प्रकरण ६ वे -- (जेता)

वसंतोत्सव हा परंपरेने चालत आलेला मणीपालचा वार्षिक उत्सव होता. राजधानीत त्यासाठी खूप मोठी तयारी चालली होती. वसंताचे उल्हसित करणारे वातावरण, आणि धन धान्याने भरलेल्या कोठारांमुळे तृप्त झालेले प्रजाजन या उत्सवात मोठ्या हिरीरीने भाग घेत असत. यज्ञ यागाचा थोडा धार्मिक भाग सोडला तर उत्सवाचे स्वरूप हे मौज मजेचे, आणि आनंदाचे असेच होते. त्यात आकर्षणाचा केंद्रबिंदू असलेला भाग म्हणजे विविध प्रकारच्या स्पर्धा. शस्त्रास्त्रे चालविणे, द्वंद्वयुद्ध, मल्लयुद्ध, विविध प्रकारचे खेळ, गज, आणि अश्वांच्या स्पर्धा, नौकानयन स्पर्धा आणि अशा कितीतरी... काही बौद्धिक स्वरुपाच्या देखील असत, उदा. कवी संमेलन, चर्चा, वादविवाद, बुद्धिप्रामाण्य इ. या सर्व स्पर्धांमध्ये भाग घेण्यासाठी फक्त मणीपालमधीलच नाहीत तर शेजारील राज्यांतून देखील युवक, युवती येत. यशस्वी स्पर्धकांना आकर्षक बक्षिसे दिली जात. तसेच ठिकठिकाणी नृत्य, नाटक, गायन इ.  मनोरंजनाचे कार्यक्रम होत असत. देशोदेशींचे व्यापारी त्यांच्याकडील उत्तमातील उत्तम वस्तू तेथे विक्रीस आणत. हाही सामान्य प्रजाजनांसाठी एक आकर्षणाचा भाग असे. 

अशा वसंतोत्सवाची तयारी चालू होती. या वेळचा उत्सव विशेष असा होता, कारण प्रथमच युवराज प्रजेला सामोरे जाणार होते. तेसुद्धा काही स्पर्धांमध्ये भाग घेणार होते. सम्राट भानुप्रतापांच्या प्रति एकनिष्ठ असलेले प्रजाजन, युवराजांच्या दर्शनाची डोळ्यात प्राण आणून प्रतीक्षा करीत होते.  परंतु त्यांचा केव्हढा मोठा अपेक्षाभंग होणार होता..?

नियतीच्या क्रूर खेळाला कधीच सुरुवात झाली होती. आणि त्यात खेळवले जाणार होते निष्पाप युवराज. 

***

मध्यरात्रीचा प्रहर होता. गर्द काळोख होता. आणि त्या काळोखाच्या पार्श्वभूमीवरच काही सावल्या गूढ हालचाली करीत होत्या. तिघेजण होते ते. आधीच काळोख असल्याने काही दिसत नव्हते. त्यात त्या तिघांनीही आपल्या मस्तकावर युद्धात वापरले जाणारे लोखंडी शिरस्त्राण घातले होते. त्या शिरस्राणाला असलेल्या लोखंडी साखळ्यांनी बनवलेल्या पडद्याने त्यांचे मुख झाकलेले होते. त्यांच्या सराईत हालचालीवरुन त्या परिसराची त्यांना चांगलीच माहिती असावी असे वाटत होते. तेथे वाहणाऱ्या जलप्रवाहाचा खळखळ असा नाद सोडला तर वातावरणात नीरव शांतता होती. त्या प्रवाहाच्या कडेने चालताना त्यातील एकाचा पाय तेथील कातळावरून घसरला. 

आ‌. ऽऽऽ असा स्त्री स्वरातील वेदनेचा उद्गार ऐकून पुढे चालणारे दोघे थबकले. मागे येऊन त्या तिसऱ्या आकृतीजवळ येत त्यांनी कुजबुजत्या आवाजात विचारले,

"काय झाले ?"

त्या तिसऱ्या आकृतीने हातानेच काही नाही अशी खूण करीत पुढे चालण्यास सुरवात केली.

