 

पांडवदेखील पांचाळनगरीमध्ये आले होते परंतु ते छद्मवेषात वावरत होते. त्यांनी ब्राह्मण कुमारांप्रमाणे वेशभूषा केलेली होती, कारण दुर्योधनाचे हेर अजूनही त्यांच्या मागावर होते. इतर कोणी नाही परंतु स्वयंवरस्थळी उपस्थित असलेल्या श्रीकृष्णांनी पांडवांना ओळखले होते. 

द्रौपदीच्या अलौकिक सौंदर्याची ख्याती सर्वदूर पसरलेली असल्याने तिच्या प्राप्तीच्या अभिलाषेने अनेक राजे आणि राजपुत्र तिथे आलेले होते. त्या उपस्थितांपैकी कुणी एक नशीबवान ठरणार होता. पांडवांच्या पराक्रमाची आणि गुणांची कीर्ती द्रौपदीला माहिती होतीच आणि तिला अर्जुनाबरोबर विवाह व्हावा असे वाटत होते. पूर्वी गुरु द्रोणांच्या आज्ञेवरून पांडवांनी द्रुपदाला युद्धामध्ये पराभूत करून बंदी केले होते त्यामुळे पांडवांचे युद्धकौशल्य द्रुपदराजाला देखील माहिती होतेच. म्हणून राजाने स्वयंवराचा पण असा ठेवला जो जिंकणे केवळ एका उत्तम धनुर्धारीलाच शक्य होते. दरबारात एक जलकुंड ठेवलेले होते आणि वर एक फिरते चक्र होते ज्याला एक मासा बांधलेला होता. जलकुंडातील फिरत्या मत्स्याची प्रतिमा बघून त्याच्या नेत्रामध्ये बाण मारायचा, असा तो 'पण' होता.

अनेकांनी प्रयत्न केले परंतु कुणीही यशस्वी होऊ शकले नव्हते. कौरव राजपुत्राची हार झाली होती आणि कर्ण पुढे येत आहे हे पाहून युवराज धृष्ट्यध्युम्नंने जाहीर केले, त्याची भगिनी सूतपुत्राला कदापिही वरणार नाही. अपमानित झालेला कर्ण स्वस्थानी परत गेला. 

आता मोठा पेचप्रसंग उद्भवला होता. स्वयंवराचा "पण" कुणीही जिंकू शकले नाही तर द्रौपदी विवाहाविना स्वयंवर मंडपातून सर्व अतिथी माघारी जाणार होते. सर्व राजे, महाराजे अयशस्वी झाले होते आणि ब्रह्मवृंदांमधून एक तेजस्वी युवक पुढे आला. जलकुंडाजवळील धनुष्य त्याने पेलले आणि चक्राकार फिरणारी माशाच्या जळामधील प्रतिमेवर लक्ष केंद्रित केले. आणि काय आश्चर्य त्याच्या बाणाने त्या मत्स्यांच्या नेत्राचा अचूक वेध घेतला होता. संपूर्ण मंडप स्तब्ध होऊन पाहत होता. जे पराक्रमी क्षत्रियांना शक्य झाले नाही ते एका ब्राह्मणकुमाराने लीलया साधले होते. 

काही क्षणांनंतर तिथे उपस्थित असलेले राजे, महाराजे भानावर आले. वस्तुस्थितीची जाणीव होताच सर्व शस्त्रास्त्रे परजून अर्जुनाला अडविण्याकरता सिद्ध झाले. द्रौपदी सारखी त्रिभुवन सुंदरी एका गरीब ब्राम्हणाची पत्नी होणार हे सत्य स्वीकारणे त्यांना शक्य नव्हते. घनघोर युद्ध झाले, भीम आणि अर्जुनाचा पराक्रम बघताना सर्वांची मनोमन खात्री झाली होती की हे कुणी सामान्य ब्राम्हण कुमार नाहीत. 

विरोध करणाऱ्या सर्व राजांना पराभूत करून पांडव कुमार द्रौपदीसह त्यांच्या निवासस्थानी जाण्यास सिद्ध झाले. त्यांच्या समवेत द्रौपदीचे पिता आणि बंधू देखील होतेच.

***

महाभारत कथा (१ ८ )

राजसिंहासनाच्या वारसा हक्काचा प्रश्न आता ऐरणीवर आलेला होता. राजपुत्रांचे अध्ययन पूर्ण झाले होते आणि ते राज्यकारभाराची जबाबदारी स्वीकारण्यायोग्य होते. धृतराष्ट्र अजूनही राज्याचा अधिकारी होता, आता उत्तराधिकारी नेमायचे होते. सम्राटांना त्यांचा पुत्र दुर्योधनाला युवराज म्हणून घोषित करायची घाई होती, परंतु दरबारी पंडितांचा कल धर्मराज युधिष्ठिराकडे होता. दरबारापुढे हा पेचप्रसंग उद्भवला होता. 

धृतराष्ट्राने पांडवांना वारणावत नगरीमध्ये होणाऱ्या घोषयात्रेमधे राजाचे प्रतिनिधी म्हणून सामील होण्यास सांगितले. पांडव आणि त्यांची माता कुंती यांचे तेथील वास्तव्य सुकर व्हावे याकरता तेथील अधिकाऱ्यांना सूचना देण्यात आल्या होत्या. त्यांच्या निवासासाठी एक नवीन गृह बांधून घेण्यात आले होते ... लाक्षागृह. 

या सर्व घडामोडींवर महामंत्री विदुरांचे लक्ष होतेच. विदुरांचे विश्वासू अधिकारी त्यांना माहिती पुरवत होते. विदुरांनी त्यांचा विश्वासू वास्तुरचनाकार पुरोचनाला वाराणवतामध्ये जाण्याची आज्ञा केलेली होती. त्यांना सर्व योजनेमध्ये काहीतरी काळेबेरे असावे असे वाटत असावे आणि ते खरेही होते. पांडवांसाठी निर्माण केलेले लाक्षागृह अगदी थोड्या अवधीमध्ये बांधून पूर्ण करण्यात आले होते आणि त्यासाठी वापरलेले सर्व साहित्य ज्वालाग्राही होते. 

पुरोचनाने (बहुदा विदुरांच्या सूचनेनुसार) अल्पावधीतच कुणाच्याही नकळत राजवाड्यातून गावालगत असलेल्या जंगलापर्यंत जाता येईल असा एक गुप्त मार्ग तयार केला होता. पांडवांना त्यांना असलेल्या धोक्याबद्दल माहिती देऊन सावध राहण्यास सांगितलेले होते. 

घोषयात्रा संपन्न झाली, कुंती आणि पाच पांडव विश्रामासाठी लाक्षागृहामध्ये आले होते. त्याच वेळेस एक भिल्लीण तिच्या पाच पुत्रांसमवेत तिथे आली. खूप रात्र झाली असल्याने जंगलातून मार्ग आक्रमणे धोकादायक असल्याचे सांगत तिने एक रात्रीपुरता आश्रय मागितला. कुंतीने त्यांना भोजन देण्याची व्यवस्था करून शयनगृहांमध्ये विश्रांती घेण्यास सांगितले. हा निव्वळ एक योगायोग असावा पण त्यामुळे कौरवांची दिशाभूल करून काहीकाळ सुरक्षित राहणे पांडवांना शक्य झाले होते. 

रात्रीच्या सुमारास पुरोचन तिथे आला आणि त्याने सांगितले की दुर्योधनाने काही करण्याच्या आधी आपणच कृती करणे चांगले. त्याने कुंती आणि पांडवांना राजवाड्यातील भुयारामध्ये प्रवेश करण्यास सुचवले. त्या भुयाराचे दुसरे द्वार दूर अरण्यात उघडत होते. 

पुरोचन वास्तुरचनाकार होता आणि लाक्षागृह बांधण्याचे कार्य कौरवांनीच त्याच्यावर सोपवले होते. परंतु तो विदुराचाही विश्वासू होता आणि त्याने पांडवांना त्या अग्निकांडातून सुटकेचा मार्ग तयार करून दिला होता. 

पांडवांनी भुयारात प्रवेश केल्यावर पुरोचनाने स्वतःच एक मशाल घेऊन लाक्षागृहाला आग लावण्यास सुरुवात केली. पूर्णतः ज्वालाग्राही साहित्य वापरून बांधलेले ते भवन थोड्याच कालावधीत ज्वाळांनी वेढले गेले होते. आग विझल्यानंतर पहिले असता एक स्त्री आणि पाच तरुणांचे मृतदेह जळालेल्या अवस्थेत आढळून आले. सर्वांना वाटले, पांडव त्यांच्या मातेसह अग्नीमध्ये जळून गेले. जनसामान्यांच्या शोकाला पारावार राहिला नव्हता. कौरव आणि शकुनीमामा आनंदात होते. बाह्यतः दुःखाचे नाटक करणे त्यांना कठीण झालेले होते. महात्मा विदुरांना सत्य माहिती होते परंतु जोवर कुंती आणि पांडव सुरक्षित असल्याची वार्ता येत नाही तोवर ते सुद्धा शोकाचे नाटक करीत होते. 

पांडव इतक्या सहज नष्ट होतील यावर दुर्योधनाचा विश्वासच बसत नव्हता. काहीतरी युक्ती वापरून त्यांनी स्वतःची सुटका करून घेतली असेल असा त्याला संशय येत होता, म्हणून त्याचे हेर आणि सैनिक चहूदिशांना शोध घेतच होते. त्याचा संशय खराच होता, पांडव भुयारीमार्गाने सुखरूप अरण्यांमध्ये पोहोचले होते आणि लपतछपत पुढील मार्गक्रमणा करीत होते. 

घनदाट निबिड अरण्यातून पांडव मार्ग आक्रमीत होते. वाटचाल करताना आलेला थकवा, अन्नाची कमतरता यामुळे माता कुंतीची अवस्था फारच वाईट झालेली होती. अखेर प्रवासी मार्गावर असलेल्या एका लहानशा गावात थोड्या कालावधीसाठी आश्रय घेण्याचे त्यांनी ठरवले. एका लहानशा घरात राहणाऱ्या गरीब ब्राह्मणाने त्यांना आश्रय दिला. ब्राम्हणाची परिस्थिती गरिबीचीच होती पण तरीही त्याच्या घरी आश्रयाला आलेल्या अतिथींचे त्याने स्वागत केले होते. 

थोड्या विश्रांतीनंतर पुढील मार्गक्रमणा सुरू करायचे असे त्यांनी ठरवले. त्याविषयी चर्चा करीत असताना कुंतीला घरातून कुणीतरी रडत असावे असे आवाज येऊ लागले. बहुदा ब्राह्मण स्त्री रडत असावी आणि ब्राह्मण तिची समजूत घालायचा प्रयत्न करीत असावा. कुंतीला ते करुण दृश्य पाहवेना. त्यांना आश्रय देणाऱ्या यजमानांना काही दु :ख असावे, त्यांचा दुःखभार हलका करण्यासाठी मदत करणे हे अतिथींचे कर्तव्य आहे असे म्हणत ती पुढे गेली. तिने त्यांच्या दुःखाचे कारण विचारले तेव्हा ब्राम्हणाने तिला एक विचित्र हकीकत सांगितली.

त्या गावाच्या वेशीलगत जे जंगल होते तिथे एक महाकाय राक्षस राहत असे .. तो गावात येऊन पाळीव प्राणी, माणसे पळवून नेत असे, घरे, शेते इत्यादींची नासधूस करीत असे. त्याला विरोध करण्याचे सामर्थ्य कुणाकडेच नव्हते. 

एकदिवस धीर करून गावातील काही नागरिक राक्षसाकडे विनंती करायला गेले. त्याच्या उपद्रवामुळे गाव उजाड होऊ लागले होते. राक्षसाने अट ठेवली, तो गावात येणार नाही पण गावकऱ्यांनी रोज त्याच्यासाठी गाडाभर अन्न, एखादा प्राणी घेऊन एक माणूस पाठवायचा. तेव्हापासून गावातील एक माणूस दररोज त्याच्यासाठी अन्न घेऊन जातो, तिथे जाणाऱ्या माणसाला सुद्धा राक्षस ठार मारतो. 

