दिन दिन दिवाळी !

 नेहमीप्रमाणेच आठवड्याची भाजी, फळे इ.खरेदी करण्यासाठी बाजारात गेले होते.   बास्केट मध्ये सर्व सामान भरून मी बिलिंग काउंटर समोरच्या रांगेमध्ये उभी होते. रांग बरीच मोठी होती.. कदाचित तो सुट्टीचा दिवस होता म्हणून असेल. मी परत एकदा बास्केट तपासली, घरून निघताना काय काय घ्यायचे ठरवले होते त्याची उजळणी केली. सारे काही घेतले होते.. त्यात चार दोन अधिकच्या वस्तू देखिल अर्थातच होत्या. तिथल्या बाईंनी आमच्या सामानाचे बिल दिले.. आणि जायला निघणार तोच थांबा म्हणाली आणि तिच्या डेस्कमध्ये ठेवलेली दोन तीन पाकीटे  आमच्या सामानाच्या पिशवीत ठेवीत म्हणाली.. हॅपी दीपावली!! सुंदर मोराचे चित्र असलेली आणि हॅपी दीपावली असे लिहिलेली कागदी पाकीटे त्यांत होती. त्यावेळी लक्षात आले.. "खरंच की.. दिवाळी आहे नाही का काही दिवसांनी?" घरी येताना तोच विचार मनात होता. मलातर दिवाळीची चाहूलही नव्हती तोपर्यंत.    

तुमच्या लक्षात आलेच असेल की हा अनुभव परदेशातील आहे. कारण भारतात असे होणे कदापिही शक्य नाही. तुम्ही कितीही ठरवले तरी दिवाळी काही तुमच्यापर्यंत यायची राहतं नाही. दिवाळीच्या कितीतरी आधीपासून रोषणाई दिसायला लागते. बाजारपेठा आकाश कंदील, पणत्या आणि सुगंधी उटण्यांनी सजलेल्या असतात. सराफांची, कपड्यांची दुकाने गर्दीने ओसंडून वाहत असतात. दिवाळीचा मुहूर्त साधण्यासाठी खरेदीची लगबग सुरू झालेली असते. गृहप्रवेशाचे, सोन्या चांदीच्या खरेदीचे मुहूर्त कोणते आहेत त्याच्या जाहिराती वर्तमानपत्रात झळकत असतात. एकंदरीतच सर्वत्र उत्साही आणि उत्सवी वातावरण असते. 

मला पुण्याच्या लक्ष्मी रोड, तुळशी बागेतील गर्दी आठवत होती. तशी आजकाल जगाच्या कानाकोपऱ्यात सर्वकाही, सर्वत्र मिळते. इथे देखिल सारे काही आहे पण तरीही ...  

पुण्यात आमचा वडिलोपार्जित वाडा होता. आजूबाजूला देखिल तसेच लहान मोठे वाडे, जास्तीत जास्तं दोन किंवा तीन मजले असलेले. घराच्या आसपास रहदारीचा रस्ता नव्हता. बहुतेक ठिकाणी पिवळसर प्रकाश देणारे दिवे असत. संध्याकाळी सात नंतर चांगलाच अंधार झालेला असे. दिवाळीच्या दिवसात मात्र हा सारा परिसर आकाशकंदील आणि पणत्यांच्या प्रकाशात उजळून गेलेला असे. आजकाल दिसतो तसा झगमगणारा, चमचमणारा प्रकाश नसे तो. घरोघरी तयार होणाऱ्या फराळाच्या पदार्थांचे सुवास दरवळत असत. दिवाळी साऱ्या वातावरणात व्यापून राहिलेली असे.  

दिवाळीची सुरुवात वसुबारसाच्या दिवशी होते आणि ती  तुळशीच्या लग्नापर्यंत चालू राहते. परंतु आमची दिवाळी मात्र त्या आधीच सुरू होई. सहामाही परीक्षेच्या शेवटच्या दिवसापासून...

दुसऱ्या दिवसापासून दिवाळीच्या सुट्टीची सुरुवात होणार असे, परंतु परीक्षा संपवून घरी येतानाच दिवाळीने आमच्या मनात प्रवेश केला असे. दिवाळीत काय काय करायचे याचे बेत आखलेले असत. आता किमान पंधरा-वीस दिवस वह्या पुस्तकांना कपाटात बंद करून ठेवायचे नक्की असे. दिवाळीच्या सुट्टीत करण्यासाठी, गृहपाठ देणाऱ्या बाईंचा राग आलेला असे. परंतु तरीही दिवाळीच्या आनंदात तो राग कधीच विरघळून जाई.  

आता दिवाळीच्या खरेदीची लगबग सुरू होई. आई घरीच धान्ये निवडून, धुऊन, वाळवून भाजून घेत असे. मग ते सर्व गिरणीतून दळून आणायचे. नेहमीच्या गिरणीतून नाही.. भाजण्यांची गिरणी निराळी होती. मग चकल्या, चिवडा, शंकरपाळे इ. चे वास घरभर पसरू लागत. त्याच सुमारास नवीन कपड्यांची खरेदी होई. माझे आई, बाबा त्यांच्या साठी काही घेतील किंवा न घेतील, पण आमच्या साठी (म्हणजे मी आणि माझे दोघे भाऊ) सारे काही आणत असत.               

मुख्यं आणि महत्वाची खरेदी म्हणजे फटाक्यांची. त्या काळी सारसबागेच्या समोर एक मोकळे पटांगण होते (अजूनही असेल), तिथे फटाक्यांचे स्टॉल्स लागलेले असत. मग एक दिवस फटाक्यांची खरेदी करण्यात येई. घरी आल्यावर लगेच त्याची वाटणी करायची असे. आम्ही तीन भावंडे, त्यांमुळे खरेदी केलेल्या फटाक्यांचे तीन समान वाटे करण्यात येत असत. ते करताना अर्थात वादावादी (बोली भाषेत - भांडणे) होत असे. करण्यात आलेल्या विभागणीवर कुणीही समाधानी नसे. आणि आपल्यावर अन्याय करण्यात आलेला आहे असा तिघांचा समज होई. ते फटाके एका लहानशा पेटी मध्ये ठेवून द्यायचे. त्या फटाक्यांना दोन तीनदा कडक उन्हात ठेवले जाई. फटाके घरी आले, की टिकल्या, नागगोळ्या, रंगीत प्रकाश देणाऱ्या काडेपेट्या इ. चा वापर लगेचच सुरू होई. त्या नागगोळ्या जाळण्यात आणि एक एक टिकली फोडण्यात आमचा कितीतरी वेळ जात असे.  

फटाक्यांच्या खरेदी प्रमाणेच दिवाळीचा किल्ला करणे फार महत्वाचे होते. मातीचे मावळे, महाराज, वाघ, सिंह इत्यादी आणले जात. वाड्याच्या एका कोपऱ्यात किल्ल्यासाठी जागा निश्चित केली जाई. मग आधी विटांचे, फरशीचे तुकडे, दगड, गोटे इत्यादीचा एक ढीग रचला जाई. आपापल्या कल्पनाशक्तीनुसार त्याला आकार देण्याचा सारेजण मनापासून प्रयत्न करीत. मग त्यावर एखादा पोत्याचा तुकडा किंवा जाडसर फडके टाकायचे. जवळपास जिथे मिळेल तिथून माती आणलेली असे. ती मोठ्या चाळणीने चाळून घ्यायची. त्यात पाणी मिसळून त्याचे लिंपण दगडविटांच्या तयार केलेल्या आकाराला करायचे. त्या निमित्ताने भरपूर वेळ, मनसोक्तं मातीत खेळायची परवानगी असे. त्या चिखलाचे जाडसर लिंपण ओले असतानाच त्यावर मोहरी, धणे असे काय काय टाकायचे. म्हणजे थोड्या दिवसात आमच्या गडावरची झाडे, झुडपे तयार होत असत. किल्ल्याच्या माथ्यावरची जागा अर्थात महाराजांसाठी राखीव असे. त्या नंतर आजूबाजूला त्यांची मावळे मंडळी उभी राहतं. गडावरच्या जंगलात वाघ, सिंह देखिल असत. काही वेळा, त्या वाघ, सिंह आणि मावळ्यांमध्ये एखादी मोटार किंवा ट्रक पण ठेवला जाई. पण ते आम्हाला चालत असे.         

त्यावेळी आकाश कंदील देखिल आम्ही घरीच बनवत असू. बुरूड आळीत त्या साठी लागणाऱ्या बांबूच्या काड्या मिळत असत. आप्पा बळवंत चौकातल्या दुकानामध्ये रंगीत कागद, डिंक आणि इतर सजावटीचे साहित्य मिळे. तो तयार केलेला कंदील, घरासमोर लावल्यावर त्यांमध्ये एक बल्ब सोडायचा. रात्री किंवा पहाटेच्या वेळी तो बल्ब उजळला, की आकाश कंदिलाचे रंगीत कागद आणि त्यावरची सजावट खूप छान दिसायची.   

दिवाळीचा पहिला दिवस धनत्रयोदशी. त्या दिवशी पहाटे लवकर उठायचे. थंडी चे दिवस आणि बाहेर गर्द काळोख, पण त्यात घरापुढे लावलेल्या पणत्यांचा मिणमिणता प्रकाश असे. मंद वाऱ्यावर हेलकावणाऱ्या आकाश कंदिलाने सारा परिसर प्रकाशमान होई. दिवाळीच्या स्वागता साठी घरासमोर रांगोळीच्या पायघड्या घातलेल्या असत. ते वातावरणच जादूमयी असे. डोळ्यावर अजून झोप असे, परंतु झोपण्याची अजिबात इच्छा नसे. लवकरात लवकर फटाके लावण्यास सुरुवात करायची असे. काही दुष्ट मुले, आमचे आवरून होण्याच्या आधीच फटाके वाजविण्यास सुरुवात करीत. मग "मला अजून लवकर का नाही उठवलं?", म्हणून आई, बाबांवर राग निघे.    

सकाळी चांगले उजाडे पर्यंत फटाक्यांचा दणदणाट चालू असे. सर्वत्र धूर पसरून त्यांमुळे नंतरचे काही दिवस सर्वांचे घसे बसत असत. सकाळी, घरी दिवाळीचा फराळ असे. काही वेळा कुणी नातेवाईक आलेले असत. फराळाबरोबर आम्हाला गरम दूध किंवा नुसत्या दुधाची कॉफी मिळे. त्यावेळी आम्ही तिघेही अजून चहा पिण्यायोग्य वयाचे झालेले नव्हतो. क्वचित कधीतरी, आई चहा द्यायची, पण नेहमी नेहमी नाही.  

नरकचतुर्दशी आणि लक्ष्मीपूजन होईपर्यंत आमचा दारुगोळा (फटाके) संपत आलेला असे. मग बाबांकडे मागणी सादर होई. बाबासुद्धा उगीचच म्हणत, " सांगितलं होतं ना, हे फटाके पूर्ण दिवाळीला पुरवायचे. मग आधीच कसे संपले?" यावर चुपचाप बसून राहायचे, काय बोलणार?   पण अंदाज घेत राहायचा की बाबा अजून फटाके आणून देतील की नाही? मग संध्याकाळी बाबा एक मोट्ठी कापडी पिशवी (तो पर्यंत प्लास्टीक चा फारसा वापर नव्हता) आणून देत. त्यातले फटाके पुढे भाऊबीज आणि पाडव्यापर्यंत पुरवायचे असत.   