तो एक दुर्गम अशा दुर्गाचा भाग होता. दुर्गाचे नाव अजिंक्यदुर्ग. एकेकाळी म्हणजे भानुप्रतापांच्या राज्यात तो चांगला नांदता गाजता असा दुर्ग होता. पण नंतर अनेक वर्षे दुर्लक्षित राहिला. त्यात तेथे आलेल्या एका भयंकर अशा धरणीकंपाने त्याचे अनेक बुरूज ढासळले होते. आता तर तो अगदीच निर्मनुष्य झाला होता. दुर्गावर असलेली गडकऱ्यांची पाच पंचवीस घरे सोडली तर तेथे दुसरे काहीच शिल्लक नव्हते.

महाराज हिरण्याक्ष आणि त्यानंतर महाराज भानुप्रतापांच्या काळात त्या दुर्गाला चांगलेच महत्त्व होते. चैत्र वैशाखाच्या उष्ण काहिलीसम ऋतुंमध्ये अजिंक्य दुर्ग ही राज्याची जणू राजधानीच बनत असे. कारण या काळात सारा राजपरिवार आणि मंत्रिमंडळाचे सदस्य येथे मुक्काम करीत असत. या दुर्गाच्या वर असलेल्या वाड्यांमध्ये अनेक चोरवाटा, भुयारे इ. होते. ज्याचा उपयोग शत्रुच्या आक्रमणाच्या समयी देखील होत असे. दुर्गाच्या उतरणीवर तसेच पायथ्याशी घनदाट जंगले होती. दिवसासुद्धा तेथे जाण्यास भय वाटावे अशी दाट जंगले. जंगली श्वापादांनी भरलेली. तसेच अनेक लोकोपवाद देखील होते, ज्यामुळे सामान्य प्रजा तेथे जायचे टाळत असे. अगदीच तेथून प्रवास करायची गरज भासलीच तर दिवसाउजेडी आणि अनेक जणांच्या सोबतीनेच तो केला जात असे.

पण अशा भयंकर आणि गूढ अशा परिसरात त्या तीन आकृती मात्र निर्भय पणे वावरत होत्या. त्यामध्ये एक स्त्री असावी हे आपल्या लक्षात आलेच आहे.

काय करत होते ते तिघेजण तेथे. अशा भयंकर ठिकाणी रात्रीच्या वेळेस येण्याचे असे काय कारण घडले असावे ?

चालता चालता ते तिघेजण एकेठिकाणी थांबले. तेथे  काटेरी झुडुपे दाटीने उगवलेली दिसत होती. आजूबाजूला अनेक लहानमोठे खडक होते. त्यातील एका मोठ्या खडकावर ते बसले. आता चंद्र पूर्ण तेजाने चमकत होता. त्यामुळे तेथील कळोखाची जागा आता निळसर पांढुरक्या प्रकाशाने घेतली होती. 

ते तिघेजण काहीच बोलत नव्हते. त्यांच्या हालचाली पूर्वनियोजित असल्यासारख्याच दिसत होत्या. काही काळ लोटल्यानंतर त्या काटेरी झुडुपामध्ये काही हालचाल जाणवली. ते तिघेजण सावध होऊन तिकडे बघत होते. त्या झुडुपामागून एक भव्य आकृती पुढे आली. एखाद्या योद्ध्या प्रमाणे त्यांनी वेष परिधान केलेला होता. मस्तकावर शिरस्त्राण होतेच. त्यामुळे चेहरा देखील दिसत नव्हता. परंतू ती आकृती जवळ येताच ते तिघेजण नम्रपणे उभे राहिले आणि दबक्या स्वरात बोलले, "महाराजांचा विजय असो!!!"

त्या भव्य आकृतीने आपले दोन्ही हात उंचावित म्हणले, " राज्य गमावून रानोमाळी फिरणारा राजा.  पण माझे भाग्य असे थोर  की तुमच्यासारखे सहकारी अजूनही आम्हांस पूर्वीइतकाच मान-सन्मान देतात." 

आपल्या मस्तकावरचे शिरस्त्राण काढून त्यांनी आता आपल्या हातात घेतले होते.

त्या तिघांनीही त्यांचे अनुकरण केले. त्या स्त्री कडे बघत महाराज बोलले,

"सावरी? सावरीच ना तू? "

"होय महाराज" ती नम्रपणे उत्तरली.

