महाभारत कथा (२ ०)

द्रौपदीसह अर्जुन आणि इतर चार बंधू त्यांच्या निवासस्थानी आले. त्यांच्यासोबत कृष्ण, बलराम होते आणि पाठीमागे द्रुपद राजा आणि युवराज धृष्ट्यध्युम्नं होते. 

द्रौपदीसह पांडव निवासस्थानी आले तेव्हा कुंती पूजा करण्यात मग्न होती. तिला चाहूल लागली पण तिने पूजेतून तिचे लक्ष विचलित होऊ न देता म्हणाली .."मिळालेली भिक्षा पाचजणामधे वाटून घ्या" 

या प्रसंगाचे वर्णन महाभारत कथेमध्ये नेहमी असतेच कारण तो महत्त्वपूर्ण प्रसंग आहे. पांडवांना त्यांच्या मातेचा शब्द शिरोधार्य असतो, आणि तिचा शब्द मातीमोल होऊ द्यायचा नाही असेच त्यांचे व्रत असते. पण आता त्यांनी भिक्षा नव्हे तर वधू आणलेली असते, मोठा पेच निर्माण होतो. 

श्रीकृष्ण नारदमुनींना निवाड्यासाठी आवाहन करतात. नारदमुनी अजब तोडगा सांगतात, द्रौपदीने पाच बंधूबरोबर विवाह करावा. नारदमुनींनी दिलेला निवाडा असल्याने कुणी विरोध करणार नव्हतेच. द्रुपदराजाने मान्यता दिली आणि द्रौपदीचा विवाह संपन्न झाला, आता ती पाच पांडवांची पत्नी होती. तिच्यामुळे बंधूंमध्ये कलह निर्माण होऊ नये म्हणून नारदमुनींनी नियमही घालून दिले. वर्षाचे पाच विभाग केले होते आणि एक नियम असा की द्रौपदी तिच्या पतीसमवेत एकांतात असेल तेव्हा तिथे अन्य कुणी जाणे, त्यांचे संभाषण ऐकणे निषिद्ध असणार होते. जो या नियमाचे उल्लंघन करेल त्याला १ २ वर्षे वनवास भोगावा लागणार होता. 

पण या कथेमध्ये काही तथ्य दुर्लक्षित झालेली आहेत

-- द्रौपदीच्या स्वयंवरात सहभागी होण्यासाठीच पांडव पांचाळ देशी आलेले होते.

-- कुंतीला माहिती असणारच की ते भिक्षा मागण्यासाठी नाही तर स्वयंवरस्थळी गेलेले आहेत.

-- द्रौपदीच्या स्वयंवराचा पण जिंकणारा जरी गरीब ब्राह्मण असला तरी ती राजकन्या होती. राजा तिची पाठवणी करताना तिचे दास दासी, सेवक, रक्षक पाठवणारच. आणि इतका मोठा लवाजमा येऊनही कुंतीला वाटले तिचे पुत्र भिक्षा घेऊन आले आहेत .. हे असंभव आहे.

-- समजा असे असूनही कुंती पूजेत मग्नं असल्याने तिला चाहूलच लागली नाही असे गृहीत धरले तरी द्रौपदी त्यांना भिक्षेमध्ये मिळालेली नव्हती. अर्जुनाने लक्ष्यवेध करून तिला जिंकून आणले होते. त्यामुळे भिक्षा पाचजणात वाटून घ्या असा मातेचा आदेश असला तरी त्याच्या अर्थ द्रौपदीने पाचजणांशी विवाह करावा असा होऊ शकत नाही .

त्याच कथेत असेही सांगितले जाते की कुंती एक बुद्धिमान आणि पुत्रांच्या हितार्थ सदैव जागरूक असलेली स्त्री होती. कौरव पांडवांचे वैर आणि धृतराष्ट्राचे आंधळे पुत्रप्रेम तिला माहिती होते. पांडवांना सहजासहजी राज्याचा अधिकार मिळणार नाही याची तिला नक्कीच जाणीव होती. जोवर पांडवांमध्ये एकोपा आहे तोवर ते अजिंक्य आहेत हे सत्य तिला ज्ञात होते आणि म्हणून तिने स्वतःहून तिच्या पाच पुत्रांचा विवाह द्रौपदीशी करण्याचे योजले होते. 

तिथे काय घडले असेल ते असो पण हे सत्य आहे की द्रौपदीने पाच बंधूबरोबर एकाचवेळी विवाह करावा असे सुचवले गेले. कदाचित तिथे उपस्थित कृष्णाने तसे सांगितले असेल किंवा सर्व संमतीने ते घडले असेल. त्यात त्यांनी काही राजकारणही साधलेले होते. नारदमुनींनी त्या विवाहाला अनुमोदन दिले आणि कुटुंब कलह होऊ नये म्हणून काही नियम आणि अटी घालून दिल्या होत्या हे मात्र खरे आहे. 