दिवाळी संपल्यानंतर देखिल किती तरी दिवस घरासमोरचा आकाश कंदील तसाच असायचा. आमच्या टिकल्या नागगोळ्या संपलेल्या नसत आणि आमच्या गडावरचे जंगल अजून घनदाट झालेले असे. पण सुट्टी संपायला आता दोन चार दिवसच राहिलेले असत. मग नाईलाजाने कपाटात बंदिस्त केलेल्या वह्या पुस्तकांची दखल घ्यावी लागे. बाईंनी दिलेला गृहपाठ मोठ्या अनिच्छेने कसाबसा उरकला जाई. परत सारे तेच रहाटगाडगे सुरू होणार म्हणून उदास वाटू लागे. दिवाळीतल्या अनुभवांची देवाण घेवाण करताना हळू हळू सारे काही पूर्वपदावर येऊ लागे. दिवाळीच्या लखलखत्या आठवणी मनात ठेवून नेहमीच्या आयुष्याला सुरुवात होई. 

दु:ख आणि द्वेषाच्या तिमिरावर मात करून ही दिवाळी सर्वांना सुख, शांती आणि समृद्धी देवो,ही शुभकामना! 

घनदाट तमाच्या तीरी

तेजाच्या लक्ष ओळी ।

नाजूक, मोहक ज्योती

आसमंत उजळती ।

प्रकाश सुखाचा देती

आकाशदीप घरोघरी ।

रंग रांगोळीचे खुलती

 येई आनंदा भरती ।

पखरण फुलांची जणू

मीलन रंग-गंधां चे ।

हास्याचा नाद भरे

घराघरातून --मनामनातून ।

वर्षा सुख-समृद्धी ची

करी आपल्या जीवनी ।

दु:ख, दैन्य दूर सारे

ही दिवाळी ... ही दिवाळी । 

 

दसरा सण मोठा - नाही आनंदा तोटा (३)

 नवरात्री उत्सव संपूर्ण भारतभर मोठ्या उत्साहाने साजरा केला जातो. प्रत्येक प्रांताच्या आगळ्या वेगळ्या पद्धती आहेत. परंतु मूळ उद्देश एकच आहे. तो म्हणजे दुर्गादेवीची उपासना, म्हणजेच शक्तीची उपासना. हिंदुधर्मीयासाठी हा उत्सव अत्यंत महत्त्वपूर्ण आहे. पश्चिम बंगाल मध्ये दुर्गापूजा नावाने हा उत्सव साजरा करतात. गुजराथ मध्ये नवरात्री उत्सवात गरबानृत्य करतात. परंतु नवरात्री म्हणजे प्रसादासाठी केलेली पक्वान्ने, नवी, रेशमी आणि जरतारी वस्त्रप्रावरणे, किंमती अलंकार आणि रासदांडीया इतकेच नाही. नवरात्रीचे महत्त्व समजून घेणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. कोमलांगी, अबला नारी प्रसंगी उग्र रूप धारण करून शत्रूचा संहार करते, याची द्वाही फिरविणारा हा उत्सव आहे. स्त्रीला एका विशिष्ट चौकटीतच पाहू इच्छिणाऱ्यांना नवरात्र उत्सवाचे महत्त्व विशद करून सांगणे अतिशय गरजेचे आहे.  

 संपूर्ण भारतात दुर्गादेवीची मोठ्या भक्तिभावाने पूजा केली जाते. तिला दुर्गामाता असे संबोधिले जाते. दुर्गादेवी,जगतजननी देवी पार्वतीचेच रूप आहे असेही समजले जाते. दुर्गादेवी युद्ध करणारी, हाती शस्त्र धारण करणारी, आणि शत्रूचा संहार करताना महाभयंकर रूप धारण करणारी देवता आहे. नवरात्रीत देवीच्या नऊ रूपांची उपासना केलीजाते. देवीला आठ हात असतात, म्हणून तिला अष्टभुजा असेही संबोधतात. देवीच्या प्रत्येक हातात शस्त्र असते. दुर्गादेवी संकटातून तारणारी, सर्व दुःखितांना दिलासा देणारी रक्षणकर्ती माता आहे. म्हणून दुर्गादेवीची शक्तीच्या रूपात उपासना केली जाते. 

नवरात्रीनंतर येणारा दहावा दिवस दसरा म्हणजेच विजयादशमी. या दिवसाचे देखिल अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. दुर्गादेवीने महिषासुरावर मिळविलेला विजय साजरा करण्याचा हा दिवस. दसरा म्हणजे पराक्रमाचे गुणगान करण्याचा दिवस.   

दुर्गादेवीच्या अवताराचे प्रयोजन काय होते. नवरात्री मध्ये देवीची पूजाअर्चा, उपासना  करण्याची प्रथा कशी रूढ   झाली?  

 कथा :- ३   पौराणिक कथा 

त्रिलोकामध्ये हाहाःकार माजला होता. सारी जीवसृष्टी भीतीच्या कृष्णछायेखाली जगत होती. पृथ्वी भयकंपित झाली होती. स्वर्गलोकीचे सिंहासन डळमळीत झाले होते. सर्वजण त्यांच्या इष्टदेवतेचे स्मरण करून, मदतीसाठी साकडे घालीत होते. देवाधिदेव इंद्र चिंताग्रस्त होते. 

या साऱ्याचे कारण होता, एक महाभयंकर, महाबली राक्षसराजा महिषासुर. त्याच्या अत्याचारांनी तिन्हीलोक त्रस्त झाले होते. क्रूरकर्मा महिषासुराला रोखू शकेल असा कुणीही वीर अस्तित्वातच नव्हता. ब्रम्हदेवाकडून प्राप्तं केलेल्या वरामुळे तो अवध्य आणि अजिंक्य झाला होता. सर्व राक्षसी विद्यांमध्ये तो पारंगत होता. निरनिराळी रूपे धारण करणे त्याला सहजच शक्य होत असे. अत्यंत महत्त्वाकांक्षी महिषासुराला त्रैलोक्याचे राज्य प्राप्तं करायचे होते. विश्वातील सर्व सत्ताधीशांपेक्षा श्रेष्ठ अशी त्याची ओळख असावी, अशी त्याची मनोकामना होती. ब्रम्हदेवाकडून प्राप्त केलेल्या वरामुळे ती सफल झालेली होती. 

महिषासुर हा असुरांचा राजा होता. महाप्रतापी असा त्याचा लौकिक होता. त्याने उग्र तपश्चर्या करून ब्रम्हदेवांना प्रसन्नकेले होते. त्यांच्याकडे महिषासुराने अमरत्वाचे वरदान मागितले. परंतु ब्रम्हदेवाने ते अमान्य केले. त्या ऐवजी तो देव, दानव अथवा मानवाकडून अवध्य असेल असा वर दिला. वर मागताना त्याने स्त्री जातीचा उल्लेख केला नाही. कारण अबला स्त्रीकडून त्याला कसलाच धोका संभवत नव्हता.  आधीच स्वबळाच्या गर्वाने धुंद  असलेला महिषासुर, मिळालेल्या वराने अधिकच उन्मत्त झाला होता.  

 इंद्रादी देवांनी ब्रम्हा, विष्णू, महेश्वराचा मदतीसाठी धावा केला. सर्वजण हवालदिल झालेले होते. ब्रम्हा, विष्णू महेश्वर देखिल महिषासुरापुढे निष्प्रभच ठरणार होते. अनेकानेक दिवसांच्या विचारमंथनातून त्यांना अखेर एक उपाय सूचला होता. महाभयंकर अशा संकटातून त्रैलोक्याला मुक्त करण्याचा मार्ग त्यांना गवसला होता. 

ब्रम्हा, विष्णू आणि महेश्वरांनी त्यांच्या साऱ्या दिव्य शक्ती एकवटल्या. त्या शक्तींच्या संयोगातून एक दिव्य स्त्रीरूप अवतरले. ती होती अष्टभुजा आदीमाया दुर्गादेवी.त्रिशूळ, खड्ग, परशु, सुदर्शन चक्र आदी शस्त्रे तिने धारण केली होती.अक्राळ विक्राळ रूप असलेल्या  वनराज सिंहावर ती आरूढ झालेली होती. रक्तवर्ण वस्त्रे परिधान केलेली, अनेक किंमती अलंकाराने युक्त असलेली ती कोमलांगी, दिव्य तेजाने झळाळत होती. तिला पाहताच तिथे जमलेल्या देवी देवतांनी शिर झुकवून अभिवादन केले. इंद्रादी  देवांनी देखिल त्यांच्या शक्ती आणि अस्त्रे दुर्गेला अर्पण केली. दुर्गादेवीचे जीवितकार्य होते, महिषासुराचा विनाश. तिचा अवतारच त्या साठी झालेला होता.  

तिच्यासमोर नतमस्तक  झालेल्या देवीदेवतांकडे पाहून तिने मंदस्मित केले, आशीर्वाद देण्यासाठी हात उंचावत सगळ्यांचा निरोप घेतला. देवीचे दिव्य, तेजस्वी रूप पाहताच, महिषासुराच्या अत्याचारांनी भयभीत झालेले देवलोकातील प्रजाजन आश्वस्त झाले. महिषासुराचा शेवट समीप आला होता. 

दुर्गादेवी सिंहावर आरूढ होऊन पृथ्वीवर निघाली. नगराच्या तटाबाहेर येऊन थांबली. तिने महिषासुराला युद्धाचे आव्हान दिले. महिषासुराला आश्चर्य वाटले, की एक स्त्री त्याच्यासारख्या अजिंक्य राजाला आव्हान देते आहे. परंतु त्याने ते आव्हान स्वीकारले. त्याचा समज होता की थोड्याच वेळात, सहजतेने तो त्या स्त्रीचा पराभव करेल, आणि  ती त्याची दासी होऊन राहील. त्याने दुर्गादेवीला ओळखलेच नव्हते. 

महिषासुराला युद्धात पराजित करणे सोपे नव्हते. तो एक युद्धकला निपुण असा अजिंक्य योद्धा होता. स्वतःचे रूप बदलून दुसऱ्या प्राण्याच्या रूपात युद्ध करण्याबद्दल त्याची ख्याती होती. त्याच्या सतत बदलणाऱ्या रूपामुळे शत्रू गोंधळून जात असे आणि पराभूत होत असे. अष्टभुजा दुर्गादेवीने आता रौद्ररूप धारण केले होते. तिच्याकडील शस्त्रांचा वापर करून ती महिषासुराच्या सैन्याला बेजार करीत होती. तिच्यासमोर कुणाचाच निभाव लागेना. पराभूत होऊन सारे माघारी फिरले होते. आता महिषासुर स्वतः रणांगणावर आला होता. सुरूवातीला वाटले तितके या स्त्रीला पराभूत करणे सोपे नव्हते. परंतु अजूनही स्वबळाविषयीचा त्याचा गर्व तसूभरही कमी झालेला नव्हता. घनघोर युद्धास प्रारंभ झाला. शस्त्र अस्त्रांच्या वापराने आसमंतात विजा चमकल्याचा भास होत होता. शस्त्रांच्या भयंकर नादाने, उडत असलेल्या धुरळ्याने आणि देवीचे वाहन सिंहाच्या गर्जनांनी परिसर कोंदून गेला होता. सर्वजण मोठ्या उत्कंठेने ते महायुद्ध बघत होते. अनेक दिवस आणि अनेक रात्री ते युद्ध चालू होते. महिषासुराने अनेक रूपे बदलली. निरनिराळ्या प्राण्यांच्या रूपात तो चाल करून जात होता आणि देवीच्या पराक्रमा पुढे  माघार घेत होता. 