"आमच्या युवराजांबद्दल काही सांगशील याची आम्ही प्रतीक्षा करतो आहोत. कसे आहेत ते?"

"महाराज आपण निश्चिंत असावं. युवराज कुशल आहेत. त्यांच्या सोबत चंडोल आणि कंदूक आहेत. आणि कलिका देखील.. "

ते ऐकूनही महाराजांचे फारसे समाधान झालेले दिसत नव्हते. परंतु ते काही बोलले नाहीत.

"महाराज, आपल्याला माहिती आहेच की या वर्षी होणारा वसंतोत्सव विशेष महत्त्वाचा आहे. पण त्याचबरोबर आपल्या काही ऐय्यारांनी आणलेल्या माहितीनुसार त्यावेळी काही मोठी राजकीय खेळी करण्याची तयारी कालविजय आणि उग्रसेन करत आहेत. परंतु आपणही कमी पडणार नाही याबद्दल खात्री आहे."  त्या तिघांमधील एक जण बोलत होता.

त्यानंतर त्यांच्यात बराचकाळ चर्चा चालू होती. आता चौघेही काहीसे बेसावध होते. तो बेसावधपणा कदाचित दुर्गाच्या दुर्गमतेमुळे असेल, किंवा रात्रीच्या चढत्या प्रहरामुळे असेल.

-- आणि अचानक काही शस्त्रधारी माणसे तेथे येऊन पोहोचली. ते इतके जवळ येईपर्यंत या चौघांपैकी कुणालाही चाहूल देखील लागली नव्हती. परंतु अगदी अत्यल्प समयामध्ये सावध होऊन त्यांनी प्रतिहल्ला चढवला होता. काही काळ तलवारीचा खणखणाट होत राहिला, आणि मग हल्ला चढवणाऱ्या योद्ध्यापैकी काही जमिनीवर कोसळले. आणि उरलेल्या दोघा तिघांना निःशस्त्र करण्यात आपल्या चौघा योद्ध्यांना यश आले होते, त्यांनी रात्रीच्या काळोखाचा फायदा घेऊन आपली सुटका करून घेतली. काही काळ शांततेत गेला. ते चौघेही अतिशय सावधपणे सार्‍या दिशांचा वेध घेत होते. त्यांना कसलाही धोका पत्करायचा नव्हता. आता परत तेथे कुणाची चाहूल लागत नव्हती. परंतु ज्याअर्थी एकदा हल्ला झाला त्याअर्थी कुणालातरी त्यांच्या भेटण्याचे गुप्त ठिकाण माहीत झाले होते. तसेच ते कोण आहेत हे देखील ज्ञात असणे शक्य होते. त्यामुळे आता तेथे थांबणे सुरक्षेच्या दृष्टीने योग्य नव्हते.

 

महाराजांनी त्या तिघांना आपल्या मागे येण्यास सांगितले. ज्या काटेरी झुडुपा आडून महाराज आले होते, त्याच झुडुपांच्या मागे ते चौघे गेले. नवल म्हणजे त्या काटेरी झाडामागे एक गुहा होती. परंतु त्यांनी तेथे प्रवेश करताच त्यांच्या लक्षात आले की ती गुहा नसून तो एक भुयारी मार्ग आहे. आतमध्ये दाट काळोख दाटलेला होता. तेथील वाट भलतीच अरूंद होती. जेमतेम एक माणूस जाऊ शकेल इतकीच. बराच काळ चालल्यानंतर त्यांना परत जलप्रवाहाचा खळखळाट ऐकू येऊ लागला. काही वेळानंतर त्यांच्या लक्षात आले की ते त्या भुयाराच्या बाहेर आले होते. आता सूर्योदयीचा प्रहर जवळ आल्याच्या खुणा आभाळात दिसू लागल्या होत्या. आकाश तांबूस झाले होते, तरीही एखादी चांदणी चमकत होती. गार वारा वाहत होता. तेथेच एका प्रचंड मोठ्या कातळाच्या आडोशाला ते गेले. मघाशी झालेल्या झटापटीमुळे सर्वांना थोड्याफार जखमा झाल्या होत्या. बराच काळ केलेल्या वाटचालीमुळे थकवा देखील आला होता. परंतु तेथे असे उघड्यावर आणि ते देखील दिवसा थांबणे सुरक्षित नव्हते. 