उद्या ब्राह्मणाला राक्षासाकरता अन्न घेऊन जायचे होते. राक्षस अर्थातच त्यालासुद्धा भक्ष्य करणार होता. घरातील कर्ता गेल्यानंतर त्याची पत्नी आणि मुले अनाथ होणार होती. आणि म्हणूनच सारे कुटुंब दुःखी होते. त्यांचे सारे कथन ऐकल्यानंतर कुंतीने निर्णय घेतला, तिने सांगितले उद्या त्या ब्राह्मणाच्या जागी तिचा पुत्र राक्षसासाठी अन्न घेऊन जाईल. ब्राह्मण दंपतीला ते मान्य होत नव्हते, ते म्हणाले आमच्या नशिबात जे आहे ते आम्ही स्वीकारलेच पाहिजे. स्वरक्षणासाठी अतिथीला बळी देणे पाप आहे. कुंतीने त्यांना समजावले, तिचे पुत्र महापराक्रमी आहेत. त्यामुळे चिंता करण्याचे कारण नाही आणि त्यातूनही काही वाईट घडलेच तर तिचे अजून चार पुत्र आहेतच. बराचकाळ समजवल्यानंतर अखेर ब्राम्हणाने तिचे म्हणणे मान्य केले. राक्षसासाठी गाडाभर अन्न घेऊन बलशाली भीम जंगलाकडे रवाना झाला. अन्नाची गाडी घेऊन आलेल्या भीमाला ठार करण्यासाठी राक्षस सरसावला परंतु आज काही वेगळेच घडले होते. राक्षसाला पाहून गर्भगळित न होता तो माणूस प्रतिकार करू लागला होता, भीमाने राक्षसाबरोबर युद्ध करून त्याचा वध केला आणि समस्त गावकऱ्याची त्याच्या छळापासून मुक्तता केली. सर्व गावकरी आनंदित झाले होते, गावावर पसरलेले मृत्यूचे सावट नष्ट झालेले होते. 

हा इतिहास आहे का बाळगोपाळांच्या रंजनासाठी लिहिलेली काल्पनिक कथा आहे ते माहिती नाही. या कथेत राक्षस (त्याचे नाव बकासुर आहे ) सोडून इतर सर्व जण सद्गुणी आहेत. त्या राक्षसाचा त्रास बिचारे सहन करीत आहेत. त्यामुळे बकासुराचा वध करणे हे एक पुण्यकर्म आहे. 

-- पांडवांना आश्रय देणारा यजमान ब्राम्हण बिचारा इतका गरीब .. पण तरीही आश्रयासाठी आलेल्या (अनोळखी) अतिथींचे स्वागत करतो, त्यांचे आदरातिथ्य करतो. (अतिथी देवो भव:)

-- त्याच्यावर आलेल्या संकटाची अतिथींसमोर वाच्यता न करता, संकटाला सामोरे जायची तयारी करतो.

-- माता कुंती यजमानांचे दुःख जाणून मदत करायचे ठरवते आणि स्वपुत्राला संकटाशी सामना करायला पाठवते. ती राजस्त्री आहे म्हणून ती तिचा राजधर्म पाळते (जनतेचे रक्षण करणे). त्याचवेळी तिचा तिच्या पुत्राच्या सामर्थ्यावर असलेला विश्वासही दिसून येतो. अंततः तिचा पुत्र विजयी होणार आहे अशी तिला खात्री आहे. 

-- आणि अर्थातच अखेरीस महाबळी भीम विजयी होतो. 

त्यानंतर पांडव आणि कुंती पुढील मार्गक्रमणेस प्रारंभ करतात. द्रौपदीच्या स्वयंवरात सहभागी होण्यासाठी त्यांना पांचाळ देशात जायचे असते. त्यांना स्वयंवराची वार्ता कशी समजली असावी माहिती नाही. वारणावतामध्ये येण्याअगोदर त्यांना निमंत्रण मिळाले असावे का? किंवा विदुरांचे हेर नक्कीच त्यांच्या संपर्कात असणार आणि विदुरांनी त्यांना स्वयंवरस्थळी जाण्यास सुचवले असावे का? 

त्यांना तातडीने ते गाव सोडून निवासस्थान बदलणे जरुरीचे होते कारण बकासुरासारख्या बलाढ्य राक्षसाच्या वधाची वार्ता सर्वत्र पसरणारच. दुर्योधनाला कळणार की हे काम फक्त भीमच करू शकतो. त्याला पांडवांचा ठावठिकाणा कळला की तो त्यांच्यापर्यँत पोहोचणार. हे सर्व टाळायचे असेल तर निवासाचे स्थान बदलणे शहाणपणाचे ठरले असते. 

परंतु त्याच प्रवासात त्यांना आणखी एका राक्षसाबरोबर सामना करावा लागतो . .. त्याचे नाव हिडिंब. भीम त्याचाही वध करतो, तेव्हा त्याच्या जुलमांना कंटाळलेले त्याच्याच जमातीतील लोक आनंदित होतात. त्या राक्षसाची बहीण हिडिंब भीमाशी विवाह करण्याची इच्छा व्यक्त करते आणि भीम ती मान्य करतो. भीम आणि हिडिंबा यांच्या पुत्राचे नाव नाव घटोत्कच. (या सर्व घटना द्रौपदी स्वयंवराच्या आधी घडलेल्या आहेत.) घटोत्कचाला चमत्कारी, मायावी शक्ती वश होत्या ज्यांचा उपयोग भविष्यामध्ये घडलेल्या कुरुक्षेत्रावरील युद्धामध्ये होतो. 

***

महाभारत कथा (१ ७ )

भारतामध्ये पूर्वापार राजे आणि राजघराणी यांची सत्ता होती. अनेक लहान मोठी राज्ये होती, ज्यांचे आपसात वैर किंवा मैत्री असे. काही राजघराणी नातेसंबंधाने एकमेकांशी जोडलेली होती. पुत्र अथवा कन्येचा विवाह ही राजघराण्यांकरता वैयक्तिक घटना नसून त्यात राजकारणाचाही समावेश होता. बहुपत्नीत्वाची प्रथा होती. स्त्रियांना मात्र पतिनिष्ठा, आणि पतिसेवा इत्यादी शिक्षण दिले जात असे आणि पुनर्विवाहास परवानगी नव्हती. क्वचित अशी उदाहरणे आहेत जेव्हा स्त्रियांनी पुनर्विवाह केल्याचे उल्लेख आहेत, परंतु असे प्रसंग केवळ अपवादात्मकच. (भारतामध्ये अजूनही त्याच जुन्या चालीरीती अस्तित्वात आहेत. बाह्यतः स्त्रीमुक्ती, समान अधिकार वगैरे गोष्टी बोलल्या जातात. परंतु समाज अजूनही स्त्रियांना एका विविक्षित चौकटीतच बघणे पसंत करतो हे सत्य आहे.)

महाभारतकथेमध्ये अनेक स्त्री व्यक्तिरेखा आहेत त्यातील काही इतिहास घडविण्यास किंवा बदलण्यास कारणीभूत ठरल्या. काही विद्वान आणि काही कथालेखकांची अशी समजूत आहे की द्रौपदीचा भरसभेमध्ये अपमान करण्यात आला म्हणून महाभारत घडले. त्यांच्या मताने द्रौपदीचे वस्त्रहरण हीच अशी घटना आहे ज्यामुळे महाभारत घडले, पण हे पूर्ण सत्य नाही. मग अशी काय कारणे असावीत की एका घराण्यातील राजपुत्र एकमेकांचे वैरी झाले? त्यांचे वैर इतके टोकाला गेले की त्यामुळे संपूर्ण कूळ नष्ट झाले.

हस्तिनापूर राज्य हे भारतातील एक बलाढय साम्राज्य होते. कुरुकुळातील शूर आणि कर्तृत्ववान राजांनी साम्राज्याचा विस्तार आणि संवर्धन केले होते. भारतातील विविध राजघराणी नात्याने, मैत्रीने किंवा राजकीय कारणाने कुरुसाम्राज्याला जोडलेली होती. त्यामुळे जेव्हा हस्तिनापुराचे राजपुत्र एकमेकांविरुद्ध युद्धाकरता उभे राहिले तेव्हा दोन्ही बाजूंचे त्यांचे पाठीराखे देखील त्या युद्धात ओढले गेले आणि ते युद्ध केवळ राज्याकरता भांडणाऱ्या एका घराण्यातील बंधूचे न राहता त्याला अखिल भारतीय स्वरूप आले.

कुंतीदेवी तिच्या पाच पुत्रांसह हस्तिनापुरामध्ये वास्तव्यासाठी आली तेव्हाच कलहाची बीजे रोवली गेली होती. सर्व पांडव हे जन्मजात दैवीअंश होते, अनेक उत्तम गुणांनी युक्त होत. माता कुंतीने त्यांच्यावर उत्तम संस्कार केलेले होते. पांडव विनम्र, आज्ञाधारक आणि सदहृदयी होते. पितामह भीष्मांनी गुरु द्रोणाचार्यांना राजपुत्राच्या शिक्षणाकरता आमंत्रित केले. विद्याभ्यासात पांडव इतर कुमारांपेक्षा सरस होते. धर्मराजा विद्वान होता. धर्म, अर्थ, न्याय आणि युद्धनीती या विषयातील त्याचे ज्ञान अजोड होते. वायुपुत्र भीम द्वंद्व युद्धामध्ये निष्णात होता. गदायुद्धामधे त्याची बरोबरी करू शकेल असा कुणीही वीर नव्हता. दुर्योधनाला गदायुद्धाचे उत्तम ज्ञान होते पण तरीही भीम त्याच्यापेक्षा काकणभर सरस होता. अर्जुन श्रेष्ठ धनुर्धारी होता, द्रोणाचार्यांनी त्यालाच ब्रह्मास्त्र विद्या दिलेली होती. काही कारणाने त्याला वनवासी होऊन राहायला लागले तेव्हा त्याने अखंड साधना करून अनेक उत्तम अस्त्रे आणि शस्त्रे प्राप्त केलेली होती. नकुल आणि सहदेव उत्तम अश्व परीक्षक होते. रथांना जोडलेले अश्व हे युद्ध प्रसंगी फार महत्वाचे असतात. त्यांना उत्तम प्रशिक्षण दिलेले असेल तर कठीण प्रसंगी ते मार्ग काढू शकतात. अशातऱ्हेने पाचही राजपुत्र राजपदास आवश्यक असलेल्या सर्व विद्यांमध्ये पारंगत होते. कुंतीने ते सदैव एलॊप्याने राहतील याची काळजी घेतली होती आणि नंतर द्रौपदीने त्यांची एकी अभंग राखली. कारण त्या दोघीजणी जाणून होत्या, पांडव एकत्र असतील तेव्हाच अजिंक्य असतील. 

पांडवांचे सतत होणारे कौतुक, विविध प्रसंगी त्यांच्याकडून पत्करावी लागलेली हार दुर्योधन, दुःशासन इत्यादी कौरव कुमारांना त्रासदायक वाटत असे. पांडवांविषयी त्यांना मत्सर वाटत असे आणि पराकोटीचा द्वेषही. द्वेष इतका की पांडवांना ठार मारण्याचे त्यांनी असंख्यवेळा प्रयत्न केले होते. कधी विषप्रयोगाने तर कधी पाण्यात बुडवून तर कधी लाक्षागृहामध्ये जिवंत जाळून त्यांची हत्या करण्याचे प्रयास केले होते. या सर्व अनुभवांनी पांडव सावध झाले होते. माता कुंती आणि महात्मा विदुर पांडवांच्या रक्षणाकरता जागरूक असत. 

कौरव आणि पांडवांच्या व्यतिरिक्त अन्य काही कुमार द्रोणाचार्याचे शिष्य होते, जसे अश्वत्थामा आणि कर्ण. अश्वत्थामा द्रोणपुत्र असल्याने त्याला नेहमी विशेष वागणूक दिली जात असे. विद्यादानात त्याला झुकते माप दिले जाई. या उलट कर्ण केवळ सूतपुत्र होता. त्याला नाईलाजाने (बहुदा भीष्मांच्या विनंतीवरून) गुरुकुलामध्ये प्रवेश दिलेला होता. कर्ण असामान्य योद्धा होता, उत्तम धनुर्धारी होता आणि म्हणून की काय ? त्याला अर्जुनाला मिळणाऱ्या प्रशंसेचे नेहमी वैषम्य वाटे. दुर्योधन त्याचा परम मित्र होता, त्यानेच कर्णाला अंगदेशीचे राज्य दिले होते. 