अखेर त्याने महिषाचे रूप धारण केले. शिंगे रोखून, मोठ्याने हुंकारत तो दुर्गादेवीचे वाहन सिंहावर चाल करून आला. तो जवळ येताक्षणी देवीने हातातील त्रिशूळ सावरला, आणि मोठ्या ताकदीने त्या उन्मत्त महिषाच्या मानेवर वार केला. महिषाच्या रूपातील महिषासुर धरतीवर कोसळला. देवीने परत एकदा त्याच्या मानेवर वार केला. क्षणात रक्ताचे कारंजेच उसळले, आणि दुष्ट, अत्याचारी महिषासुर गतप्रान झाला. 

ते भयंकर युद्ध बघत असलेल्या देवी देवतांनी पुष्पवृष्टी केली, महिषासुराच्या अन्यायी राजवटीत भयभीत होऊन जगणारे प्रजाजन मुक्त झाले होते. त्यांनी घरावर मंगल तोरणे बांधली. रस्ते सडा रांगोळ्यांनी सजवले, फुलांच्या पायघड्यांवरून त्यांनी देवीला नगरात प्रवेशण्याची विनंती केली. सुवासिनींनी आरती ओवाळली, गायक, नर्तकांनी आनंदोत्सव साजरा केला. दुर्गादेवीने महिषासुराबरोबर युद्ध करून त्याचा वध केला. दुष्ट शक्तीचा नाश झाला. सभ्यता आणि पावित्र्याचे मंगलमय युग अवतरले. त्याचे स्मरण म्हणून नवरात्री उत्सव साजरा केला जातो. 

 नवरात्री उत्सवात देवीची नऊ रूपात पुजा केली जाते.  

 नवदुर्गेची रूपे  

 पहिला दिवस - हा देवी शैलपुत्रीचा दिवस आहे. शैलपुत्री म्हणे पर्वतकन्या म्हणजेच पार्वती. शैलपुत्री ही महाकालीचा अवतार असल्याचे समजले जाते. तिच्या एका हातात. त्रिशूळ आणि एका हातात कमळ असते. तिचे वाहन नंदी असून, शुभरंग राखाडी आहे. रक्षेचा रंग जोष, जोम आणि उत्साहाचे प्रतीक आहे. 

दुसरा दिवस (द्वितीया) - ब्रम्हचारिणी देवीचा. मोक्षप्राप्ती साठी या देवीची उपासना केली जाते. देवीच्या एका हातात. कमंडलू तर दुसऱ्या हातात जपमाळ असते. देवीचे कुठलेही वाहन नाही. ती अनवाणी पायाने सर्वत्र संचार करते असे मानतात. शुभरंग निळा आहे, जो  सुख आणि शांतीचे प्रतीक आहे. 

तिसऱ्या दिवशी (तृतीया) - देवी चंद्रघंटेचे पूजन केले जाते. तिला चंद्रिका अथवा चंद्रगंधा असेही संबोधितात. ही देवी पार्वतीचेच रूप आहे. विवाहापश्चात पार्वती देवीने, शिवशंकरांच्या भालावर असलेली अर्धचंद्रकोर स्वतःच्या ललाटी धारण केली अशी कथा सांगितली जाते. चंद्रघंटा देवी सौंदर्य आणि शौर्याचे प्रतीक आहे. शुभरंग शुभ्रपांढरा आहे, जो जीवनाचे प्रतीक आहे. 

चौथा दिवस (चतुर्थी) - कूष्मांडा देवीचा आहे. सृष्टीच्या सृजनाची ही देवता. पृथ्वीवरील वृक्ष, वेली, वनस्पतींच्या निर्मितीची ती प्रेरणा आहे. तिला आठ हात असून व्याघ्र वाहनावर ती आरूढ झालेली आहे. शुभरंग लाल आहे, जो सृजनाचे प्रतीक आहे.  

पाचव्या दिवशी (पंचमी) - स्कंधमातेचे पूजन केले जाते. नावाप्रमाणेच ती स्कंधाची, म्हणजेच कार्तिकेयाची माता आहे. तिला चार हात असून सिंह तिचे वाहन आहे. गहिरा निळा रंग तिचा शुभरंग आहे. पुत्र संकटात असेल, त्यावेळी त्याच्या रक्षणासाठी मातेच्या शक्ती जागृत होऊन त्याची मदत करतात. त्या रक्षणकर्त्या शक्तींचे प्रतिनिधित्व, गहिरा निळा रंग करतो. 

सहावा दिवस (षष्ठी) - देवी कात्यायनीचा आहे. कात्यायन ऋषींची ही कन्या. तिला चार भुजा असून ती सिंहावर आरूढ असते. कात्यायनी हा दुर्गेचाच अवतार असून ती महालक्ष्मीचे रूप आहे असे समजले जाते. देवीच्या सर्व अवतारातील कात्यायनी हे तिचे सर्वात संहारक रूप आहे. शुभरंग पिवळा आहे,   जो साहसाचे प्रतीक आहे.  

सातवा दिवस (सप्तमी) - या दिवशी देवी कालरात्री चे पूजन करतात. देवीच्या सर्व रूपातीला महाभयंकर असे हे रूप आहे. शुंभ आणि निशुंभ राक्षसांना मारण्यासाठी देवी पार्वतीने तिच्या गौरवर्णाचा त्याग केला अशी कथा आहे. कालरात्री देवीचा रंग काळा आहे. तिच्या क्रुद्ध नेत्रामधून आगीच्या ज्वाळा येत आहेत असा भास होत असतो. देवीची वस्त्रे शुभ्र रंगाची असतात, जो शांततेचे प्रतीक आहे. शुभ्ररंग देवीच्या भक्तांना शांती प्रदान करतो आणि देवी त्यांचे रक्षण करेल याची ग्वाही देतो. सप्तमीचा शुभरंग हिरवा आहे.  

आठवा दिवस (अष्टमी) - या दिवशी महागौरीच्या रूपात देवीची पुजा केली जाते. महागौरी शांती आणि बुद्धिमत्तेची देवता मानली जाते. शुभरंग मोरपंखी हिरवा आहे, जो आशा आणि सकारात्मकतेचे प्रतीक आहे.  

नववा दिवस (नवमी) - सिद्धीदात्री देवीच्या पूजनाचा हा दिवस आहे. देवी कमळामध्ये विराजमान झालेली आहे. तिला सर्व सिद्धी अवगत असतात. तिची उपासना करणाऱ्या भक्तांना त्या सिद्धी ती प्रदान करते.  

शुभरंग जांभळा आहे जो निसर्गसौदर्याचे प्रतीक आहे.   

(माहितीस्त्रोत : - विकिपीडिया )  

( दुवा क्र. १ )  

नवरात्री उत्सवात देवीची पूजाअर्चा, उपासना केली जाते. दुर्गादेवी सर्व हिंदुधर्मीयासाठी पूजनीय आणि वंदनीय आहे. ती सुखदायीनी, दुःखविनाशिनी आहे. भवसागर पार करून संकटग्रस्त भक्तांना तारणारी आहे. असुरीशक्तीचा विनाश करून, जगामध्ये सभ्यता, सुख आणि शांतीची पुनर्स्थापना करणारी आहे. दिव्य तेजाने ओतप्रोत, अनेक आभूषणे आणि रक्तवर्णी वस्त्रे धारण करणारी, दिव्यस्वरूपिणी आहे. जगतजननी दुर्गा, भक्तांची रक्षणकर्ती देवता आहे. देवीला शक्तीचे रूप  मानून पुजणाऱ्या, तिला सिद्धीदात्री मानून उपासना करणाऱ्या भारत देशात, आजही स्त्रियांना दुय्यम दर्जाची वागणूक दिली जाते हा मात्र एक मोठा विरोधाभास आहे. 

दसरा सण मोठा .. नाही आनंदा तोटा (२)

नवरात्रीनंतर येणारा दिवस म्हणजेच दसरा. या दिवसाला विजयादशमी असेही संबोधिले जाते. हिंदू पंचांगामधे दसरा हा अतिशय महत्त्वाचा मुहूर्त आहे. दसऱ्याचा मुहूर्त सर्वानाच लाभदायक असतो असे म्हणतात. म्हणूनच दसऱ्याच्या शुभमुहूर्तावर नवी सुरूवात करण्याची पद्धत आहे. दसऱ्याच्या दिवशी कनिष्ठांनी ज्येष्ठांना सोने देण्याची प्रथा आहे. दसरा सण संपूर्ण भारतात साजरा केला जातो. प्रत्येक प्रांतांच्या काही विशिष्ट पद्धती असतात. महाराष्ट्रात दसऱ्याचा आधीचा दिवस खंडेनवमी म्हणून ओळखला जातो. त्या दिवशी अस्त्र,  शस्त्रांची पूजा केली जाते. आधुनिक काळात तलवारी धनुष्यबाण, भाले इ. ची जागा नवीन यंत्रे,  तंत्रज्ञानाने घेतली आहे. विद्या आणि कलेची देवता देवी सरस्वतीचे पूजन देखिल या दिवशी केले जाते. दसऱ्याच्या दिवशी घरोघरी केशरी, पिवळ्या झेंडूच्या फुलाच्या माळा घराच्या दारावर लावतात. रांगोळ्या आणि तोरणांनी प्रवेशद्वार सुशोभित केले जाते. पक्वान्नाचे भोजन केलेले असते. एकमेकांना दसऱ्याच्या शुभेच्छा देताना आपट्याची पाने, सोन्याचे प्रतीक म्हणून दिली जातात. या सगळ्या सण साजरा करण्याच्या पद्धती. परंतु दसऱ्याला हिंदू संस्कृतीमध्ये इतके का महत्त्व प्राप्त झाले आहे, त्याच्या काही कथा सांगितल्या जातात.  

कथा :-  २  रामायणातील कथा 

अयोध्येमध्ये श्रीरामांच्या राज्याभिषेकाची तयारी चाललेली होती. सारी अयोध्या नगरी, गुढ्या, तोरणे, फुलांच्या माळांनी सुशोभित केलेली होती. रस्तोरस्ती सडे शिंपलेले होते. त्यावर सुरेख रांगोळ्यांची सजावट केलेली होती. नवीन वस्त्रे परिधान करून, त्यावर किंमती आभूषणांचा शृंगार केलेले अयोध्येचे नागरिक राजवाड्याचा दिशेने जात होते. त्याचवेळी आकाशातून वीज कोसळावी, तद्वत एक अशुभ बातमी येऊन पोहोचली. श्रीरामांना राज्याभिषेक केला जाणार नाही. श्रीराम, पत्नी सीता आणि बंधू लक्ष्मणासह, चौदा वर्षांसाठी वनवासात जाणार, ही ती बातमी. कुणालाच कळेना की नक्की झाले तरी काय? 