काही काळ विश्रांती घेऊन ते चौघेजण पुढे निघाले. त्यांचा मार्ग घनदाट जंगलातूनच जात होता. काही काळ त्या रस्त्यावरून चालल्यावर चढ सुरू झाला होता. अतिशय अवघड वाट होती. पण चौघांना असल्या प्रकारच्या साहसाची चांगलीच सवय असावी. 

तो डोंगराचा भाग पूर्ण चढून गेल्यानंतर एक सपाट भूप्रदेश लागला. तेथे काही लहान लहान अशा झोपड्या दिसत होत्या. नुकताच सूर्योदय झालेला असल्याने अजून कुणाची जाग दिसत नव्हती. तिथल्याच एका गवताने छप्पर शाकारलेल्या एका झोपडीत ते चौघेजण आले. स्वच्छ सारवलेली जमीन, एका बाजूच्या बांबू आणि लाकडे एकत्र बांधून बनवलेल्या भिंतीजवळ लहानशी चूल होती. काही मातीची गाडगी मडकी, तसेच दुसऱ्या बाजूला एक दर्भशय्या गुंडाळून उभी ठेवलेली होती. एव्हढाच संसार. आणि ती झोपडी होती, मणीपाल सम्राट भानुप्रताप यांचे निवासस्थान. परिस्थिती माणसाला कुठून कुठे घेऊन जाईल याचा नेम नाही. 

त्या झोपडीच्या दारिद्र्याने त्या चौघांपैकी कुणीच चकित झालेला दिसला नाही. या परिस्थितीची त्यांना आधीपासूनच कल्पना असावी.  

"आपण येथे सुरक्षित आहोत, आजूबाजूला सारी आपलीच माणसे आहेत, तेव्हा चिंता करू नका. काही काळ विश्राम करू या. मग परत पुढील कामगिरीवर निघणे भाग आहे. मला या मुलीची, सावरीचीच चिंता वाटते. इतके श्रम तिला सोसणार नाहीत कदाचित."  महाराज भानुप्रताप म्हणाले.

"नाही महाराज, चिंता नसावी. अशा प्रकारच्या श्रमांची आणि साहसाची मला चांगलीच सवय आहे." असे म्हणत सावरी झोपडीच्या अंतर्भागाकडे निघाली. 

****

"अशी योजना आहे तर कालविजयची ....? आता आपण लवकरात लवकर हिरण्यमयीमध्ये पोहोचणे अगदी जरूरीचे आहे. सावरीच्या सांगण्यावरून चतुरसेन तेथे आहेत, भास्कराचार्य देखील असतील. पण आपण जर नसू तर ते काही करू शकणार नाहीत, कारण त्यांच्याकडे सैन्यबळ नाही. आता अवंतीपूरकडून काय बातमी येते आहे यावर खूप काही अवलंबून आहे. आणि आज सकाळीच एक जण अलकानगरीहून देखील आला होता. " महाराज सांगत होते.

झोपडीमध्ये सावरी आणि तिच्या बरोबरचे दोन योद्धे तर होतेच, परंतु आणखी देखील काहीजण तेथे आले होते. सगळेजण लक्षपूर्वक महाराजांचे संभाषण ऐकत होते.

"पण महाराज.. ", त्यातील एकजण म्हणाला,

"आपण उघडपणे सशस्त्र होऊन तर तेथे जाऊ शकत नाही, तसेच तेथे एकदम खूप मोठ्या जमावाने देखील जाणे योग्य होणार नाही कारण सुरक्षा अधिकाऱ्यांना लगेच संशय येईल. अशा परिस्थितीत सारे जण सुसूत्रपणे कशा हालचाली करतील? त्यासाठी कुठली योजना आहे? "

"अगदी योग्य शंका आहे तुझी. " महाराज म्हणाले.