राजकुमाराचे अध्ययन पूर्ण झाल्यावर द्रोणाचार्यांनी गुरुदक्षिणा म्हणून द्रुपद राजाला बंदी करून आणण्यास सांगितले. प्रथम कौरवांनी ससैन्य आक्रमण केले पण त्यांचा पराभव झाला होता. जीव वाचवून रणांगणातून त्यांना पलायन करावे लागले होते. त्यानंतर पांडवांनी द्रुपदाला युद्धाचे आव्हान दिले. भीम आणि अर्जुनाच्या पराक्रमासमोर द्रुपदसेना दुबळी ठरली होती. द्रुपदाला कैद करून द्रोणांसमोर आणण्यात आले आणि त्याच्या राज्यातले गोधन लुटून आणण्यात आले होते. द्रोणांनी त्याला अनेक वर्षांपूर्वी घडलेल्या प्रसंगाची आठवण करून दिली. द्रुपदाने क्षमा याचना केल्यावर त्याला मुक्त करण्यात आले. 

अशा अनेक घटना आणि प्रसंग आहेत ज्यामुळे कौरव आणि पांडवांमधील वैर वृद्धिंगत होत होते. कौरवांचे पिता धृतराष्ट्र हस्तिनापुराचे सम्राट होते त्यामुळे सत्ता आणि अधिकार नेहमीच कौरवांच्या बाजूला होती. या उलट पांडव अनाथ होते, त्यांच्या पित्याचा मृत्यू झालेला होता. परंतु असे असले तरी पांडवांच्या गुणांमुळे ते लोकप्रिय होते. अशा अनेक कारणांमुळे कौरव पांडवांमध्ये वैर निर्माण झाले होते आणि त्याचा परिणाम युद्धामध्ये झाला होता. 

***

महाभारत कथा (१ ६ )

भारतामध्ये शतकानुशतके पितृसत्ताक समाजाचे अस्तित्व आहे. माहेर किंवा सासरच्या संपत्तीमध्ये त्यांना अधिकार नसे. आर्थिक स्वातंत्र्य नसल्यामुळे त्यांना मतस्वातंत्र्यही नव्हते. इतिहासात अशी काही उदाहरणे दिसतात जेव्हा स्त्रियांचा वापर संपत्तीप्रमाणे, एखाद्या वस्तूप्रमाणे केलेला दिसून येतो. स्त्रिया विद्याध्ययन करीत नसत, त्यांना व्यावहारिक ज्ञान नसे आणि त्यामुळे त्या नेहमीच त्यांच्या कुटुंबातील कर्त्याच्या अधीन असत. प्रजनन, संगोपन आणि जतन हीच त्यांची प्रमुख कर्तव्ये समजली जात असत. अशा सामाजिक व्यवस्थेमध्येदेखील काही स्त्रियांचे अस्तित्व मात्र त्यांच्या वैशिष्ट्यपूर्ण गुण आणि कर्तृत्वामुळे प्रखरतेने दिसून येते. 

महाभारतातील काही स्त्री व्यक्तिरेखा प्रभावशाली आहेत. त्यांचे चरित्र, धैर्य सारे काही विलक्षण आहे. सर्वसामान्य स्त्रीपेक्षा त्यांचे आयुष्य वेगळे आणि खडतर होते. त्यापैकी दोघीजणींचा विशेष उल्लेख करावासा वाटतो आणि त्या म्हणजे पांडवांची माता कुंती आणि पांडवांची पत्नी द्रौपदी. खरे तर दोघी राजपुत्री आणि राजस्नुषा होत्या, हस्तिनापुराच्या राजसिंहासनावर महाराणी म्हणून पतीसमवेत विराजमान झालेल्या होत्या. आणि असे असूनही आयुष्यभर त्यांच्यामागे अखंड संकटांची मालिकाच होती. स्त्री असूनही त्या कधी अबला नारी वगैरे झालेल्या नाहीत तर संकटांना सामोरे जाण्याचे धैर्य त्यांच्याकडे दिसून येते.

कुंती, कुंतिभोज राजांची दत्तक पुत्री होती. दुर्वास ऋषींनी दिलेल्या मंत्राच्या प्रयोगाने तिने कर्ण, युधिष्ठिर, भीम आणि अर्जुन या चार तेजस्वी पुत्रांना जन्म दिला होता. कर्ण तिचा पुत्र आहे हे सत्य तिने जगासमोर कधीही स्वीकारले नाही. युद्ध सुरू होण्याअगोदर तिने बहुदा ते कृष्णाला सांगितले असावे किंवा त्यांना ते माहिती असावे. कारण श्रीकृष्णाने कर्णाला पांडवांच्या सैन्यात सामील होण्याचे आवाहन केले होते. कृष्णाने सांगितले की कर्ण सहावा आणि ज्येष्ठ पांडव म्हणून ओळखला जाईल. युद्धानंतर तोच हस्तिनापुराचा सम्राट होईल आणि तो द्रौपदीचा सहावा पती असेल. 

त्या काळातील नीती-अनीतीच्या कल्पना काय असतील? याचे आश्चर्य वाटते. एका पुरुषाला एक पेक्षा अधिक पत्नी असणे ही अगदी सामान्य रीत होती अगदी अलीकडील काळात सुद्धा बहुपत्नीत्व समाजमान्य प्रथा आहे. परंतु एक स्त्री अनेक पतींची पत्नी असणे हे क्वचितच असावे. द्रौपदी पाच पांडवांची पत्नी होती, ती पाच पुत्रांची माता होती. असे असूनही तिच्याशी विवाहाचे आमिष स्वतः कृष्णांनी कर्णाला दाखवावे हे अजब वाटते. 

पंडुराजाने राज्यत्याग करण्याचा निर्णय घेतल्यावर कुंती सर्व भोगविलासाचा त्याग करून त्याच्यासह वनवासामध्ये गेली. पतीनिधनानंतर पाच पुत्रांची जबाबदारी तिच्यावर होती. तिची सवत माद्री हिचे पुत्र नकुल आणि सहदेव यांना तिने कधी सापत्न वागणूक दिली नाही हे विशेष. पाच पांडवांना तिने उत्तम संस्कार दिले होते त्याच्याच परिणामस्वरूप सर्व दरबारी आणि प्रजाजनांना पांडवांबद्दल सहानुभूती वाटत असे आणि तेच राज्याचे योग्य वारस आहेत असे सर्वांना वाटत होते. 

लाक्षागृहाच्या आगीतून निसटून पांडव आणि कुंती अरण्यांमध्ये लपले होते. दुर्योधनाचे सैनिक चारही दिशांना त्यांचा शोध घेत होते. त्याचवेळी द्रौपदी स्वयंवराची वार्ता त्यांना मिळाली. कुंतीने पांडवांना त्या स्वयंवरामध्ये सहभागी होण्यास उद्युक्त केले कारण संकटकाळी द्रुपदराजा सारखा सामर्थ्यवान पाठीराखा असणे फायद्याचे आहे असे तिला वाटत होते. अर्जुनाने लक्ष्यवेध करून द्रौपदीला जिंकून आणले तेव्हा कुंतीने सांगितले की द्रौपदीने पाचही बंधूंबरोबर विवाह करावा, असे केल्याने त्यांच्यातील एकोपा अभंग राहील असे तिला वाटत होते. 

युद्धामध्ये तिचे पुत्र विजयी झाले होते, धर्मराजा आता चक्रवर्ती सम्राट होता पण कुंतीने राजप्रासादामध्ये राहणे नाकारले. युद्धामध्ये धारातीर्थी झालेले सारे तिचेच आप्तस्वकीय होते. त्यांचे मृत्यू पाहिल्यानंतर मिळालेल्या सत्ता आणि वैभवाचा उपभोग घेणे तिला नकोसे होते. शतपुत्रांच्या मृत्यूचे दुःख घेऊन वनवासामध्ये उर्वरीत आयुष्य व्यतीत करण्याचा निर्णय घेणाऱ्या धृतराष्ट्र आणि गांधारीसोबत तिनेही वानप्रस्थाश्रम स्वीकारला. 

पांचाळ देशाच्या द्रुपदराजाची, यज्ञातून प्रकटलेली कन्या अशी द्रौपदीची ओळख आहे. तिच्या सौंदर्याचे, बुद्धिमत्तेचे वर्णन महाभारतामध्ये अनेकवेळा आढळते. कृष्णाने तिला बहीण मानले होते असे मानले जाते.. कारण प्रत्येक नात्याला काहीतरी नाव असलेच पाहिजे असा सर्वांचा अट्टहास असतो. कृष्णाचे आणि तिचे नातेही लोकविलक्षण आहे. 

द्रौपदी पाच पांडवांची पत्नी आहे इतकीच तिची ओळख पुरेशी नाही. ती इंद्रप्रस्थाची सम्राज्ञी आहे, अलौकिक गुण असलेल्या पाच पतींची ती विश्वासू सल्लागारसुद्धा आहे. पांडवांमध्ये कधीही कलह घडू नये याकरता ती जागरूक आहे कारण जोवर ते एकत्र आहेत तोवर ते अजिंक्य आहेत हे ती जाणते. ती महत्त्वाकांक्षी आहे. पांडवांसह तिने वनवास भोगला पण वनवासातसुद्धा ती राणीसारखीच राहिली.

दुःशासनाने तिला केसाला धरून फरफटत दरबारामध्ये आणले तेव्हा तिची अवस्था खरेतर फार करुण होती. पण त्याही परिस्थितीत तिचे धैर्य अबाधित आहे आणि तिची प्रगल्भ बुद्धिमत्ता जागृत असलेली दिसते. तिने दरबारातील ज्येष्ठं सभासदांना विचारले की तिला पणाला लावले तेव्हा युधिष्ठिर स्वतंत्र होता? की दास झालेला होता? कारण तो दास असला तरी ती अजूनही महाराणी होती आणि म्हणून तिला पणाला लावायचा त्याला हक्क नाही. तेव्हा सभेतील आदरणीय ज्येष्ठांनी तिला सांगितले की तिला पणाला लावताना युधिष्ठिर दास होता हे खरे आहे कारण आधी त्याने स्वतःला आणि चार बंधूंना पणाला लावले होते. परंतु दास असला तरी तो तिचा पती आहे हे सत्य बदलत नाही. आणि धर्मशास्त्रानुसार पती त्याच्या पत्नीचा स्वामी असतो त्यामुळे त्याच्या आदेशाचे पालन करणे पत्नीचे कर्तव्य आहे. 

त्यानंतर द्रौपदी तिथे उपस्थित असलेल्या प्रत्येक सभासदांसमोर जाऊन मदतीची याचना करते. तिच्या त्या अवस्थेत देखील दुर्योधनाची निर्भर्त्सना करताना तिला कसलेही भय वाटले नाही, गांधारीला कुरुकुळाची अब्रू वाचविण्याची ती विनंती करते. ते सारे संवाद तिच्या धैर्याचे आणि संकटातही स्थिर असणाऱ्या बुद्धिमत्तेचे दर्शन घडवतात. तिच्याजागी कुणी सामान्य स्त्री असती तर सर्वांसमोर असे बोलण्याचे धारिष्ट्य तिला झाले नसते, पण द्रौपदी असामान्य होती. 

पांडवांच्या सुखात आणि संकटकाळात देखील द्रौपदी त्यांच्यासमवेत होती. पांडवांच्या इतर स्त्रियांचे कथेमध्ये उल्लेख आहेत परंतु त्यांच्याबरोबर वनवासात आणि अज्ञातवासात मात्र द्रौपदीच असलेली दिसते. द्रौपदी फक्त सौंदर्यवती स्त्री नव्हती तर बुद्धिमान देखील होती. श्रीकृष्णाबरोबरचे तिचे संवाद आणि वनवासात आणि युद्धसमयीचे तिचे वर्तन त्याची साक्ष देतात. 

कुंती आणि द्रौपदी या दोघीही राजस्रिया असूनही दुदैवी होत्या. आयुष्यभर त्यांना कष्ट आणि दुःख सहन करावे लागले होते. असे असले तरी त्यांचे व्यक्तिमत्व आणि चरित्र प्रेरणादायी आहे हे निश्चित. 

***

महाभारत कथा (१ ५)

महाभारतामध्ये अनेक प्रभावी व्यक्तिरेखा आहेत त्यामुळे कुणा एकालाच नायक अथवा नायिका म्हणणे दुरापास्त आहे.