अयोध्येचे महाराज दशरथ यांनी ज्येष्ठपुत्र श्रीरामास राज्याभिषेक करण्याचे योजले होते. त्यांच्या तीन राण्या, कौसल्या, सुमित्रा आणि कैकयी यांची त्यास संमती होती. सारे काही निर्विघ्नपणे चालू असताना दासी मंथरेच्या रूपाने अशुभाने तिथे प्रवेश केला होता. मंथरा ही राणी कैकयी ची दासी होती. तिच्या माहेराहून आलेली अत्यंत विश्वासू आणि एकनिष्ठ दासी होती. मंथरेला श्रीरामास राज्याभिषेक होणे फारसे रूचले नव्हते. कैकयी रामाची सावत्र आई होती, आणि राजपुत्र भरत सावत्र बंधू. राज्यारोहणा नंतर रामाचे वागणे बदलेल. सावत्र माता आणि सावत्र बंधूला सन्मानाची वागणूक दिली जाणार नाही, असे मंथरेला वाटत होते. मंथरेची कपट बुद्धी, कारस्थान करण्यात मग्न होती. तिने कैकयीचे कान भरण्यास सुरूवात केली. सुरूवातीला कैकयीला मंथरेचे म्हणणे मान्य होत नव्हते. तिचा श्रीरामांवर विश्वास होता. ती सावत्र आई असली, तरी त्यांच्या नात्यात तोपर्यंत कधीच सापत्नभाव नव्हता. तिच्यासाठी राम आणि भरत एकसमान होते, तिचे पुत्र होते.  

परंतु मंथरेच्या सततच्या विषारी बोलण्याचा परिणाम व्हायला लागला. मंथरेने भविष्यकाळाचे जे विकृत चित्रण कैकयीपुढे चितारले  होते, त्यात तिला तथ्य वाटू लागले. कैकयीला, तिच्या पुत्राची, भरताची चिंता वाटू लागली. त्याचा भविष्यकाळ सुरक्षित करणे जरूरीचे आहे असे तिला वाटत होते. पण ते कसे करावे हे काही तिला समजत नव्हते. मंथरेने तिची मन:स्थिती अचूक ओळखली आणि  दशरथ राजाने तिला दिलेल्या दोन वरांची आठवण करून दिली. पूर्वी एका युद्धप्रसंगी, महाराज दशरथ जखमी झाले असताना, शत्रू सैन्याच्या वेढ्यात अडकले होते. त्यावेळी त्यांच्या रथाचे सारथ्य महाराणी कैकयीच्या हाती होते. त्यांनी कुशलतेने रथाचे सारथ्य करीत रथ शत्रूच्या वेढ्यातून दूर नेला आणि महाराजांचे प्राण वाचवले. त्यांच्या कर्तृत्वावर प्रसन्न होऊन महाराजांनी त्यांना दोन वर मागण्यास सांगितले. परंतु राणी कैकयीने त्या वेळेस त्यांना काहीच मागितले नव्हते. मंथरेने त्यांना त्या प्रसंगाची आठवण करून दिली. परंतु कैकयीचे मन शंकित होते. भूतकाळातील त्या घटनेचे स्मरण  महाराजांना असेल का? 

मंथरेने सांगितले, की महाराज दशरथ हे महान अशा सूर्यकुळातील  राजे होते. स्वतःच्या प्राणांहूनही त्यांना दिलेल्या शब्दाचे मोल अधिक होते. ते नक्कीच कैकयीला दिलेल्या वचनाची पूर्तता करतील. 

महाराणी कैकयीने आपले मागणे महाराज दशरथापुढे ठेवले. तिने महाराजांना त्या दोन वरांची आठवण दिली. कैकयीने त्या वरांची पूर्तता करण्याचा आग्रह धरला. एका वरानुसार अयोध्येचे राजसिंहासन तिचा पुत्र भरत यांस देण्यात यावे असे सूचवले. दुसऱ्या वरानुसार श्रीरामांनी चौदा वर्षे वनवासात राहावे असे सांगितले.  महाराजांचा विश्वासच बसत नव्हत की कैकयी असे काही मागेल म्हणून, पण ते सत्य होते.  आणि म्हणून, पितृवचनाचा मान राखण्याकरिता, श्रीराम वनवासाला जाणार होते. उत्सवाची जागा दुःखाने घेतली. शृंगारलेल्या अयोध्येवर शोककळा पसरली होती. राम, लक्ष्मण आणि सीतेने अयोध्येचा निरोप घेतला. महाराज दशरथांचा, पुत्रशोकाने मृत्यू झाला. त्यांच्या तिन्ही राण्या विधवा झाल्या, आणि अयोध्येचे साम्राज्य अनाथ झाले होते. हा सर्व अनर्थ ओढवला होता, तो एका दासीच्या, मंथरेच्या बोलण्यावर विश्वास ठेवल्यामुळे. नांदत्या जागत्या राजगृहावर स्मशान शांतता पसरली होती. या सर्व घडामोडीत आनंदी झालेली एकच व्यक्ती होती...  ती म्हणजे मंथरा दासी. तिचे कपट कारस्थान यशस्वी झाले होते.  

राम, लक्ष्मण आणि सीता वनवासी झाले होते. जंगल, अरण्ये हेच त्यांचे निवासस्थान होते. त्या काळात त्यांनी विविध प्रदेशांमध्ये भ्रमण केले. अनेक ऋषिमुनींच्या आश्रमांना भेट दिली. त्यांना त्रासदायक ठरणाऱ्या असुरांचा वध करून, आश्रमवासियाचे जगणे सुसह्य केले. अशी अनेक वर्षे लोटली. दंडकारण्यातील आश्रमात तिघांचे वास्तव्य होते. रानावनातील आयुष्य तसे कष्टप्रद असते. तिघेही राजमहालात राहिलेले, जिथे त्यांच्या सेवेसाठी अनेक दासदासी तत्पर असत. परंतु तरीही त्यांनी हे नवे आयुष्य आत्मसात केले होते. त्यांच्या आनंदात मिठाचा खडा पडलाच.  

लंकापती रावणाची भगिनी शूर्पणखा तेथे आली होती. ती एक मायावी राक्षसी होती. तिने एका रूपसुंदर तरूणीचे रूप धारण केले. श्रीरामाच्या आश्रमात ती आली. तिने श्रीरामांना विनंती केली, की त्यांनी तिच्याशी विवाह करावा. त्या मायावी राक्षसीचे खरे रूप राम,  लक्ष्मणांनी  ओळखले नव्हते. श्रीराम म्हणाले, "माझी पत्नी येथे आहे, म्हणून मी तुझ्याशी विवाह करू शकत नाही. "  त्यानंतर तिने लक्ष्मणाला तशीच विनंती केली. त्याने पण तिला नकार दिला.  शूर्पणखेला कोणाकडून नकार ऐकण्याची सवय नव्हती. तिला भयंकर राग आला. तिने पाहिले, सीता तेथेच हे सारे पाहत, ऐकत उभी होती. शूर्पणखेने तिच्यावर हल्ला केला. ते पाहून लक्ष्मणाने पुढे होऊन तिच्यावर वार केला. तिचा चेहरा विद्रूप झाला. ती मोठ्याने रडत, ओरडत तिथून निघून गेली. श्रीराम आता चिंतीत झाले होते. ती एक मायावी राक्षसी होती हे त्यांच्या लक्षात आले. भविष्यात येणाऱ्या संकटाची ती चाहूल होती. 

शूर्पणखा लंकेमध्ये पोहोचली. सर्वसत्ताधीश, महाबली, महापराक्रमी रावणासमोर तिने तिची व्यथा मांडली. तिची झालेली अवस्था तर दृष्टीसमोरच होती. संतापाने रावणाच्या मुठी वळल्या, नेत्रांमध्ये अंगार उतरला होता. अती संतापाने कापणाऱ्या आवाजात तो म्हणाला, 

 "दुःखी होऊ नकोस शूर्पणखे. तुझ्या अपमानाचा मी सूड घेईन. " 

रावणाकडून शूर्पणखेची हीच अपेक्षा होती.  

रावण त्याच्या पुष्पक विमानावर आरूढ होऊन दंडकारण्याकडे जाण्यास सिद्ध झाला. त्याचे हे आकाशगामी वाहन, त्याला अगदी थोड्या वेळात समुद्र पार करून इष्ट स्थळी पोहोचविणार होते. स्वभगिनीच्या अपमानाने तो अतिक्रोधित झाला होता. याशिवाय एका जुन्या अपमानाचा बदला त्याला घ्यायचा होता.  सीतेच्या स्वयंवर प्रसंगी,   झालेला अपमान तो विसरलेला नव्हता.

रावण आकाशमार्गे अरण्यामध्ये प्रवेशला. त्याने त्याचे वाहन जरा दूर ठेवले. त्याने आता वेषांतर केले होते. एका ब्राम्हण अतिथीचे रूप त्याने धारण केले होते. रावणाने  त्याच्या सोबत मारीच राक्षसाला पाचारण केले. मारीच हा मायावी,  इच्छाधारी राक्षस होता. त्याने एका सोनेरी मृगाचे रूप घेतले होते. तो राम सीतेच्या आश्रमाच्या आसपास रेंगाळू लागला. गवत खाण्याच्या बहाण्याने तो बराच काळ तिथेच थांबलेला होता. सीतेची दृष्टी त्या सुवर्ण मृगावर गेली. तिने श्रीरामांना तो मृग दाखवीत म्हणले,

"मला तो मृग आणून द्या".

श्रीरामांनी तो मृग पाहिला होता. त्यांना तो मायावी असावा असा संशय आला. त्यांनी तसे म्हणताच सीतेला राग आला.

"तो मृग तुम्हाला आणून देता येणार नाही असे सांगा, उगीच खोटे बहाणे कशाला? " 

सीता रागाने म्हणाली. आता रामाचा नाईलाज झाला. परंतु लक्ष्मणाला दक्ष राहून आश्रम आणि सीतेचे रक्षण करण्यास सांगितले. कुठल्याही परिस्थितीत आश्रमापासून दूर जाऊ नको असे बजावले.

सुवर्ण मृग रामाला हुलकावणी देत दूरवर घेऊन गेला. अखेर रामाने धनुष्यावर बाण चढवला. रामाचा बाण, निशाणा चुकणे शक्यच नव्हते. बाणाने अचूकपणे मृगाचा वेध घेतला. बाण लागताच मृगाच्या रूपातील मारीच जमिनीवर कोसळला, त्याचवेळेस त्याचे सत्यस्वरूप सामोरे आले. जमिनीवर पडताना देखिल त्याने त्याचे स्वामीकार्य चोख पार पाडले होते.  हुबेहुब रामाच्या आवाजात तो ओरडला,

"लक्ष्मणा धाव, मला वाचव".