"आम्ही या सर्व अडचणींचा विचार केलेला आहे. राजधानीमध्ये ज्या स्पर्धा होणार आहेत त्यात भाग घेण्याच्या बहाण्याने आपल्यातले अनेकजण तेथे जातील. प्रत्येकाबरोबर कुणी मित्र नातेवाईक इ. असतीलच नाही का? तसेच स्पर्धेसाठी शस्त्रे पण जवळ बाळगावी लागणार. तेथे अनेक प्रकारचे व्यापारी येतील, आणि राज्याच्या विविध भागातील प्रजाजन येतील. या सर्वांत आपण मिसळून जायचे. प्रत्येक गटाला आपण एक प्रमुख नेमूया. तो जरी सर्वांना ओळखणार नाही पण त्याला त्याच्या गटातील सगळेजण ओळखतील. प्रत्येकाने परिसर ठरवून घ्यायचा. त्याच भागात त्या प्रमुखाचा संचार राहील, आणि इतर सर्वजण त्याच्यावर लक्ष ठेवून राहतील. प्रमुखाला ओळखण्यासाठी आपण विशिष्ट प्रकारची शिरोभूषणे, अथवा अन्य कसल्या खुणेची व्यवस्था करु. तसेच कशाप्रकारे इशारा देण्यात येणार आहे हे सगळ्यांना सांगायचे. आणि या सर्व प्रमुखांनी चतुरसेनाबरोबर संपर्कात राहायला पाहिजे. त्यासाठी त्यांना दोन अथवा तीन ऐय्यारांची मदत घ्यावी लागेल. हे ऐय्यार स्त्री किंवा पुरूष असतील. आणि चतुरसेन, वीरसेन, भिल्लराज, आणि आम्ही स्वतः तेथे असू निर्णय घेण्यासाठी." 

महाराज भानुप्रताप बोलत होते. तेथे जमलेले सारेजण विलक्षण आदराने त्यांच्याकडे बघत होते. आणि अशा राजाच्या नेतृत्वाखाली आपल्याला कधीच हार पत्करावी लागणार नाही याची त्यांना खात्री होती. 

इतक्यात बाहेर झोपडीच्या दाराजवळ काही गडबड झाली. वीरसेन त्वरेने उठून बाहेर गेले, येताना त्यांच्यासोबत एक स्त्री होती. महाराजांना अभिवादन करून ती बाजूला उभी राहिली. तिच्याकडे बघत मोठ्या आश्चर्याने महाराज उद्गारले,

"कोण? कलिका!"

"तू इथे कशी आलीस? आणि युवराज? " महाराजांनी आश्चर्याने विचारले.

"महाराज तसेच महत्त्वाचे काम होते. खुद्द राजमाता सत्त्वशीलादेवींनी मला येथे येण्यास सांगितले. आधी मी अर्णावतीच्या जंगलात भिल्लराजांना भेटले. त्यांनीच मला येथे येण्याचा मार्ग सांगितला. राजमातेने आपल्याला देण्याकरिता एक खलीता माझ्याकडे दिला आहे. " असे म्हणत तिने आपल्या जवळील लखोटा अत्यंत नम्रपणे महाराजांकडे दिला.

महाराजांनी तो लखोटा आपल्या मस्तकाला लावून  उघडला. आतील पत्र आणि नकाशे इ. बघताना त्यांचा चेहरा चिंताक्रांत झाला होता. त्यांनी कलिकाला विचारले,

"ही सर्व सामग्री तुला कशी मिळाली?"

"महाराज खुद्द कालविजयचे पत्र आमच्या हातात पडले," आणि नंतर बोलावे की न बोलावे या संभ्रमात तिने आपले मस्तक झुकवले, परत मस्तक उंचावून महाराजांकडे बघत अतिशय हलक्या आवाजात ती पुढे बोलली,

"हे पत्र घेऊन सहदेव अलकानगरीकडे चालला होता ..... सुलक्षणा देवी.. "  बोलता बोलता ती गप्प झाली. 

महाराजांच्या मुद्रेवर असह्य वेदना उमटली. एक हात गळ्यातील एकुलत्याएक  मौक्तीक हारावर स्थिरावला होता. 