असा जगावेगळा विवाह संपन्न झाला, पण आता नवे संकट सामोरे होते. पांडव जिवंत आहेत हे सर्व जगाला कळले होते. दुर्योधनाने स्वतः पाहिले होते आणि युद्धात त्यांच्याकडून पराभव स्वीकारला होता. पांडव आता उघडपणे वावरू शकत होत, पण त्यामुळे दुर्योधनाला त्यांचा ठावठिकाणा माहिती झालेला होता. त्याचे सैनिक कधीही पांडवांपर्यंत पोहोचू शकत होते . 

पण परिस्थितीत थोडा फरक झालेला होता. पांडव आता एकाकी नव्हते. द्रुपद राजासारखा सामर्थ्यशाली श्वशुर त्यांच्या मदतीला सज्ज होता आणि अर्थातच द्वारकाधिपती श्रीकृष्णाचे साहाय्य त्यांना होणार होते. घडलेल्या घटनेची वार्ता हस्तिनापुरात पोहोचली होतीच. पितामह भीष्मांनी पांडवांशी वैर न करण्याचा सल्ला दुर्योधनाला दिला आणि पांडवांना सन्मानाने हस्तिनापुरामध्ये निमंत्रित करण्यास सांगितले होते. 

नाईलाजाने धृतराष्ट्राने पांडवांना हस्तिनापुरामध्ये येण्याचे रीतसर आमंत्रण दिले आणि पांडवांनीही ते स्वीकारले. परंतु हे वरवरचे सौजन्य आणि त्यामुळे निर्माण झालेली शांतता चिरस्थायी नाही याची जाणीव सर्वांनाच होती. दुर्योधनाच्या मनात असलेला पांडवांविषयीचा विखारी द्वेष सर्वांना कळून चुकला होता. हस्तिनापुरामध्ये पांडव सुरक्षित नव्हते, कौरव पांडव फार काळ एकत्र राहू शकत नव्हते. भीष्म आणि विदुरांनी धृतराष्ट्राला राज्याची विभागणी करण्याचा सल्ला दिला. राजपुत्रांनी विनाकारण आपापसात लढून जीवितहानी, वित्तहानी करू नये असे त्यांचे मत होते. दुर्योधनाने केलेली कारस्थाने उघडकीस आल्याने धृतराष्ट्र धास्तावलेला होता. न्यायी राजा अशी स्वप्रतिमा कायम राहावी म्हणून त्याने राज्यविभागणीचा सल्ला मान्य केला.

वारणावताच्या अग्निकांडातून पांडव सुखरूप परत आले याचा सर्व नागरिक आणि दरबारातील अधिकाऱ्यांना विलक्षण आनंद झालेला होता अपवाद फक्त कौरव आणि त्यांचे मामाश्री शकुनी यांचा होता. वारणावतातील घटनेमुळे दुर्योधनाचे कारस्थान जगासमोर आलेले होते. सर्वांची सहानुभूती पांडवांच्या बाजूलाच होती. अर्धेच नाही तर संपूर्ण राज्य पांडवांना द्यावे, युधिष्ठिराला उत्तराधिकारी घोषित करावे असेही काहीजण म्हणू लागले होते. दुराचारी, कारस्थानी दुर्योधन राजा म्हणून सर्वांना नकोसा होता. परंतु नियतीची काही निराळीच योजना होती ...

पांडव सुखरूप परत आले त्याचा आनंदोत्सव साजरा केला जात होता. युधिष्ठिराला द्यूत खेळण्याचे आमंत्रण देण्यात आले. कपट द्यूत खेळण्यासाठी प्रसिद्ध असलेल्या शकुनीमामाने त्या खेळामध्ये युधिष्ठिराला पराभूत केले. द्युतामध्ये पराजित जो होईल त्याने सहपरिवार वनवासात राहायला जायचे होते --१ २ वर्षांसाठी. दुर्योधनाचा आनंद गगनात मावत नव्हता. इतका मोठा कालावधी वनवासात राहून आल्यावर पांडवांचे बळ कितीसे राहणार होते? कदाचित आज त्यांच्या बाजूने मत देणाऱ्यांचे बारा वर्षांनंतर मनपरिवर्तन होण्याचीही शक्यता होती. कदाचित इतक्या मोठ्या कालावधींनंतर हस्तिनापुराच्या नागरिकांना पांडवांचे विस्मरण सुद्धा होऊ शकले असते. सर्वच दृष्टीने पांडवांचे वनवासात जाणे दुर्योधनासाठी फायद्याचे होते. 