श्रीराम सावध झाले. त्यांच्या लक्षात सारा प्रकार आला होता. ते त्वरेने आश्रमाकडे निघाले, तर वाटेतच लक्ष्मण दिसला. रामाला सुखरूप पाहून आनंदला, परंतु त्यांना आता सीतेची काळजी वाटत होती.

दोघेजण आश्रमात पोहोचले, परंतु सीता तेथे नव्हती. रावणाने भिक्षा मागण्याच्या बहाण्याने सीतेला आश्रमाबाहेर येण्यास भाग पाडले. आणि तिला बळजबरीने स्वतःबरोबर पुष्ष्पक विमानाकडे नेले. विमान आकाशमार्गे लंकेला निघाले. सीतेच्या दुःखाला पारावार राहिला नाही. परंतु त्या दुःखातही तिची बुद्धी सावध होती. रावण तिला आकाशमार्गाने नेत होता. जमिनीवर तिचा शोध घेणाऱ्या राम, लक्ष्मणांना तिचा माग लागणे शक्य नव्हते. तिने एक एक करून सर्व अलंकार मार्गावर विखरून टाकण्यास सुरुवात केली. आशा होती, की त्यातला एखादा तरी कुणाला सापडेल. तिचा शोध घेणाऱ्या राम लक्ष्मणा पर्यंत पोहोचेल. त्यावरून सीता कोणत्या दिशेने गेली असावी याचा अंदाज लागेल.

आणि झालेही तसेच. दुःखवेगाने वेडापिसा झालेला राम, सीतेला शोधीत चालला होता. आसपासच्या गुहा, कपारी,  वृक्ष, वेली साऱ्या जागा ते दोघेजण धुंडाळत होते. आणि खरेच त्यांच्या नजरेस सीतेचा एक दागिना दिसला. सीतेच्या पायातील पैंजण होते ते. त्यांनी ते अचूक ओळखले. त्या दिशेनेच मग ते पुढे निघाले. वाटेत त्यांना एक जखमी झालेला पक्षी दिसला. तो जटायू होता. रावण आकाशमार्गे सीतेला घेऊन जात असताना, त्याला अडविण्याचा जटायुने मोठ्या शर्थीने प्रयत्न केला होता. परंतु रावणाने त्याचा एक पंख कापला आणि तो खाली कोसळला. जटायूची मरणघटिका समीप  आली होती. परंतु श्रीरामांना सीतेचा ठावठिकाणा सांगण्यासाठी त्याने तग धरला होता.

जटायूने सांगितलेली माहिती महत्त्वाची होती आणि चिंताजनक होती. त्यांचा शत्रू बलशाली होता. त्याने सीतेला आकाशमार्गाने नेले होते. याचा अर्थ तो कुणी सामान्य राजा नव्हता. सीतेला सोडविण्यासाठी युद्ध अपरिहार्य होते. परंतु त्याकरिता त्यांना मदतीची आवश्यकता होती.

रानावनातून मार्गक्रमणा करीत ते किष्कींधा नगरीजवळ येऊन पोहोचले.  तेथील अरण्यातून जात आसताना एकेजागी ध्यानस्थ होऊन जप करणाऱ्या हनुमानाशी त्यांची भेट झाली.  राम लक्ष्मणांची सारी कथा ऐकल्यावर, हनुमानास त्यांच्याविषयी सहानुभूती वाटली.  त्याने राम आणि लक्ष्मण यांना महाराज सुग्रीवांची भेट घेण्याची विनंती केली.  त्याने सांगितले,

"महाराज सुग्रीवांनी तुम्हाला नक्कीच मदत केली असती. परंतु सध्या तेच अतिशय संकटात आहेत. त्यांचे राज्य आणि त्यांची पत्नी देखील वालीने हिरावले आहे. त्यांच्यावर जंगलात लपुनछपून जगण्याची वेळ आली आहे. " 

हे ऐकल्यावर राम लक्ष्मणांना आश्चर्य वाटले. दोन सख्ख्या भावांमध्ये इतके वैर? त्यांनी सुग्रीवाला भेटण्याची इच्छा व्यक्त केली. 

सुग्रीवाने रामाला सांगितले की, जर त्याचे राज्य मिळवून देण्यास श्रीरामांनी साहाय्य केले, तर तो सीतेला सोडविण्यासाठी सर्वोतोपरी मदत करेल. रामाने ते मान्य केले.

सुग्रीवाने वालीला द्वंद्व युद्ध करण्याचे आव्हान दिले. वालीने ते अर्थात स्वीकारले. वाली महापराक्रमी होता. सुग्रीवापेक्षा युद्धकलेत कैकपटीने श्रेष्ठ होता. त्याला सरळ युद्धात हरविणे सुग्रीवाला कधीच शक्य नव्हते. म्हणून त्याने कपट योजले. त्यात सहभागी होण्याचे श्रीरामांनी मान्य केले. सुग्रीव आणि वालीचे द्वद्वयुद्ध चालू असताना रामाने वालीचा बाणाने वेध घेतला. एका पराक्रमी राजाचा आपल्या हातून असा शेवट व्हावा, याचे श्रीरामांना अतोनात दुःख झाले होते. परंतु नाईलाज होता. सीतेचा शोध घेण्याकरिता आणि तिची सुटका करण्याकरता त्यांना मदत आवश्यक होती.

त्यानंतरच्या घटना वेगाने घडू लागल्या. सुग्रीवाने सीतेच्या शोधार्थ अष्टदिशांना दूत पाठवले. हनुमानाने लंकेच्या दिशेने उड्डाण केले होते. अनेक अडथळे पार करून  हनुमानाने लंकाप्रवेश केला. अशोकवनात राक्षसींच्या पहाऱ्यामध्ये असलेल्या सीतेला, श्रीरामाची मुद्रिका देऊन सांगितले, लवकरच श्रीराम तिची सुटका करतील. 

हनुमान किष्किंधेला परतला ते एक चांगली, आशादायक बातमी घेऊनच. आता त्यांची दिशा तर निश्चित झालेली होती. परंतु सैन्यासह लंकेमध्ये कसे पोहोचायचे हा प्रश्न होता. तरीही सर्वांनी लंकेच्या दिशेने प्रयाण केले.

श्रीराम, लक्ष्मण आणि सुग्रीव  समुद्राच्या किनाऱ्यावर ससैन्य येऊन थांबले.  श्रीरामांनी  किनाऱ्यावर वाळूचे शिवलिंग स्थापन करून त्याची पुजा केली. ते स्थान आज भारतामध्ये रामेश्वर नावाने प्रसिद्ध आहे. सुग्रीव सेनेतील नल, नील, जांबुवंत, अंगद इ. सारे समुद्र उल्लंघनाचा मार्ग शोधत होते. परंतु कुणालाच यश मिळेना.

एक दिवस मात्र श्रीरामांचा संयमाचा बांध कोसळला. धनुष्यावर बाण चढवून त्यांनी सागराच्या दिशेने नेम धरला. रामबाण कधीच विफल होणार नाही. समुद्रातील जीवसृष्टी भयभीत झाली. आता प्रलय होणार निश्चित. श्रीराम बाण सोडणार, इतक्यात स्वतः समुद्र देव तिथे अवतीर्ण  झाले. रामापुढे हात जोडीत ते म्हणाले,

"हे राम, आपण क्रोधित का आहात. माझा अपराध काय आहे ते सांगावे. " 

श्रीरामांनी त्यांची व्यथा कथन केली.  ते म्हणाले, 

"हे सागरराज, आम्हा सर्वांना लंकेमध्ये जाण्यास मार्ग द्या, बाकी काहीच मागणे नाही. " 

समुद्र देवांनी त्यांना वचन दिले, की तुम्ही लंकेपर्यंत पाण्यातून रस्ता तयार करा. तुम्ही ज्या शिळा पाण्यात टाकाल त्या बुडणार नाहीत, पाण्यावर तरंगतील. रामाचे समाधान झाले परंतु त्यांनी  धनुष्यावर बाण चढवलेला होता, तो परत कसा घेणार?  मग समुद्र देवाने सांगितले, की तो बाण जिथे पडेल, तिथपर्यंत समुद्राची सीमा  मागे हटेल.

समुद्र देवाच्या आश्वासनाने, सेनेत उत्साह संचारला होता. सेनेतील वास्तुविद्येच्या माहितगारांनी आराखडे आखले. आणि सेतूच्या बांधणीचे काम सुरू झाले. मोठ्या मोठ्या शिळा आणवल्या होत्या.  त्या प्रचंड आकारमान आणि वस्तुमान असलेल्या शिळा, समुद्राच्या पाण्यावर सहजतेने तरंगत होत्या. बघता बघता रामसेतू लंकेपर्यंत पोहोचला. त्यावरून श्रीराम आणि त्यांची सेना लंकेमध्ये पोहोचले. 

सर्वप्रथम राजशिष्टाचाराचे पालन करून श्रीरामाने त्यांचा दूत रावणाकडे पाठवला होता. त्याने रावणासमोर सामोपचाराचा प्रस्ताव ठेवला. परंतु रावणाने  तो सपशेल धुडकावला.  स्वबळाच्या  गर्वाने तो उन्मत्त झालेला होता. युद्ध झाल्यास,  वानरसेना त्याच्यासमोर एकदिवस सुद्धा टिकणार नाही अशी त्याची धारणा होती.  त्याला कारणही होते. रावणाने अनेक वर्षे तप करून श्री शंकराकडून वरदान मिळवले होते. रावणाला अमरत्व प्राप्त करायचे होते. परंतु भगवान शिवशंकरांनी सांगितले, की पृथ्वीवरील सर्व जीव मर्त्य आहेत.  अमरत्वाचा वर देणे,  सृष्टी नियमांच्या विरुद्ध आहे. त्यावर रावणाने दुसरे मागणे मांडले. तो म्हणाला त्याला देव अथवा दानवांकडून मृत्यू येऊ नये. यात त्याने मानवाचा  मुद्दामच उल्लेख केला नाही. तो समस्त मानव जातीला तुच्छ लेखत असे. दुबळ्या मानवाकडून त्याचा मृत्यू होणे त्याला असंभव वाटत होते. देवेश्वरांनी त्याला वरदान दिले. त्यामुळे तो अहंकारी झाला होता. त्याला कुणाचेच भय नव्हते.  

 श्रीरामाचा दूत अंगद,  याची शिष्टाई असफल झाली. आता युद्धास पर्यायच नव्हता. दोन्ही सेना सज्ज झाल्या होत्या. त्याच वेळी रावणाचा कनिष्ठ भ्राता विभिषण, श्रीरामांच्या सेनेत सामील झाला होता. त्याला रावण करीत असलेला दुराचार मान्य नव्हता. एका विवाहित स्त्रीची विटंबना करणे त्याला अधर्माचे  आणि अन्यायाचे वाटत होते. आणि त्या पापात सहभागी होण्यास त्याने नकार दिला.  