पितामह भीष्म हे एक आदरणीय व्यक्तिमत्व आहे. त्यांचे मूळ नाव देवव्रत असून ते गंगा पुत्र आहेत. त्यांचे सुरुवातीचे पालन पोषण शिक्षण स्वर्गलोकी झाले अशी कथा सांगतात. त्यांची माता गंगा हिने त्यांना इच्छा मरणाचे वरदान दिले होते. महापराक्रमी भीष्म कुणाही योद्ध्यासाठी अजेय होते. पित्याच्या सुखासाठी त्यांनी स्वसुखाचा त्याग केला. त्यांनी केलेल्या प्रतिज्ञेचा कधीच भंग केला नाही. अनेक प्रलोभने असूनही त्यांचा निश्चय जराही ढळला नाही. हे सर्व अलौकिक आहे दैवी आहे , सर्वसामान्यांना शक्य होईल असे नाहीच.

सत्यवतीच्या दोन पुत्रांच्या निधनानंतर भीष्म एकमेव कुरुकुळाचे वंशज होते. वंश सातत्यासाठी सत्यवतीने त्यांना केलेली विनंती त्यांनी मान्य केली नाहीच. असे असूनही त्यांनी हस्तिनापूर साम्राज्याच्या संरक्षणाची जबाबदारी नाकारली नाही. विदुर दासीपुत्र असूनही त्यांना राजदरबारात मानाचे स्थान दिले. कुंती आणि माद्रीच्या पुत्रांना पांडव म्हणून स्वीकारले आणि त्यांची सर्व जबाबदारी पूर्ण केली.

त्यांचे औदार्य, निष्ठा, सभ्यता अतुलनीय आणि आदरणीय आहेत. त्याच्या शब्दाला कुरुसभेमध्ये असामान्य मोल होते आणि असे असूनही त्यांनी दुर्योधनाचा अनाचार सहन केला. पांडवांची अवहेलना, त्यांच्यावरचा अन्याय त्यांनी बिनविरोध पाहिला. त्यांच्या साक्षीनेच धर्मराजाशी कपट द्यूत खेळले गेले, त्यांच्या डोळ्यादेखत द्रौपदीचे वस्त्रहरण करण्याचा प्रयत्न केला गेला. 

त्यांनी विरोध का केला नसेल? का त्यांच्या विरोधाला सिहासनाधिष्टीत सम्राट धृतराष्ट्राने किंमत दिली नसेल? हे प्रश्न अनुत्तरित आहेत, पण इतिहास हेच सांगतो की कौरव पांडवांमधील कलहप्रसंगी भीष्म नेहमी कौरवांशीच एकनिष्ठ राहिले. अनेक प्रसंग आहेत -- वारणावतामध्ये पांडवांना लाक्षागृहामध्ये जाळून मारण्याचा केलेला प्रयत्न, द्रौपदीच्या स्वयंवर प्रसंगी युद्धाचा प्रसंग, वनवासामध्ये पांडवांना लज्जित करण्याचा प्रयत्न, अज्ञातवासामधील पांडवांचा शोध करून त्यांच्यावर सर्व सेनेसह आक्रमण करणे, पांडवांना अर्धे राज्य म्हणून लोकवस्तीस प्रतिकूल परिस्थिती असलेला, हिंस्त्र श्वापदांनी भरलेला खांडववनाचा प्रदेश देणे आणि अखेरचे कुरुक्षेत्रावर लढले गेलेले महायुद्ध, अशा प्रत्येक प्रसंगी भीष्मांनी नेहमीच कौरवांची पाठराखण केली, त्यांनाच मदत केली. 

पितामह भीष्मांनी रानावनात राहणाऱ्या कुंतीला तिच्या पुत्रांसह हस्तिनापुरामध्ये येण्यास आमंत्रित केले. हा निर्णय महत्त्वपूर्ण आहे कारण तोवर धृतराष्ट्राचा ज्येष्ठ पुत्र दुर्योधन हाच सिंहासनाचा वारस समजला जात होता. युधिष्ठिर आल्यामुळे दुर्योधनाचा हक्क संपुष्टात आला होता आणि गृहकलहांची बीजे रोवली गेली होती. 

असे सांगितले जाते की कौरव आणि पांडवांमध्ये गुणात्मक फरक होता. पांडव शांत, सुस्वभावी आणि सरळमार्गी होते. माता कुंतीच्या शब्दाबाहेर ते कधीही वर्तन करीत नसत. विद्याभ्यासात त्यांनी त्यांचे श्रेष्ठत्व सर्वांसमक्ष सिद्ध केले होते. त्यामुळे राजदरबारात त्यांच्याविषयी सहानुभूती असणारे अनेक जण होतेच पण सामान्य नागरिकांनाही युधिष्ठिर राजा व्हावा असेच वाटत असे. 

याउलट कौरव राजपुत्र उद्दाम आणि भोगविलासात रमणारे होते. प्रसंगी माता, पिता आणि गुरुजनांचा अधिक्षेप करूनही स्वतःचा हट्ट पूर्ण करून घेत असत. शकुनीमामा त्यांचा सल्लागार होता जो कपट द्यूत खेळण्यात निष्णात होता. कौरव राजकुमार दरबारात आणि सामान्य जनामध्ये अप्रिय होते. 

जन्मांध धृतराष्ट्र आणि डोळ्यांवर पट्टी बांधून राहणाऱ्या गांधारीला हे दिसतही नव्हते आणि कळतंही नव्हते. त्यांना इतकेच माहिती होते की त्यांचा पुत्रच राज्याचा खरा वारस आहे आणि म्हणून त्यांनी दुर्योधनाच्या कपट कारस्थानांना कधीही विरोध केला नाही. 

भीष्म, द्रोण, विदुर इत्यादी समंजस राजकारण्यांचा कल पांडवांकडे होता पण त्यांनी कधीच ते व्यक्त केले नाही. असे का केले असेल त्यांनी? याला राजनिष्ठा म्हणायचे? का विरोध करण्याचे धाडस किंवा इच्छा त्यांच्याकडे नव्हती? 

पितामह भीष्मांनी दुर्योधनाला कधीही विरोध केला नाही उलट वेळप्रसंगी मदतच केली. कुरुक्षेत्रावर युद्ध झाले तेव्हा कौरवांच्या सैन्याचे नेतृत्व भीष्मांनी केले होते. भीष्म इच्छामरणी होते, युद्धकलेमध्ये पारंगत होते. त्यांच्याकडे अनेक अस्त्रे शस्त्रे होती, ज्यांचा प्रयोग करून त्यांनी पांडवसेनेला भयभीत केले होते. अर्जुनाच्या बाणाने विद्ध होऊन धराशायी झाले तरीही त्यांनी प्राणत्याग केला नाही. अर्जुनाला त्यांनी शरशय्या सिद्ध करण्यास सांगितले आणि त्यांच्यासाठी गंगाजल आणण्यास सांगितले. युद्धसमाप्ती होईपर्यंत ते युद्धवार्ता जाणून घेत होते. हे सारे विलक्षण आहे. 

भीष्म आणि द्रोणाप्रमाणेच आणखी एका प्रभावशाली व्यक्तिरेखा महाभारतामध्ये आहे ... आमात्य विदुर. विदुर, भीष्म किंवा द्रोणांप्रमाणे योद्धे नव्हते. त्यांचे वर्णन शांत, सुस्वभावी आणि विद्वान असे केले जाते. विदुर हे धृतराष्ट्र आणि पंडू प्रमाणेच व्यास महर्षींचे वंशज होते पण दासीपुत्र असल्याने त्यांनी सिंहासनावर कधीही हक्क सांगितला नाही. धृतराष्ट्राचे सल्लागार म्हणून त्यांना कुरुसभेमध्ये महत्त्वाचे स्थान होते, त्यांनीही दुर्योधनाला कधीही विरोध केला नाही, संकटकाळी पांडवांना साहाय्य मात्र केले होते. एक सज्जन, विद्वान आणि राजनिष्ठ अशीच त्यांची प्रतिमा होती. जन्मांध धृतराष्ट्रचा त्यांच्यावर पूर्ण विश्वास होता आणि हस्तिनापुराच्या राज्यकारभारामध्ये त्यांचा महत्त्वपूर्ण सहभाग असे. त्यांची कार्यपद्धती विदूरनीती म्हणून प्रसिद्ध आहे . 

विदुरांना पांडवांविषयी सहानुभूती होती आणि पांडवांना त्यांचा हक्क मिळावा यासाठी त्यांनी प्रयत्न केले. पांडवांना अर्धे राज्य देण्यात यावे असा सल्ला त्यांनीच धृतराष्ट्राला दिला होता. त्यांनी स्वतः पुढाकार घेऊन दुर्योधनाला कधीही विरोध केला नाही पण धृतराष्ट्राने विरोध करावा म्हणून त्याला सतत सत्यपरिस्थितीची जाणीव ते करून देत होते. त्यांच्या प्रयत्नांना यश आले नाहीच. प्रत्यक्ष युद्धात त्यांचा सहभाग नव्हता परंतु ते कौरवांचे मंत्री म्हणून कामकाज करीत राहिले. 

धृतराष्ट्र आणि गांधारी यासुद्धा महाभारतातील दोन महत्त्वाच्या व्यक्तिरेखा आहेत. त्यांच्या कर्तृत्वामुळे नाही तर त्यांच्याकडे असलेल्या सत्तेमुळे त्यांना महत्त्व प्राप्त झाले आहे. धृतराष्ट्र खरे तर ज्येष्ठ बंधू .. आणि त्याचा राज्यावर प्रथम हक्क होता. परंतु जन्मांध असल्याने राजा होण्यास तो अयोग्य ठरला आणि कनिष्ठ बंधू असलेल्या पंडूला राज्याभिषेक करण्यात आला होता. हा सल त्याच्या मनात कायम असेल का? त्याच्या भविष्यातील वर्तनावरून तसेच दिसून येते. दुर्दैवाने पंडूराजाला असाध्य अशा व्याधीने त्रासले होते आणि त्यामुळे राज्यत्याग करावा लागला होता. पंडूराजाच्या कारकीर्दीमध्ये हस्तिनापूर राज्य एक प्रबळ सत्ताकेंद्र बनले होते. धृतराष्ट्राला योगायोगाने सत्ता प्राप्तं झाली होती, त्या सत्तेच्या मोहापायीच त्याने दुर्योधनाच्या कारस्थानांकडे दुर्लक्ष केले, त्याच्या अनेक अपराधांना क्षमा केली होती. युधिष्ठिर खरेतर संपूर्ण राज्याचा अधिकारी होता परंतु धृतराष्ट्राला सत्तेचा त्याग करायचा नव्हता आणि म्हणून त्याने युधिष्ठिराचा हक्क नाकारला. युद्धाच्या आधी शिष्टाईसाठी आलेल्या कृष्णाने म्हणले अर्धे राज्य सुद्धा नको .. उपजीविकेसाठी राज्यातील पाच गावे द्या. तेव्हा दुर्योधन उद्दामपणे गरजला,पाच गावे काय? सुईच्या अग्रावर मावेल इतकीही जमीन पांडवांना देणार नाही. सिंहासनावरील धृतराष्ट्राने त्याच्या पुत्राच्या निर्णयाला पाठिंबा दिला. धृतराष्ट्राचे आंधळे पुत्रप्रेम हे देखील युद्ध घडण्याचे एक कारण आहे असे म्हणायला हरकत नाही. 

धृतराष्ट्र पत्नी गांधारी शिवभक्त होती, तिची पतिनिष्ठा अजोड होती. जन्मांध धृतराष्ट्रांबरोबर संसार करताना तिने तिच्या डोळ्यांवर वस्त्राची पट्टी बांधली होती. जे सुख पती उपभोगू शकत नाही ते सुख पत्नीसाठीसुद्धा त्याज्ज्यं आहे असे तिने म्हणले होते. गांधारीची पुत्रासाठीची माया आंधळीच होती, तिने देखील दुर्योधनाच्या अवगुणांकडे, अपराधांकडे दुर्लक्ष केले. त्यानेच सम्राट व्हावे अशी तिची देखील इच्छा होतीच. गांधारी एक स्त्री असूनही द्रौपदीची दरबारात होत असलेली विटंबना थांबविण्याचा तिने प्रयत्न केला नाही हे एक आश्चर्यच आहे. युद्धाच्या अखेरीस तिने श्रीकृष्णाला शाप दिला होता, कारण त्याने गृहकलह घडवून कुरुकुळाचा विनाश घडवला असे तिचे मत होते. तिने शाप दिला, श्रीकृष्णाच्या कुळात देखील कलह निर्माण होईल, त्याचेसुद्धा सर्व कूळ नष्ट होईल. ज्या प्रमाणे तिचा पुत्र दुर्योधनाचा मृत्यू रानावनात, एकाकी अवस्थेत झाला तसेच भाग्य कृष्णाला लाभेल , आणि तसेच घडलेही...  