पण काही क्षणात त्यांनी स्वतःला सावरले. मग वीरसेनाच्या हातात ते पत्र देत म्हणाले,

"सेनापती, आता आपल्या प्रयत्नांची दिशा बदलायला लागेल की काय असे वाटते आहे. "

चिंतेची काळोखी महाराजांची चर्या व्यापू लागली होती. त्याला वेदनेचीही किनार होतीच. जिच्यावर इतके प्रेम केले, विश्वास ठेवला तिने केलेला विश्वासघात ते विसरू शकत नव्हते.

***

अजिंक्यदुर्ग ... एक उद्ध्वस्त दुर्ग. एकेकाळी नावाप्रमाणेच अजिंक्य असलेला. त्याच्या पायथ्याशी असलेली भयंकर जंगले, अष्टदिशांना असलेले लहानमोठे पर्वत, आणि खोल खोल काळदर्‍या – त्यामुळे शत्रुला त्याच्याकडे वाकड्या नजरेने पहाण्याचे देखील भय वाटत असे. असा हा अजिंक्य दुर्ग. कधीकाळी वैभवाने झळाळणारा  महाराजांचा भव्य प्रासाद  तेथे अजूनही होता. परंतु आता त्याचे केवळ काही भग्न अवशेष शिल्लक राहिले होते. दिवसा ढवळ्या देखील तेथे यायची कुणी हिंमत करू शकला नसता. पण आजचा दिवस काही वेगळाच होता. एक वाटसरू तेथे भग्नावशेषांमधून भटकत होता. वाट चुकलेला असावा तो. कारण अशा भयाण दुर्गावर तो एकट्याने खचितच आला नसता. फिरत फिरत त्याने वाड्यामध्ये प्रवेश केला. ते भव्य दालन काहीसे अंधारे भासत होते. पडक्या भिंती, तडे गेलेले आणि काही पडलेले मोठेमोठे स्तंभ, आणि उखडलेली जमीन हेच दृश्य तेथे दिसत होते. तेथे लटकत असलेली कोळीष्टकांची  जाळी, तेथे वर्षानुवर्षे कुणी मनुष्य फिरकला नसल्याची ग्वाही देत होत्या. त्याने मोठा लाकडी दरवाजा उघडताच आत असलेली वटवाघुळे पंखांची फडफड करीत तेथे गोल गोल घिरट्या घालू लागली होती. काही काळानंतर ती सर्व बाहेर गेल्यावर तेथे परत भयाण शांतता नांदू लागली. तो वाटसरू निरीक्षण करीत पुढे चालला होता. चालत चालत तो तिथल्या एका जिन्याजवळ आला. त्यावर कधीकाळी अंथरलेला लाल रंगाचा गालिचा अजूनही तेथेच होता. त्याची अवस्था आता अगदी जीर्णशीर्ण झालेली होती. रंग ओळखू येत नव्हता, परंतु गतवैभवाची साक्ष मात्र देत होता. त्याने आपला हात तेथिल कठड्यावर ठेवला, पण परत काढून घेतला. धूळ आणि पक्षांनी केलेल्या घाणीने तो कठडा माखलेला होता. इकडे तिकडे बघत त्याने पहिल्या पायरीवर आपला पाय ठेवला, त्याच वेळी...

"थांब !!! पुढे जाऊ नकोस. "

कुठुनतरी आवाज आला. तो वाटसरू घाबरला. त्या आवाजाच्या उगमाचा शोध घेण्यासाठी त्याची नजर साऱ्या दिशांना भिरभिरली, आणि नंतर एका जागी स्थिरावली. हातामध्ये जाड काठी घेतलेली आणि सर्वांगावर काळ्या  रंगाचे कांबळे पांघरलेली एक भव्य आकृती तेथील एका लहान दरवाज्याजवळ उभी होती. 

"कोण आहेस तू? काय शोधतो आहेस? " त्याने दरडावून विचारले.