लंकाधिपती रावणाची पत्नी, महासती मंदोदरीने घडत असलेल्या घटनांबद्दल चिंता व्यक्त केली. ती रावणास म्हणाली, "राम कुणी सामान्य मानव नाहीत. एकबाणी, एकवचनी आणि एकपत्नी असा त्यांचा लौकिक आहे. प्रत्यक्ष भगवान विष्णूचाच ते अवतार आहेत, असे सर्वलोक समजतात. आजवर युद्धात त्यांना कुणीच पराभूत करू शकले नाही. सीतेला मानसन्मानाने श्रीरामांकडे सुपूर्द करावी, अन्यथा अनर्थ निश्चित आहे. ’ 

रावणाने, पत्नीच्या सल्ल्याकडे दुर्लक्षच केले.  

 रावणाची राक्षससेना आणि रामाची वानरसेना यात घनघोर युद्ध सुरू झाले. दोन्ही बाजूचे अनेक शूरवीर योद्धे धारातीर्थी पडले. रावणाचा प्रिय पुत्र,  इंद्रजीत मेघनाद देखील मारला गेला. कनिष्ठ भ्राता कुंभकर्णाचा मृत्यू झाला. रावणाचे अनेक पुत्र, पौत्र, सेनानी मरण पावले. परंतु रावण नरमाईची भाषा बोलण्यास तयार नव्हता. त्याचा स्वबळाविषयीचा  अविचारी दुराभिमान, दिवसेंदिवस वृद्धिंगत होत होता. आता परिस्थिती अशी होती, की सेनेचे नेतृत्व करण्यास कुणी नेताच नव्हता.  

रावण स्वतः युध्धभूमीवर जाण्यास सज्ज झाला. रावण त्याच्या दिव्य रथावर आरूढ झाला. त्याचा रथ अस्त्र, शस्त्रांनी सुसज्ज होता. जल, स्थल आणि वायूमंडळाचे भ्रमण करण्यास समर्थ असा होता. परंतु श्रीराम मात्र पदाती होते. हत्ती, घोडे अथवा अन्य कोणतेही वाहन त्यांच्याकडे नव्हते. युद्ध प्रारंभ झाले. रावण त्याच्याकडील दिव्यास्त्रांचा प्रयोग करून वानरसेनेचे अतोनात नुकसान करीत होता. तसेच तो मायावी युद्धात प्रवीण होता. त्यामुळे त्याला प्रतिकार करणे अशक्य झाले होते. युद्ध विराम झाला. श्रीरामाच्या सेनेत चिंतेचे वातावरण होते.  

 राम आणि रावणाचे युद्ध अनेकजण अवलोकीत होते. काहीश्या आशेने,  थोड्याफार अपेक्षेने. रामाचा विजय व्हावा असे सर्वांनाच वाटत होते. पण परिस्थिती अवघड होती. दोघे प्रतिस्पर्धी तुल्यबळ होते. परंतु श्रीरामांकडे साधनांची कमतरता होती. स्वर्गलोकीचा राजा इंद्र याने परिस्थिती जाणली. तो त्याच्या दिव्य रथासह युध्धभूमीवर अवतरला. त्याने रामाला त्याचा रथ स्वीकारण्याची विनंती केली. नंतर ब्रम्हा, विष्णू, महेश आदींनी  रामाला अनेक दिव्यास्त्रे प्रदान केली. अनेकानेक शुभाशिर्वाद  देऊन यशाची कामना केली.  

दुसऱ्या दिवशी घनघोर युद्ध झाले. श्रीरामांच्या बाणाने अनेकवार रावणाचा वेध घेतला,  परंतु रावणावर त्याचा काहीच परिणाम होत नसे. दोघेही महावीर, कुणीही माघार घेत नव्हते. सारेजण आचंभित होऊन तो महाभयंकर संग्राम बघत होते. अखेर रावणाचा अचूक वेध घेण्यात श्रीरामांना यश आले. वर्षानुवर्षे स्वर्ग, पाताळ आणि पृथ्वीतलावर अनिर्बंध अत्याचार करणारा,  स्वसामर्थ्याच्या गर्वाने बेबंद झालेला महाप्रतापी रावण, रणांगणावर धारातीर्थी पडला होता. महाराणी मंदोदरी शोकमग्न झाल्या. परंतु कर्तव्याचे स्मरण ठेवून त्यांनी मोठ्या सन्मानाने सीतेची रवानगी केली. सुग्रीव, हनुमान आणि सारी वानरसेना आनंदली होती.

 ज्या दिवशी श्रीरामांनी, अत्याचारी रावणाचा वध केला, लंकेच्या राक्षस सेनेचा पराभव केला आणि रावणाच्या कैदेत असलेल्या सीतेला मुक्त केले, तो दिवस म्हणजे विजयदशमी. न्यायाची जीत होऊन अन्यायी, अत्याचारी सत्ताधारी पराभूत झाला. एका स्त्री ची मर्यादा भंग करणारा दूराचारी नामशेष झाला. तो पवित्र दिवस म्हणजेच विजयादशमी. विजयादशमी हा पराक्रमाचा दिवस म्हणून साजरा केला जातो. या दिवशी कर्तव्यनिष्ठा, मान-मर्यादा आणि निर्भयपणा या सद्गुणांना आदर्श मानण्याची शिकवण दिली जाते. सुग्रीवाचे मित्रकर्तव्य, हनुमानाची रामभक्ती आणि सीतेचे पातिव्रत्य यांचे आदरपूर्वक स्मरण केले जाते.

श्रीरामांनी पितृवचनासाठी राजसिंहासनाकडे पाठ फिरवली. सीतेच्या रक्षणार्थ, समुद्रपार करून लंकेच्या महाबलाढ्य राजाला युद्धात पराभूत केले, "मरणांती वैराणी... " हे वचन प्रमाण मानून, युद्धात मरण पावलेल्या शत्रुचा सन्मानाने अंत्यसंस्कार केला. शत्रूपत्नीची अवहेलना केली नाही. जिंकलेले लंकेचे राज्य, कसलाही मोह न ठेवता विभिषणाच्या हाती सुपूर्त केले. असे अलौकीक गुण असलेल्या श्रीरामांना मर्यादा पुरूषोत्तम समजले जाते. त्याचे सद्गुण आदर्श मानून ते आत्मसात करण्याचा  प्रयत्न करण्याचा निश्चय करण्याचा, श्रीराम आणि वानरसेना यांनी पराक्रमाने मिळविलेला विजय साजरा करण्याचा दिवस म्हणजेच विजयादशमी. 

दसरा सण मोठा - नाही आनंदा तोटा (१)

 आजकाल सणांचे घरगुती स्वरूप बदलून ते सार्वजनिक झाले आहे. घरोघरी सण साजरे होतातच,  परंतु सार्वजनिकरित्या मोठ्या प्रमाणावर सण साजरे करण्याची प्रथा रूढ झाली आहे. आधुनिक जीवनपद्धती अनुसरणारी  नवीन पिढी मोठ्या हौसेने या उत्सवांमध्ये सामील होताना दिसतात. या निमित्ताने सगळ्यांच्या बरोबर मिळून मिसळून काही कार्य करण्याची सवय होते. समाज आणि संस्कृतीच्या दृष्टीने याला अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. सण, सांस्कृतीक उत्सव म्हणजे  पक्वान्ने, सजावटी, नवनवीन  वस्त्रप्रावरणे आणि मनोरंजन इतकेच मर्यादित नाहीत. ते सण का साजरे केले जातात. प्रथा, परंपरा कशा रूढ झाल्या आणि रूळल्या ? हे माहिती करून घेणे सुद्धा जरूरीचे आहे.  सण साजरा का केला जातो? तो दिवस शुभ आहे असे का समजले जाते? त्याच्या मागचा उद्देश काय हे समजले, की सणासुदीची गोडी आणखी वाढेल असे वाटते. 

गौरी गणपतींना निरोप दिला की नवरात्रीचे वेध लागतात. नवरात्री म्हणजे दुर्गापूजा,  नवरात्री म्हणजे गरबा असे काहीसे समीकरणच तयार झालेले दिसते. नवरात्रीनंतर येणारा दहावा दिवस म्हणजे दसरा ..  विजयादशमी. दसरा हा शुभ दिवस आहे असे मानले जाते. दसऱ्याचा  मुहूर्त सर्वानाच लाभदायक असतो. त्या साठी पंचांग पाहण्याची जरूर नसते. दसऱ्याच्या  दिवशी  सीमोल्लंघन  करण्याची प्रथा आहे. याचा अर्थ जुने आहे ते मागे सोडून नवीन कार्यास आरंभ करणे. पूर्वी युद्धाच्या मोहिमेची  सुरूवात त्या दिवशी करण्याची प्रथा होती.  अजूनही नवीन खरेदी, गृहप्रवेश, अथवा नवीन उद्योगांची, कार्याची सुरूवात दसऱ्याच्या शुभमुहूर्तावर केली जाते. दसऱ्याला सोने लुटण्याची प्रथा आहे. सोन्याचे प्रतीक म्हणून आपट्याची पाने दिली जातात. कनिष्ठांनी  त्यांच्या गुणांचे,  कर्तृत्वाचे सोने ज्येष्ठांना द्यायचे, अशी त्या पाठीमागची संकल्पना. या सर्व प्रथा अजूनही प्रचलित आहे.

या प्रथांची सुरवात कशी झाली?

याच्या किमान तीन तरी कथा  सांगितल्या जातात. 

कथा :-   (१)  महाभारतकालीन कथा 

कौरव पांडवांचे वैर सर्वांनाच माहिती आहे. एकाच कुळातील हे राजकुमार. सम्राट धृतराष्ट्र आणि महाराणी गांधारी यांचे शंभर पुत्र म्हणजे कौरव. धृतराष्ट्राच्या कनिष्ठ बंधू पंडुराजा आणि त्या ह्या दोन राण्या कुंती आणि माद्री यांचे पाच पुत्र म्हणजे पांडव. पाचही पांडव सद्गुणी, पराक्रमी आणि चारित्र्यसंपन्न होते. कौरवापैकी ज्येष्ठ दुर्योधन दीर्घद्वेषी होता. पांडवांची लोकप्रियता त्याला सहन होत नसे.पांडवांचे नुकसान व्हावे यासाठी तो सदोदित काही ना काही कारस्थाने रचत असे. एक दोन वेळा तर पांडवांच्या हत्येची योजना देखिल त्याने आखली. परंतु ती असफल झाली होती.

धृतराष्ट्र हा जन्मांध असल्याने, तो ज्येष्ठ असूनही पंडुराजाला हस्तिनापुराचा सम्राट करण्यात आले होते. तो पराक्रमी होता. परंतु दुर्दैवाने त्याला असाध्य असा आजार जडला. म्हणून राज्यत्याग करून तो वनवासी झाला. वनवासात कुंतीला प्राप्त असलेल्या वराच्या योगाने त्याला पुत्रप्राप्ती झाली होती. युधिष्ठिर हा ज्येष्ठ पांडव होता. तो दुर्योधनापेक्षाही वयाने थोर होता. परंपरा आणि जनरीतीनूसार सिंहासनावर त्याचाच हक्क होता. परंतु दुर्योधनास ते मान्य नव्हते. हस्तिनापुराचे सिंहासन त्याला हवे होते.