***

महाभारत कथा (१ ४ )

महाभारतामध्ये अनेक नात्यांची सरमिसळ दिसते. यादववंशीय वसुदेव, श्रीकृष्णांचे पिता आहेत आणि कुंतीदेवी त्यांची कनिष्ठ भगिनी आहे. पांडवांपैकी युधिष्ठिर, भीम, अर्जुन हे कौंतेय आहेत तर नकुल आणि सहदेव हे दोघेजण माद्रीचे पुत्र. म्हणजेच श्रीकृष्ण त्यांचे मातुल बंधू आहेत. 

श्रीकृष्ण जरी यादववंशीय राजपुत्र होते तरी त्यांचे पालनपोषण गोकुळीच्या नंद आणि यशोदेने केले ज्यांचा प्रमुख व्यवसाय गोपालन हाच होता. नंदाघरी वास्तव्य असताना इतर गोपाळांप्रमाणे श्रीकृष्ण देखील गायी राखण्याकरता रानामध्ये जात असत. कृष्णजन्माचे रहस्य यशोदेला माहित होते की नव्हते ते कळत नाही परंतु नंदराजाला नक्कीच माहिती होते. कृष्णाने कंसाचा वध केला आणि त्यांचे जन्मरहस्य जगजाहीर झाले तेव्हाही यशोदेचे पुत्रप्रेम तसूभरही कमी झाले नाही, आणि श्रीकृष्णांनीही नंद-यशोदेला कधी अंतर दिले नाही. बलराम हा नंद-यशोदेचा ज्येष्ठ पुत्र आणि श्रीकृष्णांनी त्याला नेहमीच ज्येष्ठ बंधूंचा सन्मान दिला. 

श्रीकृष्ण देवतास्वरूप आहेत कारण त्यांना गर्व, तिरस्कार, द्वेष, मत्सर अशा मानवी अवगुणांचा स्पर्शही नव्हता. वैयक्तिक मान-अपमान बाजूला ठेवून त्यांनी उच्च ध्येय साध्य करण्यासाठी प्रयास केले आणि त्यात ते सफल झाले. त्यांना अनेकांनी गुरख्याचा पोर म्हणून हिणवले पण या टीकेला त्यांनी कधी प्रत्युत्तर दिले नाही आणि टीका करणाऱ्याला वैरी मानले नाही. दुर्योधनाने राजसूय यज्ञप्रसंगी त्यांचा अपमान केला. पांडवांचे प्रतिनिधी म्हणून ते कुरुसभेत आलेले असताना त्यांचा अपमान करण्यात आला होता. पण तरीही युद्धासाठी मदत मागायला दुर्योधन आला तेव्हा त्याचा उलट अपमान न करता त्याला मदतच केली. वरकरणी रसिक, रंगेल आणि लाघवी भासणारे त्यांचे व्यक्तिमत्व किती प्रगल्भ आणि साक्षेपी आहे ते दिसून येते. 

श्रीकृष्णाचे वर्णन द्रष्टा राजकारणी असे करण्यात येते. ऐश्वर्यसंपन्न द्वारकेचे अधिपती असूनही ते कधीच भोगविलासात रमले नाहीत. पांडव आणि श्रीकृष्ण यांचे अतूट नाते आहे. पांडव राजपुत्र आहेतच पण दैवीअंशही आहेत. पांडवांचा जन्म रानावनात झाला आणि काही काळ त्यांचे पालन पोषण वनवासातच झाले होते. पंडूराजाच्या निधनानंतर पितामह भीष्मांनी त्यांच्या पालन पोषण आणि शिक्षणाची जबाबदारी स्वीकारली. भीष्मांनी द्रोणाचार्यांना राजपुत्राचे गुरु म्हणून नियुक्त केले. गुरु द्रोणांनी सर्वच राजपुत्रांना धर्म, न्याय, नीती आणि युद्धशास्त्राचे उत्तम प्रशिक्षण दिले. अर्जुन त्यांचा प्रिय शिष्य आणि म्हणून विद्यादानात त्याला झुकते माप दिल्याचा आरोप द्रोणांवर होतो.. पण तो काही खरा नाही. 

गुरु द्रोणांचा पुत्र अश्वत्थामा, द्रोणांची पत्नी, कुरुसभेत महत्त्वाचे स्थान असलेल्या कृपाचार्याची भगिनी आहे. द्रोणाचार्याची एक कथा नेहमी सांगितली जाते. सर्व विद्यांमध्ये पारंगत असलेले द्रोण दारिद्र्यापुढे हतबल झालेले आहेत. अनेक प्रयत्नांती त्यांना उपजीविकेचे साधन मिळू शकत नव्हते. त्यांचा पुत्र अश्वत्थामा भुकेनं व्याकुळ झालेला होता, परंतु त्याला देण्यासाठी थोडेसे दूधही त्यांच्या घरात नव्हते. शेवटी द्रोणांच्या पत्नीने कसलेसे मूठभर पीठ पाण्यात कालवून तिच्या पुत्राला दूध म्हणून दिले. 

घरातली अशी परिस्थिती द्रोणांना पाहवेना. आजवर ते नेहमीच स्वाभिमानाने आयुष्य जगले होते. त्यांनी कधीच कुणाला मदतीची याचना केली नव्हती किंवा दान मागितले नव्हते. खरेतर ते ब्राह्मण होते त्यामुळे भिक्षा मागण्याचा त्यांना अधिकार होता. ब्राह्मणास भिक्षा देणे हे पुण्यकर्म समजले जात असे (वर्तमान काळात देखील ती समजूत जनमानसात रुजलेली आहे ). द्रोणांना कुणासमोर हात पसरणे अपमानास्पद वाटत असे. परंतु आता त्यांचा नाईलाज होता. पुत्रप्रेमाने त्यांच्या स्वाभिमानावर मात केली होती. 

द्रोणाचार्य पांचालदेशी द्रुपदराजाच्या राजदरबारात आले. द्रुपदराजा युवराज असताना द्रोणांचा सहाध्यायी होता. एकाच गुरुकुलामध्ये त्यांनी अध्ययन केले होते आणि त्यांच्यात मैत्रीचे नाते निर्माण झालेले होते. त्या मैत्रीला स्मरुनच द्रोण द्रुपदराजाच्या दरबारी उपस्थित झाले होते, परंतु त्यांचा अपेक्षाभंग झाला होता. फक्त अपेक्षाभंगच नाही तर अपमानही झाला होता. राजाने त्यांना पाहून ओळखसुद्धा दर्शवली नाही, मित्रत्वाने स्वागत करणे दूरच. दरबाराचे काम सुरू होते आणि द्रोण इतर सामान्य ब्रह्मवृंदांच्या समवेत थांबलेले होते. त्यांनी विचार केला, राजाचे कर्तव्य महत्त्वाचे, द्रुपद आता युवराज नसून प्रजेचा पालनकर्ता सम्राट आहे, त्याच्या कर्तव्यात व्यग्र आहे.

दरबारी कामकाज संपल्यावर ब्राह्मणांना दक्षिणा देणे सुरू झाले. इतर सामान्य ब्राह्मणांप्रमाणे द्रोणांच्या झोळीतही काही सुवर्णमुद्रा दिलेल्या होत्या. न राहवून त्यांनी द्रुपदराजाला विचारले की तो त्यांची ओळख विसरला आहे का? राजाने मोठ्या अनिच्छेने द्रोणांना दरबारी येण्याचे कारण विचारले. द्रोणांनी त्यांची स्थिती वर्णन करून एखादी गाय त्यांना मिळू शकेल का अशी विचारणा केली. द्रुपद राजा कुत्सितपणे म्हणाला की इतके विद्याध्ययन करूनही भिक्षुकीच करावी लागते आहे ना ? द्रोणांना संताप अनावर झाला, ते म्हणाले आज त्यांच्या पुत्राला दूध मिळावे म्हणून  गायीचे दान मागण्यांसाठी ते आले होते. राजाने मैत्रीधर्म पाळला नाहीच पण तो राजधर्मही विसरला. आता द्रोण द्रुपदा समोर येतील तेव्हा द्रुपदाला त्याच्या प्राणांची भिक्षा मागावी लागेल.

निराश होऊन ते स्वगृही जाण्यासाठी निघाले. एका अरण्यातून जात असताना त्यांनी पाहिले काही कुमार विट्टी-दांडूचा खेळ खेळत होते, ते राजघराण्यातील असावेत असेच दिसत होते. ती मुले म्हणजे  हस्तिनापूरचे राजपुत्र कौरव आणि पांडव होते. खेळताना अचानक त्यांची विट्टी बाजूला असलेल्या एका पडक्या, कोरड्या विहिरीत जाऊन पडली. सगळी मुले विहिरीभोवती जमली पण विट्टी कशी बाहेर काढावी? ते काही त्यांना समजत नव्हते. द्रोणांनी ते पाहिले, त्यांनी त्यांच्या धनुष्यावर बाण चढवला, प्रत्यंचा ताणली आणि बाण विहिरीच्या तळाला पडलेल्या विट्टीमध्ये रुतला. एकामागून एक अशा अनेक बाणांची एक शृंखलाच तयार झाली आणि द्रोणांनी ती अलगद ओढून बाहेर काढली. बाणांच्या समवेत विट्टीही बाहेर आली. राजपुत्रांच्या आश्चर्याला पारावार राहिला नव्हता, मुलांनी द्रोणांचे आभार मानले. राजगृही परतल्यानंतर घडलेली हकीकत त्यांनी भिष्मांना कथन केली. भिष्मांनाही आश्चर्य वाटले. त्यांनी द्रोणांना हस्तिनापूरमधे येण्याची विनंती केली. 

भीष्मांनी द्रोणांचा योग्य तो आदर सत्कार केला, त्यांची सर्व माहिती जाणून घेतली. भीष्म त्या वेळेस राजपुत्राच्या शिक्षणाची कशी व्यवस्था करावी या विवंचनेत होते. द्रोणाचार्य  हे राजपुत्रांकरता योग्य गुरु आहेत असे भीष्मांना वाटले. त्यांनी द्रोणांना ती जबाबदारी स्वीकारायची विनंती केली जी द्रोणांनी आनंदाने स्वीकारली.  

गुरु द्रोणाचार्य यांचे ज्ञान, युद्धकौशल्य अजोड होते यात काही शंकाच नाही. त्यांनी कौरव आणि पांडवांना उत्तम प्रशिक्षण दिले. त्यांनी अर्जुन, भीम यांसारखे सर्वोत्तम योद्धे घडवले, युधिष्ठिरासारखा राजनितीज्ञ त्यांचाच शिष्य होता. गुरू म्हणून आणि नंतर कौरवांचे सेनानी म्हणून त्यांचे कार्य बहुमोल आहे. त्यांच्या चारित्र्यातील काही घटना मात्र त्यांच्या लौकीकाला विसंगत आहेत असे वाटते.

(१ ) विद्यादान करताना गुरुदेवांचे वागणे निष्पक्ष असणे अपेक्षित असते. सर्व शिष्य त्यांच्यासाठी समान असायला पाहिजेत. गरीब-श्रीमंत, सामान्य-उच्चकुलीन असे भेदभाव त्यांनी करायला नको. द्रोणांचे वर्तन या नियमांना छेद देणारे होते. जेव्हा कर्ण त्यांच्या गुरुकुलामध्ये शिक्षण घेण्याच्या इच्छेने आला तेव्हा द्रोणांनी प्रथम त्याला शिष्य म्हणून स्वीकारण्यास नकार दिला कारण तो सूतपुत्र होता. नंतर त्याला गुरुकुलामध्ये प्रवेश देण्यात आला. त्याला राजपुत्रांहून वेगळी वागणूक देण्यात आली. गुरुकुलातील विद्यार्थ्याच्या स्पर्धेच्या प्रसंगी जेव्हा कर्ण अर्जुनासमोर प्रतिस्पर्धी म्हणून आला तेव्हा द्रोणांनी तो राजपुत्र नाही म्हणून त्याला स्पर्धेमध्ये सहभागी होण्यास परवानगी नाकारली. त्या वेळेस दुर्योधनाने त्याला अंगदेशाचा राजा म्हणून घोषित केले. कर्ण आता राजा असल्याने स्पर्धेमधे सहभागी होउ शकत होता. अर्थात त्या वेळेस त्याला अर्जुनाकडून हार पत्करावी लागली होती पण अर्जुनाबद्दलची वैरभावना त्याच्या मनात कायमची रुजली होती. हा सर्व तमाशा घडत असताना कुंती तिथे उपस्थित होती. कर्णाची जन्मजात कवचकुंडले पाहून तो तिचा पुत्र आहे हे तिला माहिती होते पण तिनेही त्याची अवहेलना थांबविण्याचा प्रयत्न केला नाही.  