द्रौपदीसह पांडव वनवासाला निघाले. आजवर राजविलासांमध्ये राहिलेली द्रौपदी आता वनवासी आयुष्य जगणार होती. वनवासात असली तरी तिचे गृहिणी म्हणून असलेले कर्तव्य तिला टाळता येणार नव्हते. आल्यागेल्या अतिथींचा पाहुणचार तिला करावा लागणार होता. द्रौपदीला तिच्या कर्तव्यपालनामध्ये सहाय्यक होईल असे अक्षयपात्र श्रीकृष्णांनी तिला दिले होते. ते पात्र नावाप्रमाणेच अक्षय आणि अविरत अन्नदान करीत असे, हवे तेव्हढे आणि हवे ते. वनवासात राहणाऱ्या द्रौपदीसाठी ते वरदानच होते. पांडव वनवासात असले तरी ते संन्यासी नव्हते. गृहस्थधर्म आणि राजधर्म पालन करणे हे त्यांचे कर्तव्य होते. ते वनवासात जिथे वास्तव्य करीत तिथले साधू संन्यासी त्यांच्या आश्रमात येत असत. जंगलातील जाती जमातीचे प्रमुख येत असत. त्या सर्वांचे आदरातिथ्य करण्यासाठी अक्षयपात्राचा उपयोग होत असे. पांडव ज्या भागातून प्रवास करीत त्याच्या आजूबाजूच्या प्रदेशातील राजे आणि प्रमुख सन्माननीय लोकांशी त्यांचा संपर्क होत असे. अशारितीने ते त्यांचे राजकीय बळ वाढवीत होते, बारा वर्षांनंतर युद्धप्रसंग आल्यास त्यांची बाजू कौरवांच्या तुल्यबळ असणे जरुरीचे होते ना ?

बारा वर्षांच्या काळात अनेक प्रसंग, घटना घडलेल्या असणार .. पण त्यातील काही थोड्याच कथारूपाने नमूद केल्या गेल्या आहेत. 

पांडवांचा आश्रम जिथे होता त्याच्या नजीकच एक विस्तीर्ण जलाशय होता. हिरव्यागार वनराईने नटलेला तो परिसर कुणालाही आकर्षक वाटेल असाच होता. त्या जलाशयामध्ये जलक्रीडा करण्याकरता काही यक्ष आणि अप्सरा येत असत. (तेव्हाच्या चालीरीती वर्तमानकाळापेक्षा अधिक प्रगत असाव्यात.) 

(महाभारत कथेमध्ये गंधर्व, अप्सरा, यक्ष, देव, देवता, राक्षस यांचे उल्लेख नेहमी येतात. तसेच ते स्वर्गलोकी, पृथ्वीतलावर, पाताळात आणि समुद्राच्या तळाशी सुद्धा जात येत होते अशा कथा आहेत. हे लोक नक्की कोण असावेत? त्या कथांमध्ये स्वर्ग, पाताळ आणि समुद्रतळाची वर्णने आहेत. वर्तमान काळात आधुनिक तंत्रज्ञानाच्या साहाय्याने माणूस आकाशमार्गे प्रवास करू शकतो, अंतराळात जाऊ शकतो आणि समुद्रतळाशी जाऊ शकतो. त्यावेळी टिपलेली तिथली दृश्ये त्या वर्णनांशी पुष्कळ मिळतीजुळती वाटतात हे आश्चर्य आहे. असे असण्याची दोन कारणे असू शकतात --

(१ ) महाभारताच्या कथालेखकाची अथवा त्या कथा सांगणाऱ्या कथनकाराची कल्पनाशक्ती अद्भुत असावी.

किंवा 

(२ ) त्या काळी प्रगत तंत्रज्ञान उपलब्ध असावे ज्यायोगे माणूस आकाशगामी विहार करत असावा आणि समुद्रतळाशी देखील लीलया जात येत असावा. 

पांडवांचा आश्रम नजीकच असूनही त्या यक्ष, गंधर्व आणि अप्सरांचा त्यांच्याबरोबर काहीही संपर्क नव्हता. दोघांनीही एकमेकांना कधी उपद्रव दिलेला नव्हता. एकदिवस मात्र काही विचित्रच घडले. 