गृहकलहापायी जीवित आणि वित्त हानी होऊ नये म्हणून पांडवांनी दुय्यम स्थान स्वीकारले. पाच पांडवांनी धृतराष्ट्राकडे अर्ध्या राज्याची वाटणी मागितली. पुत्रप्रेमाने अंध झालेल्या धृतराष्ट्राला,खरे तर पांडवांना काहीच द्यायची इच्छा नव्हती. परंतु राज्यसभेतील ज्येष्ठांचे मत होते, की पांडवांना राज्यातील हिस्सा द्यायला हवा. ज्येष्ठांचे मत डावलणे, सम्राट धृतराष्ट्राला शक्य झाले नाही. त्याने पांडवांना राज्यातील हिस्सा देण्याचे मान्य केले. परंतु हिस्सा देताना न्यायबुद्धीला तिलांजली दिली होती. खांडववना सारखा, मानवी वस्तीस सर्वस्वी प्रतिकूल असलेला विभाग पांडवांना दिला.  धर्मराजा म्हणजेच युधिष्ठिराने तो विना तक्रार स्वीकारला. त्याचा स्वतःवर आणि कनिष्ठ बंधूंवर पूर्ण भरवसा होता. आणि तो अनाठायी नव्हता.

बघता बघता खांडववनाचे, स्वर्गीय इंद्रप्रस्थ नगरीमध्ये रुपांतर झाले. मयासुर सारख्या कुशल नगर रचनाकाराने, एका अद्वितीय नगरी साकारली होती.

युधिष्टिराने अश्वमेध यज्ञ केला. आता युधिष्ठिर फक्त राजा नाही, तर चक्रवर्ती सम्राट होता. भारत भूमीतील सर्व राजे, महाराजांनी त्याचे श्रेष्ठत्व मान्य केले. यज्ञस्थळी सर्व कौरव उपस्थित होते. वरकरणी आनंदाचे नाटक करताना, अंतर्यामी मात्र दुर्योधन द्वेषाने जळत होता.

हस्तिनापुराला परतल्यावर, दुर्योधन, कर्ण आणि शकुनी मामाने कारस्थानास सुरूवात केली. त्यांनी धर्मराजाला द्युतक्रिडेचे आमंत्रण दिले. धर्मराजानेही ते स्वीकारले. दुर्योधनाचे मामा शकुनी द्युतक्रिडेमध्ये पारंगत होते. त्यातही ते कपटविद्येचा प्रयोग करण्याकरिता  प्रसिद्ध होते. धर्मराजाला त्यांनी द्युतामध्ये पराभूत केले. धर्मराजाने त्याचे  राज्य, धनदौलत, दासदासी, पशुधन सारे काही पणाला लावले, आणि गमावले. शेवटी त्याने त्याचे बंधू आणि पत्नी द्रौपदी  समवेत बारा वर्षे वनवासात राहण्याचे मान्य केले. परंतु तितकेच पुरेसे नव्हते,  तर वनवासाची बारा वर्षे संपल्यानंतर, एक वर्ष त्या सर्वांना छद्मवेष धारण करून अज्ञातवासी व्हायचे होते. त्या काळात जर त्यांना कुणी ओळखले, तर परत बारा वर्षाचा वनवास भोगायचा अशी अट होती. धर्मराजा शब्दाचा पक्का होता. आणि त्याचे चारही बंधू त्याच्या शब्दाबाहेर  कधीच जात नसत.   

अशा तऱ्हेने, पांडवांनी स्वपराक्रमाने मिळविलेले इंद्रप्रस्थाचे साम्राज्य, दुर्योधनाने कपटाने हिरावले. युधिष्ठिर, भीम, अर्जुन, नकुल, सहदेव आणि द्रौपदी वनवासी निघाले. त्यांनी अनेक जंगलांमध्ये वास्तव्य केले. विविध भूभाग माहिती करून घेतला. जनसामान्याबरोबरच ऋषी मुनींचे आदरातिथ्य केले. त्यांचे आशीर्वाद प्राप्त केले. निरनिराळ्या विद्या प्राप्त केल्या. अर्जुनाने त्या काळात निरनिराळी शस्त्रे प्राप्त केली. त्या करिता कठोर परिश्रम केले. अशा तऱ्हेने बारा वर्षे संपली.

आता  सगळ्यात कठीण काळ होता. एक वर्ष अज्ञातवासात राहायचे. होते.पाच पांडवांनी वेष बदलले. ते विराट नगरी मध्ये आले. युधिष्ठिराने कंक नाव धारण केले. राजाच्या राजसभेत त्याला स्थान मिळाले. भीम राजाच्या पाकशाळेतील बल्लव झाला होता. त्याचे नाव होते वल्लभ. नकुल ग्रंथिक नावाने अश्वपरीक्षकाचे काम करू लागला. सहदेवाने तंतीपाल नाव धारण करून गोधन पालनाचे काम स्वीकारले होते. द्रौपदीने सैरंध्री नावाने राणीच्या अंत:पुरात दासीच्या स्वरूपात राहू लागली. अर्जुनाने स्त्रीरूप घेऊन बृहन्नडा असे नाव धारण केले. राजकन्या उत्तरेच्या नृत्यशिक्षिकाचे काम त्याला मिळाले. अशातऱ्हेने पाच पांडव आणि द्रौपदी छद्मवेष धारण करून विराट नगरीमध्ये राहू लागले. त्यांचे वेषांतर आणि रूपांतर इतके बेमालूम वठले होते, की कोणाला कधी संशय देखिल आला नाही. सारे काही सुरळीत चालू होते. परंतु अचानक एक संकट उत्पन्न झाले.

महाराणी सुदेष्णाचा बंधू कीचक काही निमित्ताने विराटनगरीमध्ये वास्तव्यासाठी  आला होता. महाराणींच्या भेटीसाठी आलेला असताना त्याची नजर सैरंध्रीवर गेली.तिच्या सौदर्याने तो मोहीत झाला होता. त्याने त्याच्या भगिनीकडे म्हणजेच राणी सुदेष्णाकडे, तिच्याविषयी चौकशी केली. राणी सुदेष्णा कीचकाला चांगल्याच जाणून होत्या. त्यांनी कीचकाला सांगितले, की सैरंध्री दासी असली तरी विवाहित आहे. तिचा पती एक यक्ष आहे. म्हणून तिच्यासाठी कीचकाने कसलेही साहस करू नये. अन्यथा वाईट परिणामांना सामोरे जावे लागेल असे सुचवले. परंतु कीचकाने त्याच्या भगिनीने दिलेल्या सावधगिरीच्या सल्ल्याकडे दुर्लक्ष केले.सैरंध्रीच्या आसक्तीने त्याच्या विवेकबुद्धीचा तोल ढळला होता. कीचकाचा विराटनगरीतील मुक्काम वाढला. दिवसेंदिवस तो महाराणींच्या अंतःपुरातच घुटमळत राही. सैरंध्रीचा पाठलाग करत राही. तिच्याशी काही बोलण्याचा प्रयत्न करत राही. सैरंध्रीपुढे मोठाच पेचप्रसंग आला होता. दुसरे कुणी असते, तर तिने महाराणींकडे तक्रार केली असती. त्यांच्याकडून संरक्षण मिळविले असते.परंतु कीचक हा तर महाराणींचा बंधू. त्याच्याविषयीची तक्रार त्या कशी ऐकून घेतील? आणि एका दासीवर विश्वास ठेवून, खुद्द  स्वतःच्या बंधूला त्या समज तरी कशा देतील. सैरंध्रीला समजेना काय करावे? तिचे पाचही पती त्याच नगरीत असले, तरी त्यांच्याकडे  तक्रार करणे धोक्याचे होते. त्यांचे हे अज्ञातवासाचे वर्ष होते. ते संपण्यासाठी फार थोडा काळ शिल्लक राहिलेला होता. त्या आधी त्यांची ओळख उघडकीस येणे धोक्याचे होते. कारण  तसे झाल्यास  परत बारा वर्षाचा वनवास भोगणे प्राप्तं होते.कीचकाची धिटाई दिवसेंदिवस वाढत चालली होती. त्याला वाटत होते, सैरंध्री प्रतिकार करीत नाही, याचा अर्थ तिची मूकसंमती आहे. आता तिला तो छळ असह्य झाला होता. शेवटी तिने धाडस करून पाकशाळेत बल्लवाचे काम करणाऱ्या भीमाला सारे काही सांगितले. भीमाचा स्वभाव संतापी. तो लगेच कीचकाला द्वंद्वाचे आव्हान देण्यास निघाला. परंतु सैरंध्रीने त्याला शांत राहण्यास सांगितले. ती म्हणाली, उघडपणे काही करणे धोक्याचे आहे. कारण त्यामुळे त्यांचे खरे स्वरूप लोकांसमोर येण्याचा धोका आहे. तिचा भीमाच्या पराक्रमावर विश्वास होता. त्यांमुळेच मोठा पेच उद्भवला होता. कीचक हा देखिल नावाजलेला योद्धा होता.  आजवर द्वंद्व युद्धात त्याला कुणीच पराजित करू शकले नव्हते. परंतु भीमासमोर त्याचा टिकाव लागणे शक्यच नव्हते. सारे लोक  या वास्तवाशी परिचित होते. कीचकाचा वध झाल्यास भीमाचे अस्तित्व जगासमोर आले असते आणि अर्थात इतर पांडव आणि सैरंध्री देखिल. 

सैरंध्री आणि वल्लभाने (म्हणजेच द्रौपदी आणि भीमाने ) एक नाटक करण्याचे योजले. 

त्यानंतर जेव्हा कीचक तिच्या आसपास येई, सैरंध्री त्याला न टाळता त्याच्या  संवादास प्रतिसाद देऊ लागली. कीचकाच्या आनंदाला आता पारावारच उरला नव्हता. त्याला वाटले. की त्याची मनोकामना आता पूर्ण होणार. सैरंध्री त्याला आता पुरती वश झाली आहे.असे अजून काही दिवस लोटले. एक दिवस कीचकाने सैरंध्रीला एकांतात भेटण्याची इच्छा व्यक्त केली. सैरंध्रीनेही त्याला अनुकूलता दर्शवली. परंतु ती त्याला म्हणाली, की तिचा यक्ष असलेला पती कधी कधी अचानक तिथे अवतरतो. त्याला हे सारे समजले तर मोठेच संकट येईल. परंतु कीचकाने तिला आश्वस्त केले.तो म्हणाला तिच्या यक्ष पतीचा त्याच्यासमोर निभाव लागणे कठीण आहे. तेव्हा घाबरण्याचे काहीच कारण नाही. मग त्यांनी स्थळ आणि काळाची निश्चिती केली. भेटीचा संकेत ठरविला. सैरंध्रीने सारे काही भीमाला सांगितले.

ठरल्याप्रमाणे कीचक सैरंध्रीला  भेटायला म्हणून आला. परंतु तिथे त्याची भीमाशीच गाठ पडली. दोघांमध्ये अटीतटीचे द्वंद्व झाले आणि अखेर कीचकाचा वध झाला.