(२) विद्यादान करताना गुरूने त्याच्याकडील सर्व ज्ञान, सर्व विद्यार्थ्यांना देणे अपेक्षित असते. पण द्रोणांनी या नियमाचे पालन केले नाही. त्यांनी अर्जुन आणि अश्वत्थाम्यालाच ब्र्म्हास्त्र विद्या दिली होती. अर्जुन त्यांचा प्रिय शिष्य होता याचे कारण कदाचित अर्जुनाची योग्यता खूप उच्च दर्जाची होती. द्रोणपुत्र अश्वत्थामा त्यांच्या गुरूकुलामध्ये अध्ययन करीत असे. अर्जुन जरी प्रियशिष्य असला तरी त्यांच्या पुत्राहून तो श्रेष्ठ असू नये अशीच त्यांची इच्छा होती. 

(३) आदिवासी जमातीतील भिल्लराजाचा पुत्र एकलव्याला सुद्धा द्रोणांनी गुरुकुलामध्ये प्रवेश नाकारला होता कारण तो उच्च्कुलीन राजघराण्यातील नव्हता. एकलव्य जिद्दी होता, त्याला धनुर्विद्येवर प्रभुत्व मिळवायचे होते. त्याने गुरुद्रोणांचा पुतळा घडवला आणि त्या पुतळ्याला साक्षी ठेवून तो एकाग्रतेने धनुर्विद्येचा सराव करू लागला. बराच मोठा काळ सराव केल्यानंतर तो उच्च दर्जाचा धनुर्धर झाला होता. एकदिवस द्रोणाचार्य त्यांच्या सर्व शिष्यासमवेत अरण्यांमध्ये मृगयेसाठी आलेले होते. त्यांच्याबरोबर काही श्वाने होती. त्यातील एक कुत्रा सतत भुंकत दूरपर्यंत गेला होता. काहीवेळाने त्याचा आवाज बंद झाला आणि तो परत द्रोणांपाशी आला. आश्चर्य म्हणजे त्याचे तोंड उघडे होते कारण एक बाण अचूक त्यांच्या तोंडामध्ये असा लागलेला होता की त्याला इजा तर झालेली नव्हती पण तोंडही बंद करता येत नव्हते. द्रोणांनी तो बाण काढून घेतला, त्यांच्या लक्षात आले होते की असे करणे कुणा श्रेष्ठ धनुर्धारीलाच शक्य होते. द्रोण मागोवा घेत पुढे निघाले तेव्हा त्यांना त्यांचीच भव्य मूर्ती दिसली आणि तिथेच एक भिल्ल युवक एकाग्रपणे धनुर्विद्येचा सराव करीत होता. द्रोणांना पाहताच तो युवक नम्रपणे पुढे आला, द्रोणांना प्रणाम करून त्यांच्यासमोर उभा राहिला. तो होता एकलव्य, त्याने सांगितले की अनेक वर्षांपासून द्रोणांच्या प्रतिमेला गुरु मानून त्याने धनुर्विद्येचा सराव केला आहे. द्रोण आश्चर्यचकित झाले होते, एकलव्याचे  कौशल्य पाहून त्यांना त्याचे कौतुक वाटत होते पण त्यांना आता एक चिंता सतावत होती. त्यांनी अर्जुनाला -- त्यांच्या शिष्याला वचन दिले होते की तोच सर्वश्रेष्ठ धनुर्धर असेल त्याच्यापेक्षा श्रेष्ठ कुणीही असणार नाही. पण आता त्यांच्यासमोर असा धनुर्धर उभा होता ज्याने कदाचित अर्जुनाला पराभूत केले असते. द्रोणांनी त्याला आशीर्वाद दिले आणि म्हणाले एकलव्याने त्यांना गुरु मानून विद्या प्राप्त केली आहे तर आता त्याने गुरुदक्षिणा द्यायला पाहिजे. एकलव्याने सांगितले की ते मागतील ती गुरुदक्षिणा तो देईल. द्रोणांनी त्याला त्याच्या उजव्या हाताचा अंगठा देण्यास सांगितले. अंगठा नसेल तर धनुष्यावर बाण चढवून तो प्रत्यंचा ताणू शकला नसता आणि त्याच्या विद्येचा कधीच उपयोग करू शकला नसता. एकलव्याने एकही क्षण न गमावता त्याचा अंगठा कापून दिला. द्रोणांना समाधान होते की त्यांनी अर्जुनाला दिलेले वचन भंगले नव्हते. एका शिष्याला श्रेष्ठत्व देण्याकरता त्यांनी दुसऱ्या कुणाचे नुकसान केले होते, त्यांचे ते वर्तन आदर्श गुरूच्या व्याख्येला छेद देणारे होते.  

(४ ) द्रोणांनी त्यांच्या शिष्याचा वापर वैयक्तिक सूड घेण्याची ईर्ष्या शमविण्यासाठी केला होता. अध्ययन पूर्ण झाल्यावर कौरव पांडवांनी त्यांना विचारले की गुरुदक्षिणा म्हणून त्यांनी काय द्यावे? द्रोणांनी त्यांना पांचालदेशावर आक्रमण करून द्रुपदराजाला बंदी करून आणण्यास सांगितले. क्रोध, द्वेष, मत्सर, ईर्ष्या, सूडभावना हे सर्व तामसी गुण आहेत, आदर्श गुरु स्वतः अशा अवगुणांपासूनदूर राहतातच आणि त्यांच्या शिष्यांना देखील अशा दुर्गुणांपासून दूर राहण्याची शिकवण देतात. दया, क्षमा, शांती, औदार्य असे उत्तम गुण असणे हेच आदर्श गुरुचे व्यवच्छेदक लक्षण आहे  परंतु गुरुद्रोणांनी त्यांच्या शिष्यांना द्रुपदराजाबरोबर युद्ध करण्यास प्रवृत्त केले. पांचालदेश खरे तर हस्तिनापुराचे मित्रराज्य होते. कौरव पांडवांचे द्रुपदाशी काहीच वैर नव्हते.  कौरवपांडवांनी द्रोणांची इच्छा पूर्ण केली, बंदी केलेल्या द्रुपदाला द्रोणांनी मुक्त केले. स्वतःच्या अपमानाचा बदला घेण्यासाठी त्यांनी दोन राज्यांमध्ये युद्ध घडवून आणले होते.

(५ ) गुरुद्रोण हे राजगुरू होते आणि राजपुत्रांचे शिक्षण पूर्ण झाल्यानंतरही त्यांना दरबारात मानाचे स्थान होते. दुर्योधनाची अनेक कपट कारस्थाने त्यांनी पाहिली पण जराही विरोध केला नाही. द्रौपदीचे वस्त्रहरण, द्युतामध्ये धर्मराजाची फसवणूक, पांडवांच्या हत्येचे प्रयत्न आणि शिष्टाईसाठी आलेल्या श्रीकृष्णाचा अपमान या सर्वांचे ते साक्षीदार होते. त्यांनी उघडपणे कधीच पांडवांची बाजू घेतली नाही. राजनिष्ठा म्हणून असेल पण पांडवांची बाजू न्यायाची असूनही युद्धामध्ये त्यांनी कौरवसेनेचेच नेतृत्व केले.

भीष्मांचार्यांनंतर द्रोण कौरवांचे सेनापती होते आणि त्यांनी त्यांच्या युद्धकौशल्य आणि नेतृत्वाने कौरवांच्या सेनेला उत्तम मार्गदर्शन केले होते.

***

महाभारत कथा (१ ३)

पृथ्वीतलावर जी जीवसृष्टी अस्तित्वात आहे त्यात मानव सर्वश्रेष्ठ आहे आणि त्याचे कारण म्हणजे बुद्धिमत्ता. बुद्धीचा वापर करून मानवाने सर्व पृथ्वी व्यापली आहे. माणसाने समूहाने राहून वसाहती निर्माण केल्या. मानवी वस्तीबरोबरच समाज आणि सामाजिक जीवनपद्धती अस्तित्वात आली. त्यात अनेक स्थित्यंतरे झाली, काळाप्रमाणे रीती, प्रथा, समजुती यामध्ये बदल घडत गेले. आणि म्हणून वर्तमान काळाचे निकष लावून महाभारत कथा वाचणे योग्य होणार नाही कारण त्या कथा प्राचीन काळाच्या समाजाची चित्रे दाखवितात. ऐतिहासिक आणि पौराणिक कथा वाचताना मनातील प्रश्नचिन्हे बाजूलाच ठेवावीत असे मला वाटते. अभ्यासक त्या प्रश्नांची उत्तरे शोधतील कदाचित, आपण मात्र कथा वाचाव्यात आणि जमल्यास त्यातून काही बोध घ्यावा. 

महाभारतात नातीगोती, संबंध यांची अनोखी गुंतागुंत आहे. त्यादृष्टीने पहिले तर महाभारत हे मानवी भावभावनांचे सर्वकष चित्रण आहे असे जाणवते. यात टोकाचे वाईट लोक आहेत आणि चांगलेही आहेत. परिस्थितीनुसार भावनांवर व्यावहारिक तथ्ये मात करतात हे नेहमीच दिसून येते. 

आतापर्यंत आपण कौरव, पांडवांची कथा समजून घेत आहोत. पण त्यांच्या व्यतिरिक्त अजूनही काही व्यक्तिरेखा आहेत ज्या या कथेत महत्त्वाची भूमिका निभावतात, उदाहरणार्थ द्रौपदी, गुरु द्रोण, श्रीकृष्ण इत्यादी.

श्रीकृष्णाच्या कथा अती रसाळ आहेत, घरोघरी त्यांचे भक्तिभावाने श्रवण केले जाते. श्रीकृष्णाची अनेक रूपे आहेत आणि भारतीयांना ती प्रिय आहेत.

भगवान श्रीकृष्ण श्रीविष्णूंचा अवतार आहेत अशी मान्यता आहे. वसुदेव-देवकीचा पुत्र वासुदेव आणि नंद-यशोदेचा नंदलाला, गोपाळांचा कन्हैय्या, नंदाघरीच्या गाई राखणारा गोपाळ, यशोदेचा कान्हा आणि गोकुळीचा (गोवर्धन) गिरीधारी, गोपिकांसमवेत रासलीला रचणारा सखा मुरलीधर आणि राधेचा घनश्याम, सुदामाचा परममित्र मुकुंद, मुरारी आणि रुक्मिणी, सत्यभामेचा प्रियपती श्रीहरी, द्रौपदीचा कृष्ण आणि पार्थाला गीतामृत देणारा गोविंद , अर्जुनाचा सारथी नारायण आणि महाभारताचा सूत्रधार श्रीकृष्ण अशी त्याची अनेक रूपे आहेत. 

श्रीकृष्णांच्या जन्मापासून अनेक चमत्कार घडताना दिसतात. पण चमत्कार करणारा आणि करविणारा इतकीच त्यांची ओळख मर्यादित नाही.

मथुरेचा राजा कंस श्रीकृष्णांचा मामा आहे. त्याने अनेकांवर अत्याचार केले, सख्ख्या बहिणीला कैदेत ठेवले. श्रीकृष्णांनी दुष्ट कंसाचा वध केला. श्रीकृष्ण द्वारकाधिपती आहेत पण सांदिपनी मुनींच्या आश्रमशाळेतील गरीब सहाध्यायी सुदामाची ओळख ते विसरत नाहीत. सत्यभामेचा हट्ट पुरविण्याकरता ते स्वर्गलोकीचा प्राजक्त आणतात. रुक्मिणीने मनोभावे अर्पण केलेल्या तुळशीपत्राने त्यांची तुला संपन्न होते. अष्टपत्नींचे पती असण्याचे कर्तव्य ते निभावतात आणि जरासंधाने बळजबरीने बंदी केलेल्या सोळाहजार दुर्दैवी अनाथ स्त्रियांचे पालकत्व स्वीकारतात. 