पांडवांना वनवासात पाठवूनही दुर्योधन समाधानी नव्हता. त्याला पांडवांना खिजवून लज्जित करायचे होते. त्यांच्या दुर्धर परिस्थितीची त्यांना जाणीव करून देऊन ते खजील झालेले पाहायचे होते. त्याचे कारण होते की आजपर्यंत पांडव सर्वच दृष्टीने कौरवांपेक्षा श्रेष्ठ सिद्ध झालेले होते आणि तो अपमान दुर्योधनाला सलत होता. पांडव जिथे जातील तिथे तो त्याचे मित्र, बंधू, सोयरे इत्यादींना पाठवून त्यांच्यासमोर श्रीमंतीचे, राजविलासांचे प्रदर्शन मांडत असे . त्याची अशी समजूत होती, ते ऐश्वर्य, भोगविलास पाहून पांडव आणि द्रौपदी दु :खी स्वतःच्या दुर्दैवाची आणि दुर्धर परिस्थितीची जाणीव होऊन निराश होतील, पण तसे काहीच घडत नसे. स्वसामर्थ्यावर पुरेपूर विश्वास असणारे पांडव आणि भोगविलासांपेक्षा कर्तव्य श्रेष्ठ असे समजणारी द्रौपदी, त्यांच्या परिस्थितीविषयी काही तक्रार करीत नसत. ईर्ष्या आणि असूया यांना त्यांच्या आयुष्यात जणू स्थान नव्हतेच. 

यावेळी स्वतः दुर्योधन, कर्ण, शकुनी आणि इतर कौरव, त्यांच्या स्त्रिया , नोकर चाकर असा लवाजमा घेऊन अरण्यात आले होते. पांडवांच्या आश्रमाच्या नजीक असलेल्या जलाशयाच्या तीरावर त्यांचा मुक्काम होता. मेणे, पालख्या, अश्व, गज इत्यादींच्या वावराने त्या परिसरातील शांतता भंग पावत होती. दास, दासी सर्वांची व्यवस्था करण्यात गुंतलेले होते. सुग्रास अन्नाचा सुवास दरवळत होता. कौरव राजपुत्र, कर्ण, शकुनी त्यांच्या सुंदर राजस्त्रियांसह जलक्रीडेसाठी तलावाजवळ आले होते. आणि त्याचवेळी तिथे यक्ष आणि अप्सरा देखील आलेल्या होत्या. 

यक्ष, अप्सरा आपापसात हास्यविनोद करीत जलक्रीडा करण्यात मग्नं होते. कौरवांच्या अस्तित्वाची त्यांनी जराही दखल घेतलेली नव्हती. दुर्योधनाला ते फारच अपमानास्पद वाटले. त्याचा स्वभाव मूलत: अहंकारी होता, आता तर त्याचा उन्माद शिगेला पोहोचला होता. पांडव वनवासात गेल्यामुळे त्याच्या राजपद मिळविण्याच्या ईर्ष्येला आव्हान देणारे कुणीही नव्हते. सर्व कौरवसभा धृतराष्ट्राच्या आदेशाचे विनातक्रार पालन करीत होती आणि धृतराष्ट्र पूर्णतः दुर्योधनाच्या इच्छेनुसारच राज्यकारभार करीत होता. दुर्योधनाला कुणी प्रतिस्पर्धीच नव्हता. 

दुर्योधनाने दूताकरवी यक्ष राजाला निरोप पाठविला की त्यांनी तिथून निघून जावे. शांतताप्रिय यक्षांना हा अपमान सहन झाला नाही आणि त्यांनी दुर्योधनाला युद्धाचे आव्हान दिले. दुर्योधनाने ते स्वीकारले पण त्याचा अतिशय वाईट पराभव झाला होता. कौरव राजपुत्र, कर्ण, शकुनी या साऱ्यांना यक्षांनी बंदी बनविले होते. कौरवांपैकी एकजण जीव वाचवून, लपतछपत पांडवांच्या आश्रमात पोहोचला. त्याने युधिष्ठिराला सर्व हकीकत कथन केली आणि मदतीची याचना केली. युधिष्ठिराने भीम आणि अर्जुनाला मदतीसाठी जाण्यास सांगितले. ते दोघे म्हणाले ज्या दुर्योधनाने इतका छळ केला, जीवघेणी कारस्थाने केली तो अनायास शत्रूहाती मरतो आहे तर मरू दे की.

युधिष्ठिराला त्या दोघांचे असे बोलणे आवडले नाही. तो म्हणाला, कौरव आपले बंधू आहेत, त्यांच्याशी आपला वाद, भांडण असले तरी ते जगासमोर दाखविण्याचे कारण नाही. आपसात लढताना ते शंभर आणि आपण पाच असलो तरी परकीयांचे संकट आले तर त्यांच्यासमोर आपण एकशेपाच आहोत. 

नाईलाजाने अर्जुन आणि भीम कौरवांच्या मदतीसाठी गेले, यक्षांबरोबर युद्ध करून त्यांना पराभूत केले, कौरव आणि इतरांची मुक्तता केली. पांडवांना डिवचण्यासाठी, चिडविण्यासाठी आलेला दुर्योधन खजील झाला होता, अपमानित होऊन स्वगृही परतला होता. 

आता पांडवांनीही त्यांचे वसतिस्थान सोडून स्थलांतर करण्याचे योजले. दुर्योधनाकडून वारंवार होत असलेला उपद्रव टाळण्याकरता तसे करणे जरुरी होते.

***