दूसऱ्यादिवशी महालातील कर्मचाऱ्यांना कीचकाचा निष्प्राण देह सापडला. सगळीकडे हाहाःकार झाला. महाराणी सुदेष्णा अतिशय दुःखी झाल्या होत्या.परंतु हे असेच काही घडणार ही त्यांना अपेक्षा होतीच. कीचकवधाची बातमी वाऱ्याच्या वेगाने सर्वत्र पसरली. हस्तिनापुरामध्येही पोहोचली. कर्ण,दुर्योधन, शकुनी मामा यांनीही ती ऐकली. ऐकताक्षणीच त्यांना खात्री पटली, हे नक्कीच भीमाचे काम आहे. कारण कीचकासारख्या अजेय योद्ध्याला मात देण्याची क्षमता भीमाखेरीज अन्य कुणातही नाही.

दुर्योधनाची कारस्थानी बुद्धी जाळे विणू लागली.कर्ण आणि शकुनीमामांची साथही होतीच. त्यांनी ठरविले विराटराजाच्या साम्राज्यावर आक्रमण करायचे. विराट राजाकडे अपार पशुधन होते. त्याचीच चोरी करायची. विराटराजा प्रतिकार करेलच, परंतु कौरव सेनेसमोर त्याचे काहीच चालणार नाही. त्याची हार होईल. जर पांडवांनी त्याच्या नगरीत आश्रय घेतला असेल तर ते नक्कीच त्याच्या मदतीला येतील. कारण पांडव क्षत्रिय आहेत. आश्रयदात्याला संकटात एकाकी सोडणे हा क्षात्र धर्म नाही. पांडव तर धर्मनिष्ठा आणि कर्तव्यपालन या साठी प्रसिद्ध आहेत. ते कधीच त्यात कसूर होऊ देणार नाहीत. आणि अज्ञातवासाचे वर्ष संपण्याच्या आधीच प्रकट होतील. असे झाल्यावर ठरल्याप्रमाणे त्यांना परत बारा वर्षे वनवासात जावेच लागेल. दुर्योधनाचा सिंहासनाकडे जाणारा मार्ग निष्कंटक होईल.

दुर्योधनाच्या या कपटनीतीला पितामह भीष्म, आचार्य द्रोण आणि महामंत्री विदुराने विरोध दर्शवला. परंतु सम्राट धृतराष्ट्राने त्यांना दुर्योधनाला मदत करण्याची आज्ञा केली. राजाज्ञेपुढे त्यांचाही नाईलाज होता.बलाढ्य कौरव सेना पूर्ण तयारीने मोहिमेवर निघाली. विराटनगरीजवळ कौरवसेना पोहोचली. तिथे सर्व सेनानायकांना युद्धाची व्यूहरचना सांगण्यात आली. एका बाजूने निम्मे सैन्य विराटनगरीमध्ये जाऊन त्याचे सर्व पशुधन ताब्यात घेणार, आणि नगरीच्या सीमेकडे परतणार असे ठरले होते. पशुधन आणि राज्याच्या रक्षणार्थ महाराज विराट सैन्यानिशी त्यांचा पाठलाग करणार हे निश्चित. विराटसेना पुरेशी दूरवर आली, की दुसऱ्या बाजूने उरलेली सेना आक्रमण करणार अशी योजना होती.

त्यांचा अंदाज बरोबर होता. विराटराजा स्वतः  ससैन्य कौरवसेनेचा पाठलाग करीत दूरवर पोहोचला. त्याच वेळी दुसऱ्या बाजूने उरलेल्या सेनेने आक्रमण सुरू केले.  नगरजन सारे भयभीत झाले होते.  महाराज तर दूर युद्धात गुंतलेले. आणि आता हे संकट. 

पांडवांना आता ते सारे नुसते बघत बसणे शक्य नव्हते. युधिष्ठिराने भीम आणि अर्जुनाला आज्ञा केली. इकडे राजवाड्यात राजपुत्र उत्तर त्याच्या सेवक आणि सेविकांसमवेत वल्गना करण्यात मश्गुल होता. तो म्हणाला, "खरे तर मी एकटा या सैन्याला सामोरा गेलो असतो. परंतु माझ्याकडे चांगला निष्णात सारथी नाही. नाहीतर माझा पराक्रम सर्व जगाने पाहिला असता. "

बोलाफुलाची गाठ पडावी तसा नेमका त्याचवेळी बृहन्नडेचा रूपातील अर्जुनाने तेथे प्रवेश केला. त्याने नम्रमपणे उत्तराला म्हणले, "राजकुमार मी नर्तकी असले तरी उत्तम सारथी देखिल आहे. तुम्ही तुमच्या दरबारातील कंक महाराजांना विचारून खात्री करून घेऊ शकता. मी तुमच्या रथाचे सारथ्य करेन. आपण शत्रू सैन्याचा प्रतिकार करूयात आणि राज्याचे रक्षणही."

राजकुमाराला काही सुचेना. हे भलतेच झाले. युद्धावर जाण्याच्या कल्पनेने त्याचे हातपाय कापत होते. परंतु तिथे जमलेल्या जनसमुदायाने आनंदाने घोषणा द्यायला सुरवात केली, मग त्याचा नाईलाज झाला. 

राजकुमार उत्तर रथावर आरूढ झाला. बृहन्नडा सारथ्य करत होती. जसजसे शत्रूचे सैन्य दृष्टिपथात येऊ  लागले, तशी उत्तराची भीतीने गाळण उडाली. दासदासीसमोर मोठ्या बढाया मारणारा राजपुत्र उत्तर, प्रत्यक्ष रणभूमिच्या दर्शनाने अगदी केविलवाणा होऊन गेला. त्याच्या हातातील धनुष्य गळून पडले. रथातील आसनावर बसून तो बृहन्नडेला रथ माघारी फिरविण्याची विनंती करू लागला. बृहन्नडेने रथाची दिशा बदलली, परंतु रोख विराटनगरीकडे नव्हता तर सीमेवर असणाऱ्या जंगलाकडे होता. बरेच अंतर पार केल्यानंतर रथ एका विशाल शमीच्या वृक्षाखाली थांबला. रथामधून उतरून बृहन्नडा त्या वृक्षाच्या बुंध्याजवळ गेली. बुंध्यावर थोड्या उंचीवर एक,कोरल्यासारखा वर्तुळाकार आणि आत जरासा खोल असलेला भाग होता. बृहन्नडेने  तिथे हाताने चाचपडले. राजपुत्र उत्तर कुतूहलाने बघत होता.झाडाच्या त्या ढोलीतून, बृहन्नडेने काही वस्तू बाहेर काढल्या. त्या वस्तू  हातामध्ये सांभाळत ती वृक्षाच्या मागील भागात दिसेनाशी झाली. राजपुत्र उत्तर अस्वस्थ होऊन तिथे थांबला होता. त्याच्या मनात विचारांचे आवर्त उठत होते. त्याला वाटले, बृहन्नडा त्याला तिथे एकटाच सोडून गेली की काय? तसे झाल्यास त्याला माघारी कोण नेणार? त्यालाच रथाचे सारथ्य करावे लागणार. परंतु असा विचार करीत असतानाच वृक्षापाठीमागून एक व्यक्ती अवतीर्ण झाली. ती बृहन्नडा नव्हती. एक अत्यंत तेजःपुंज असा पुरूष त्याच्यासमोर उभा होता. त्यांच्या हातात धनुष्य होते. पाठीला बाणांचा भाता लावलेला होता.

" कोण आहेस तू? " उत्तराने आश्चर्यचकित होत विचारले. 

"मी बृहन्नडा .. " 

तो पुरूष बोलला. राजपुत्र उत्तर भयचकित झाला होता. त्याच्या चेहऱ्यावरचे भाव बघून त्या व्यक्तीला गंमत वाटली. परंतु लगेच गंभीर चेहरा करत तो म्हणाला,  "मी तुला सारे सविस्तर सांगेन ..  पण नंतर. आता आधी कौरवसेनेला रोखायला हवे, नाहीतर ते राजवाड्यापर्यंत पोहोचतील. "

उत्तर सावध झाला. परिस्थितीची जाणीव  होऊन गंभीर झाला. तो दिव्यपुरूष म्हणाला, रथाचे सारथ्य तू कर आणि निर्धास्त राहा. तुझे रक्षण अर्जुन करतो आहे हे लक्षात ठेव. उत्तर न बोलता रथाकडे वळला. रथ वेगाने रणभूमीकडे धावत होता. कौरवसैन्य सामोरे येताच उत्तराने रथ थांबवला. अर्जुनाने धनुष्याची प्रत्यंचा ताणून एका दिव्य अस्त्राचा प्रयोग केला. सारे सैनिक मूर्च्छित होऊन  निपचीत पडले. त्यात वीर कर्ण, दुर्योधन, दुःशासन, भीष्म, द्रोण आदी अतिरथी, महारथी होते. अर्जुन आणि उत्तराने सर्वांची शस्त्रास्त्रे काढून घेतली. त्यांचीच वस्त्रे घेऊन त्यांना बांधून ठेवले. दुर्योधनाची चांगलीच फजिती झाली होती. तो पांडवाचा रहस्यभेद करण्यासाठी आला होता. आता त्याच्यावरच प्राणांसाठी दयेची याचना करण्याची वेळ आली होती.

युधिष्ठिराने उदारपणे सर्वांची सुटका केली. तरी दुर्योधन त्याचा कपटीपणा सोडण्यास तयार नव्हता. तो म्हणाला, "पांडवांचे रहस्य सगळ्यांना कळले आहे. आता अटीप्रमाणे त्यांनी परत बारा वर्षांसाठी वनात जायला हवे."

परंतु भीष्म, द्रोण, विदुर इ. ज्येष्ठानी त्याला स्मरण करून दिले, की अज्ञातवासाचे वर्ष तर युद्धाच्या आधीच पूर्ण झाले आहे. त्यामुळे पांडवांना सन्मानाने बोलावून, कपटाने हिरावलेले राज्य परत देण्यात शहाणपणा आहे. 

अशा प्रकारे सत्याने असत्य पराभूत केले. धर्माचा विजय होऊन अधर्माचा नाश झाला. ज्या दिवशी अर्जुनाने शमी वृक्षाच्या ढोलीमध्ये लपविलेली शस्त्रे बाहेर काढली. बृहन्नडेच्या रूपाचा  त्याग करून तो स्वस्वरूपात प्रकट झाला. विराटदेशीच्या सीमेवर आक्रमण करणाऱ्या बलाढ्य कौरवांचा पराभव केला. तो दिवस सीमोल्लंघनाचा, पराक्रमाचा दिवस  विजयादशमी म्हणून साजरा करण्याची प्रथा आहे. त्या दिवशी शस्त्रास्त्रांचे पूजन केले जाते. नव्या योजनांची सुरूवात केली जाते. कर्तृत्वाचे सोने लुटून सीमोल्लंघन केले जाते. असा हा सद्गुणांची, पराक्रमाची परंपरा जोपासणारा सण दसरा.

म्हणूनच म्हणतात, "दसरा सण मोठा - नाही आनंदा तोटा".