श्रीकृष्णाचे व्यक्तिमत्व अनोखे आहे, अनेक दैवीगुणांनी युक्त आहे. मित्रांचा मित्र आणि शत्रूंचा शत्रू असे त्यांचे वर्णन करता येईल. बलरामाला त्यांनी नेहमीच ज्येष्ठ भ्रात्याचा सन्मान दिला, शिशुपालाच्या मातेला वचन दिले म्हणून त्याचे शंभर अपराध सहन केले, भरसभेमध्ये द्रौपदीचे लज्जारक्षण त्यांनीच केले आणि मदत करण्याचा शब्द दिला म्हणून संपूर्ण यादव सेना दुर्योधनाकडे सुपूर्त केली. श्रीकृष्णाने युद्ध टाळण्याकरता राजदूताची भूमिका स्वीकारली. त्यांच्या  शिष्टाईला यश आले नाहीच उलट गर्वाने उन्मत्त झालेल्या दुर्योधनाने त्याचा अपमान केला. गाई राखणारा गुराखी आणि गोपिकांसमवेत रासलीला करणारा भोगी म्हणून हिणवले. त्या वेळेस कृष्णाने विराट रूप धारण करून कौरव सभेला विश्वरूप दर्शन घडविले. त्या रुपासमोर नतमस्तक होताना भीष्म, द्रोण, विदुर आदी धुरंधर राजकारण्यांनी जाणले होते की युद्ध अटळ आहे आणि कौरवांचा पराभवही . .. 

विश्वरूप दर्शनाचे उल्लेख आणखी दोनवेळा तरी आलेले मला स्मरतात. एक बालकांड मध्ये आहे. बाळकृष्ण जेव्हा मटक्यातले लोणी चोरून खात असतात, तेव्हा यशोदामैय्या तिथे येते, कृष्णाला रागे भरते. श्रीकृष्ण सांगत असतात मी लोणी खाल्ले नाही त्यावर यशोदा म्हणते तुझे तोंड उघड आणि माझ्या शंकेचे समाधान कर. त्यावेळी कृष्णाच्या मुखात तिला विश्वरूप दर्शन घडते आणि यशोदेला जाणीव होते की तिचे मूल सामान्य बालक नसून दैवी आहे. 

पांडवांनी खांडववनाचे दहन करून इंद्रप्रस्थ नगरी वसवली, राजसूय यज्ञ केला. युधिष्ठिर चक्रवर्ती सम्राट झाला होता. यज्ञस्थानी सर्व राजे, महाराजे असताना अग्रपूजेचा मान श्रीकृष्णाला दिला जातो. तिथे उपस्थित असलेल्या कुणाचाही आक्षेप नसतो पण शिशुपालाला ते मान्य नसते. भरसभेमध्ये तो कृष्णाचा अपमान करतो. त्यावेळी श्रीकृष्ण विराट रूप धारण करून सभेला विश्वरूप दर्शन घडवतात. 

विश्वरूप दर्शन घडले म्हणजे नक्की काय घडले असावे याबद्दल नेहमीच कुतूहल वाटते. या प्रसंगाचे वर्णन बहुतेक कथांमध्ये एकसारखेच आहे. 

तेजस्वी प्रकाशाने आसमंत व्यापला होता, परिसरातील वास्तू, वस्तू, मनुष्य आणि इतर सर्वकाही दिसेनासे झाले होते. वाद्यांचा कल्लोळ ऐकू येत होता त्यातही श्रीकृष्णाच्या शंखाचा आवाज आणि बासरीचा सुस्वर घुमत होता, दैवी सुगंध पसरला होता आणि एक विराट मूर्ती नजरेसमोर साकार होत होती. त्या मूर्तीला अनेक भुजा होत्या त्या मध्ये कमळ, बासरी, सुदर्शन चक्र, गदा, शुभ्र तेजस्वी शंख इत्यादी दिसत होते . एक हात आशीर्वादाकरता उंचावलेला दिसत होता. चेहऱ्यावर चिरपरिचित हास्य होते. गळ्यामध्ये तुळशीची माळ आणि मुकुटामध्ये मोरपीस डोलत होते. काही क्षणांनंतर प्रकाश विरला, वाद्यकल्लोळ शांत झाला आणि उरली एक विलक्षण शांतता. 

श्रीकृष्ण आणि चमत्कार यांचे अतूट नाते आहे. श्रीकृष्णाचे माता-पिता वसुदेव आणि देवकी हे कंसाच्या कारागृहात बंदी होते. खरेतर देवकी कंसाची भगिनी पण तिच्या विवाह प्रसंगी आकाशवाणी झाली -- देवकीचा आठवा पुत्र कंसाचा वध करेल. कंसाने वसुदेव देवकीला बंदी केले आणि तिच्या सात पुत्रांचा जन्मतः वध केला. पण श्रीकृष्ण मानवी बालक नव्हते तर प्रत्यक्ष ईश्वरी अंश होते. कृष्ण जन्म होताक्षणी कारागृहाचे दरवाजे उघडले गेले आणि पहारेकरी निद्राधीन झाले होते. अष्टमीची रात्र, मुसळधार पाऊस कोसळत होत, यमुना दुथडी भरून वाहत होती. यमुनेच्या पैलतिरी गोकूळ होते जिथे वसुदेवाचे परममित्र नंदराजाचे राज्य होते. वसुदेवांनी यमुनेच्या प्रवाहामध्ये प्रवेश केला. त्यांच्या डोक्यावर टोपली होती आणि त्यात बाळकृष्ण होते. नदीचे पाणी डोक्यावरून वाहू लागले तरीही वसुदेवांनी हार मानली नाही यमुनेचे पाणी त्यांच्या मस्तकावरील टोपली पर्यंत आले, बाळकृष्णाच्या पायाच्या अंगठ्याचा स्पर्श होताच यमुनेचे पात्र दुभंगले आणि वसुदेवांनी पैलतीर गाठला. 

कृष्णजन्माचे असेच वर्णन मी कथा कीर्तनातून ऐकले आहे, वाचले आहे. तो एक दैवी चमत्कार होता अशीच सर्व भारतीयांची धारणा आहे. ज्या घटनेचे सुसंगत स्पष्टीकरण देता येत नाही त्या घटनेचे वर्णन चमत्कार म्हणून केले जाते असे मला वाटते. पौराणिक कथा या कथाकथनाच्या स्वरूपातच सर्वत्र ज्ञात झाल्या होत्या. मोठ्या कालावधींनंतर त्या लेखनबद्ध करण्यात आल्या. त्यामुळे त्यातील काही संदर्भ, स्पष्टीकरणे नष्ट झाली असावीत किंवा कथाकारांनी आणि श्रोत्यांनी ते संदर्भ गाळून चमत्कार म्हणून वर्णने सांगितली असतील. 

त्यामुळे दैवी चमत्काराने किंवा अन्य काही उपायाने वसुदेवांनी श्रीकृष्णाला नंदाघरी पोहोचवले, आणि नंदाची पत्नी यशोदेचे नवजात बालक (जी एक कन्या होती) घेऊन ते कारागृहांमध्ये परतले. 

अशा रीतीने कृष्ण कथेची सुरुवातच चमत्काराने होते. नंतर पुतना मावशी, कालिया मर्दन, कंसाने पाठविलेल्या अनेक असुरांचा वध, वरुणाच्या प्रकोपाने बरसणाऱ्या अविरत पर्जन्यधारांनी निर्माण झालेल्या प्रलयातून गोकुळवासीयांना वाचविण्याकरता गोवर्धन पर्वताला केवळ करांगुलीवर तोलणे असे सर्व पराक्रम करताना कृष्ण केवळ एक बालक आहे. बासरीच्या स्वरांनी केवळ गोप गोपीच नाही तर मुक्या प्राण्यांनाही मोहित करणारा तो मुरलीधर आहे. राधा आणि कृष्णाचे नातेही अनोखे आहे आणि जनरीतीच्या विपरीत आहे, कारण राधा विवाहित स्त्री आहे. परंतु राधा कृष्णाच्या कथा आजही घराघरात, मंदिरात सांगितल्या जातात आणि ऐकल्याही जातात. कृष्ण मंदिरात रुक्मिणी किंवा सत्यभामा नाही तर राधेची मूर्ती असते. आणि नाम जप करताना "गोपाळ कृष्ण - राधेकृष्ण" असेच म्हणले जाते. 

त्यानंतर कुब्जेची कथा आहे. मथुरेच्या बाजारात फुले विकणारी ती एक कुरूप स्त्री आहे, तिच्या पाठीवर कुबडही आहे. समाजाने केलेली हेटाळणी आणि तिरस्कार सहन करत जगणारी ती एक सामान्य स्त्री आहे. सर्व वाईट अनुभव घेऊनही तिचे मन मात्र निर्मळ आहे. मत्सर, द्वेष, कपट इत्यादी दुष्ट भावनांचा तिला स्पर्शही नाही. म्हणूनच कृष्णकृपेने तिचे परिवर्तन एका सुंदर स्त्रीमध्ये होते. मलातर ही एक रूपक कथा आहे असेच वाटते. 

नंतर कृष्णाने केलेला कंसवध ... ही देखील एक अनाकलनीय घटना आहे. बलाढ्य, महापराक्रमी कंसाला एक गोपाळ द्वंद्वयुद्धाचे आव्हान देतो, मथुरेचा राजा कंस ते स्वीकारतो आणि एका बालकाकडून पराभूत होतो. परंतु श्रीकृष्ण हा परमेश्वराचा अवतार आहे हे मान्य केले की शंकेला जागाच शिल्लक राहत नाही. 

कंसमामाचा वध केल्यांनतर कृष्ण त्यांच्या मातापित्यांना कारागृहातून मुक्त करतात. त्यांचे दुर्दैव संपुष्टात येऊन आता सुखाचे दिवस असतात. त्यानंतर कृष्ण आणि बलराम सांदिपनी ऋषींच्या आश्रमात विद्याध्ययनाकरता जातात. विद्याभ्यास पूर्ण केल्यांनतर वसुदेव त्यांच्या पुत्राला .. श्रीकृष्णाला द्वारकेचे राज्य देतात. पुराण कथांमध्ये वर्णन करण्यात येते की द्वारका नगरी सोन्याची आहे. बहुदा ऐश्वर्य संपन्न द्वारकेचे वर्णन करताना द्वारकेचे वर्णन सुवर्णनगरी असा केला असावा. श्रीकृष्ण उत्तम राज्यकर्ते आहेत. राजधर्माचे पालन करणारे आहेत. त्यांच्या छत्रछायेखाली द्वारकानिवासी सुखी आयुष्य जगत आहेत. 

श्रीकृष्ण अष्टपत्नींचे पती आहेत. त्यांच्या आठ विवाहाच्या कथादेखील श्रीकृष्ण कथेत सांगितल्या जातात. गायी राखणारा गोपाळ, गोपांचा प्रियमित्र कन्हैया, गोपिकांसमवेत रासलीला करणारा नटखट मुरारी, यशोदेचा कान्हा, राधेचा मोहन अशी सर्व रूपे आता भूतकाळात जमा झालेली आहेत. आता श्रीकृष्ण सुवर्णनगरी द्वारकेचे स्वामी आहेत. राजकारण धुरंधर, नवकोट नारायण अशी त्यांची ओळख आहे. आणि आता पांडवांचा श्रीकृष्णकथेमध्ये प्रवेश होतो. पांडव काही कृष्णासाठी अपरिचित नाहीत उलट त्यांचे जवळचे नाते आहे. पांडवांची माता कुंती, श्रीकृष्ण पिता वसुदेव यांची कनिष्ठ भगिनी आहे. परंतु त्यांचा प्रथम परिचय होतो पांचाळ नगरीमध्ये, द्रौपदी स्वयंवर प्रसंगी. 

द्रौपदी आणि कृष्णाचे नातेही वैशिष्ट्यपूर्ण आहे. द्रौपदीची खरेतर अनेक नावे आहेत. पांचाल देशाची राजकन्या म्हणून पांचाली, द्रुपदराजाची कन्या म्हणून द्रौपदी, यज्ञातून जन्मलेली म्हणून याज्ञसेनी, आणि सावळी अंगकांती असलेली म्हणून कृष्णा. काहींच्या मते श्रीकृष्णाची मानलेली भगिनी म्हणून तिला कृष्णा असे संबोधले जाते. कृष्णाने तिला अनेकवेळा संकटकाळी सहाय्य्य केल्याचे उल्लेख येतात. त्यांनीच तिला अक्षयपात्र दिले आणि दुर्वास ऋषींच्या कोपापासून तिचे रक्षणही केले. 

यज्ञप्रसंगी कौरवांनी तिची अवहेलना करण्याचा प्रयत्न केला होता. आमंत्रितांच्या भोजनाची व्यवस्था करत असताना तिचे वस्त्र ढळले होते, ते सावरण्याकरता तिला अंतःपुरामध्ये जाणे आवश्यक होते, परंतु सर्वांसमोर तिला लज्जित करण्याकरता तिथे उपस्थित असलेल्या दुर्योधन, दुःशासन, कर्ण, शकुनी इत्यादींनी सतत निरनिराळ्या पदार्थांची मागणी करणे सुरू केले. अतिथींची मागणी पूर्ण न करता निघून जाणे तिला शोभणारे नव्हते. द्रौपदीची अशी अवस्था जाणून श्रीकृष्णांनी तिथे मायाजाल पसरवले. तिथे उपस्थित सर्व दासी देखील द्रौपदीच्या रूपात दिसू लागल्या आणि द्रौपदी भोजन पंगत सोडून अंतःपुरामध्ये जाऊ शकली. ती तिथून परत आल्यानंतर कृष्णाच्या मायेचा प्रभाव संपला. हे असे सर्व घडले असेल किंवा नसेल, परंतु श्रीकृष्णाने घडवून आणलेला एक चमत्कार म्हणून त्या प्रसंगाचे वर्णन केलेले दिसते . 

कौरव सभेत द्यूतामध्ये हरलेल्या युधिष्ठिराने द्रौपदीला पणाला लावले होते. शकुनीमामाच्या कपटनितीमुळे त्या खेळीत त्याला हार पत्करावी लागली होती. इंद्रप्रस्थाची महाराणी द्रौपदी आता कौरवांची दासी होती. तिच्या लांब, मोकळ्या सोडलेल्या केसांना धरून, ओढत तिला सभास्थानी आणले होते. तिने सर्व उपस्थिताकडे मदतीची याचना केली पण तिला निराशाच मिळाली. दुर्योधनाचा उन्माद इतका अनावर की त्याने तिचे वस्त्रहरण करण्याची आज्ञा केली. तिला कुणाचेच सहाय्य्य नव्हते, कितीही धैर्यशाली असली तरी ती एक स्त्री होती. तिने कृष्णाचे स्मरण करून मनोमन मदतीची याचना केली. दुःशासन तिला निर्वस्त्र करण्याचा प्रयत्न करत होता पण तिथे वस्त्रामागून वस्त्रे दिसत होती, असंख्य वस्त्रे फेडूनही द्रौपदीला तो निर्वस्त्र करू शकला नव्हता. 

हा प्रसंग फारच अनोखा वाटतो, कारण सभास्थानी श्रीकृष्ण उपस्थित नाहीत. (काहींच्या मते हे अध्यात्मिक रूपक आहे. अनन्य भावाने केलेली भक्ती ईश्वरापर्यंत पोहोचते आणि तो संकटकाळी भक्तांचे रक्षण करतो वगैरे ) द्रौपदीने केवळ स्मरण केले आणि कृष्णाने तिची अवस्था जाणली. हा प्रसंग चमत्कार म्हणून वर्णन केलेला आहे कारण घडलेल्या घटनेचे स्पष्टीकरण देता येत नाही म्हणून. ते काहीही असले तरी कुठल्यातरी मार्गाने श्रीकृष्णाने द्रौपदीचे लज्जारक्षण केले, जे तिचे पाचही पती करू शकले नाहीत. 

पांडव आणि श्रीकृष्णाचे अतूट नाते आहे. रक्ताचे नाते तर आहेच पण त्याहूनही अधिक मैत्री, सल्लागार, सहायक अशा विविध रूपाने कृष्ण पांडवांचे आयुष्य व्यापून राहिले आहेत. युद्ध टाळण्यासाठी त्यांनी केलेली शिष्टाई असफल झाली. युद्ध आरंभ होत असताना समोर सगळे आप्तस्वकीय पाहून अर्जुनाला धनुष्याला बाण लावण्याचे धैर्य होईना. तेव्हा श्रीकृष्णांनी त्याला उपदेश केला आणि त्याच्या कर्तव्याची आठवण करून दिली. भावनेपेक्षा कर्तव्य श्रेष्ठ आहे असे सांगून युद्ध करण्यास प्रवृत्त केले. 

श्रीकृष्ण कथेतील चमत्कारांचा भाग बाजूला केला तरीही एक दैदीप्यमान, प्रगल्भ आणि दैवी स्वरूप सामोरे येते. श्रीकृष्णाशिवाय महाभारत अपूर्ण आहे. 

***

महाभारत कथा (१ २)

महाभारत ही फक्त एक घटना नाही तर अनेक घटनांची मालिका आहे ज्याचे पर्यवसान कुरुक्षेत्रावरील युद्धामध्ये होते. एका सामान कालखंडात वेगवेगळ्या स्थळी घटना घडतात ज्या आणखी काही घटना घडण्यासाठी कारणीभूत ठरतात. महाभारतात असंख्य व्यक्तिरेखा आहेत, काही सज्जन तर काही दुर्जन आणि त्यांचे एकमेकांशी ऋणानुबंध देखील आहेत. केवळ राज्यासाठी एकमेकांशी लढणाऱ्या राजपुत्राची ही कथा नाही तर त्यात संपूर्ण भारतवर्षातील राजघराणी अनेक कारणाने जोडली गेलेली आहेत, त्यामुळेच ती संपूर्ण भारताची कथा आहे. यात सुष्ट आणि दुष्ट अशा दोन्ही प्रवृत्तींचा समावेश आहे. निष्ठा आणि न्यायबुद्धीची कसोटी लागलेली पाहायला मिळते. द्वेष, असूया, क्रौर्य, सत्ता आणि संपत्तीची लालसा असे सारे काही यात दिसते. 

धृतराष्ट्रावर राज्याची जबाबदारी सोपवून महाराज पंडू, कुंती आणि माद्रीसह अरण्यवासी झाले होते. त्यांचे वास्तव्याचे ठिकाण सतत बदलत असे. महाराजांना मुक्तीची ओढ लागलेली होती, मृत्यूपश्चात त्यांचा आत्मा मुक्त होईल का पुन्हा जीवन-मरणाच्या फेऱ्यामध्ये गुंतेल हे त्यांना जाणून घ्यायचे होते. त्यासाठी त्यांनी अनेक आश्रमांना भेटी दिल्या, तिथल्या ऋषी मुनींबरोबर संवाद साधला. परंतु त्यांचे समाधान होईल असे उत्तर त्यांना मिळत नव्हते. वनवास पत्करला तरी ते राजकारण विसरलेले नव्हते. अरण्यातील अन्य जाती जमातींबरोबर राजकीय मित्रत्वाचे संबंध प्रस्थापित केले होते. या सर्व काळात त्यांच्या आजारासाठी औषधोपचार चालू होतेच. त्यांची प्रकृती सुधारेल, आजार बारा होण्याकरता परिणामकारक असतील अशा औषधी वनस्पती असलेली जंगले, पर्वत रांगा त्यांनी धुंडाळल्या. पण या सर्वाचा उपयोग होत नव्हता. त्यांना मन:शांती मिळत नव्हती आणि प्रकृती खालावत होती, मृत्यू समोर दिसत होता.

महाराजांना मुक्तीचे वेध लागले होते, मृत्यूपश्चात उत्तम गती प्राप्त व्हावी ही त्याची इच्छा होती. त्याकरता काय उपाय योजना करावी? असा प्रश्न ते विविध आश्रमातील ऋषी मुनींना विचारत होते. काहींनी यज्ञयाग करण्यास सांगितले तर काहींनी ध्यानधारणा करण्याचा सल्ला दिला. पण सर्वांनीच त्यांना सांगितले की पुत्रप्राप्तीविना उत्तम गती मिळणे दुरापास्त. मृत्यूपश्चात चितेला अग्नी देण्यास पुत्र असेल तरच आयुष्याचे सार्थक होईल अन्यथा सारे व्यर्थ आहे. 

त्या काळातील या समजुती .. परंतु भारतदेशात अजूनही त्या प्रचलित आहेतच. अजूनही तशाच अंधश्रद्धा, अपसमजुतींचा पगडा जनमानसावर आहे. वैद्यकशास्त्राची प्रगती झाली अनेक अज्ञात तथ्ये सामोरी आली तरीही अजून पुत्रप्राप्तीसाठी पूजा, नवस होमहवन केले जातात. घराण्याला वारस देऊ न शकणाऱ्या स्त्रियांचा छळ केला जातो, या अडाणीपणाला काय म्हणायचे? 

पंडू राजाला दोन पत्नी होत्या पण संतानप्राप्ती झालेली नव्हती. कुंतीचा तिच्या विवाहापूर्वी जन्म जन्मलेला पुत्र, पंडूपुत्र म्हणवला जाऊ शकत नव्हता आणि त्याच्याबद्दल कदाचित कुणाला माहिती असणे असंभव वाटते. 

इथे आणखी एक उपकथा आहे. 

पंडू राजाला (म्हणे) एका ऋषीने शाप दिलेला होता, स्त्रीसंग त्याच्या मृत्यूचे कारण होईल असा. 

पंडूराजा दुःखी झाला, रोगग्रस्त शरीरामुळे आयुष्याची दुर्दशा झाली होतीच आणि मृत्यू पश्चातही भोग आहेतच. 

कुंतीने त्याच्या दुःखाचे कारण विचारले तेव्हा राजाने सर्वकाही सांगितले. ते ऐकताना कुंतीला तिला दुर्वास ऋषींनी दिलेल्या मंत्राचे स्मरण झाले. तिने राजाला त्याबद्दल सांगताच राजा आनंदला त्याने कुंतीला त्या मंत्राचा प्रयोग करण्याची विनंती केली. 

कुंतीने सर्वप्रथम यमधर्माचे स्मरण केले. एका सुंदर, तेजस्वी पुत्राचा जन्म झाला तो म्हणजे ज्येष्ठ पांडव युधिष्ठिर. त्यानंतर वायुदेवाचा पुत्र भीम आणि देवराज इंद्राचा पुत्र अर्जुन यांचा जन्म झाला. पंडूराजा सुखावला, आता त्याच्या आत्म्याला मरणोत्तर मुक्ती मिळणार होती. कुंतीचे तीन पुत्र बघताना माद्रीलाही मातृत्वाची इच्छा झाली. कुंतीने तिला मंत्र जपण्यास सांगितले आणि नकुल आणि सहदेवांचा जन्म झाला त्यांचे पिता होते अश्विनीकुमार. 

पांडवांची जन्मकथा अशीच सांगितली गेली आहे. त्या कथेत वर्णन करण्यात आलेल्या प्रसंगांचे अन्वयार्थ वेगवेगळ्या लेखकांनी, अभ्यासकांनी त्यांच्या मताप्रमाणे सांगितलेले आहेत. मंत्रजप केला आणि पुत्रप्राप्ती झाली ही घटना असंभव आहे. कदाचित त्याबद्दल सविस्तर लिहिण्याचे लेखकांनी टाळले असेल, कथाकारांनी मौन बाळगले असेल किंवा कालौघात सारे संदर्भ पुसले गेले असतील. सामर्थ्यशाली मंत्राचा जप केल्याने दैवी चमत्कार घडला आणि पांडवांचा जन्म झाला अशीच कथा प्रचलित आहे. 

पंडूराजा पाच पुत्रांचा पिता होते, त्याच्या संमतीने कुंती आणि माद्रीने बीजमंत्राचा जप केला होता. त्या योगे प्राप्त झालेल्या अपत्यांचे पितृत्व पंडूराजाने स्वीकारले होते. म्हणून कुंती आणि माद्रीचे पुत्र पांडव म्हणून ओळखले जाऊ लागले.

कालांतराने पंडूराजाचा मृत्यू झाला आणि त्यांची द्वितीय पत्नी त्यांच्यासह चितेवर सती गेली. आता पाच पुत्रांची जबाबदारी एकाकी कुंतीवर होती. राजपुत्रांनी वनवासी आयुष्य जगावे हे पितामह भीष्मांना योग्य वाटले नाही. त्यांनी कुंतीला तिच्या पुत्रांसह हस्तिनापुरामध्ये येण्याचे आमंत्रण दिले. कुंतीला राजपुत्रांच्या भविष्याच्या दृष्टीने ते योग्य वाटले आणि ती पांडवांना घेऊन हस्तिनापुरामध्ये वास्तव्यासाठी आली. 

धृतराष्ट्र पत्नी गांधारीचा जेष्ठपुत्र दुर्योधन, युधिष्ठिराहून वयाने लहान होता त्यामुळे युधिष्ठिर राजसिंहासनाचा प्रथम वारसदार होता. धृतराष्ट्राला ते मान्य नव्हते. गृहकलहाची ठिणगी पडली होती. 

***