"मी वाटसरू, रस्ता चुकून या दुर्गात आलो आहे. रात्रीपुरता निवारा पाहिजे होता. उद्या प्रभातकाली मी माझा पुढचा प्रवास सुरू करीन असे म्हणतो. "

काही काळ तेथे भयाण अशी शांतता पसरली होती. नंतर त्याने त्या वाटसरूला आपल्यामागे येण्याची खूण केली. त्या भव्य पडक्या वाड्यामागे एक लहानसे दगड माती पासून बनवलेले घर होते. घराचे छत ज्या कौलांनी शाकारले होती ती कौले खूपच जुनी झालेली होती, काही तर तुटलेली दिसत होती. त्यांना शाकारणीची जरूरी होती. वाटसरूला त्या व्यक्तीने एक कांबळे अंथरून दिले. नंतर तेथेच असलेल्या चुलीत वाळक्या काटक्या सारून त्याने जाळ पेटवला. मग वाटसरूकडे बघत म्हणाला,

"मी इथे एकटाच राहतो. पूर्वी मी दुर्गाचा रखवालदार होतो. माझ्या हाताखाली शेपाचशे सैनिकांची तुकडी होती. पण आता राखण्यासारखे येथे काहीच राहिले नाही. येथे झालेल्या धरणीकंपात माझे सारे कुटुंब नाहीसे झाले, आणि मी येथेच राहिलो. पण मला एक कळत नाही की असे काय घडले की सरदार चारुकेतुंना येथे येण्यास भाग पडले? "

त्याचे बोलणे लक्ष देऊन ऐकणारा वाटसरू त्याच्या शेवटच्या वाक्याने चमकला. 

"म्हणजे तू संग्रामसिंग तर नाहीस?" तो एकदम म्हणाला.

"होय सरदार, मीच तो दुर्दैवी. आता मला माझे कुटुंब राहिले नाही आणि माझे स्वामी भानुप्रताप परागंदा झाले. काहीजण  म्हणतात त्यांचा मृत्यु झाला. माझ्या आयुष्याला आता काहीच अर्थ  उरला नाही."  संग्रामसिंग विचित्र अशा आवाजात बोलला.

"असे म्हणू नकोस संग्रामसिंग, तुला भेटून मला किती आनंद होतो आहे हे कसे सांगू तुला? माझी कामगिरी आता मला अगदी सहजपणे पार पाडता येईल असे वाटते आहे."  अत्यानंदाने चारूकेतू म्हणाले.

तो वाटसरू म्हणजे, भानुप्रतापमहाराजांचे खास विश्वासातले, आणि त्यांच्या गुप्तहेर खात्याचे प्रमुख असलेले सरदार चारुकेतू होते.  

त्यांनी मग संग्रामसिंगला आपले तेथे येण्याचे प्रयोजन सांगितले. सरदार चारूकेतू सांगत होते, 

“संग्रामसिंग, तुला माहितीच आहे की महाराज आपल्या परिवारासह परागंदा झाले, त्यावेळी ते युद्धाच्या तयारीत होते. आपले राज्य शत्रुंनी वेढले गेले असून, कुठुनही हल्ला होण्याची शक्यता आहे याची त्यांना पुरेपूर कल्पना आली होती. तसेच खुद्द आपल्याच दरबारातील काही सरदार फितुरी करत असल्याची धक्कादायक वार्ता त्यांना मिळाली होती. आणि म्हणूनच सुरक्षतेचा उपाय म्हणून राज्याचा सारा खजिना त्यांनी हिरण्यमयीमधून स्थलांतरीत केला होता. तो त्यांनी अजिंक्यदुर्गावर लपवला आहे असे खात्रीलायक सूत्रांकडून कळले आहे. तो शोधायच्या कामगिरीवरच मी येथे आलो आहे. या स्वामीकार्यात तुझी मदत फार मोलाची ठरेल.”

संग्रामसिंग साशंक नजरेने त्यांच्याकडे बघत होता. त्याच्या मनाची चलबिचल ओळखून चारूकेतूंनी आपल्या कमरबंदामधे ठेवलेले एका पत्र काढून त्याच्या हाती दिले. त्यावर खुद्द महाराज भानुप्रताप यांची मोहर दिसत होती. ती बघताच संग्रामसिंग चकीत झाला. भावनातिरेकाने थरथरणार्‍या आवाजात म्हणाला,

“ही तर महाराजांची राजमुद्रा आहे. महाराज जिवित आहेत? मी तर समजत होतो की ते कालवश झाले. कारण खुद्द आमात्यांनीच तसे जाहीर केले होते. देवाची कृपा ...”

त्याला पुढे बोलता येईना.ते पत्रं त्याने आपल्या मस्तकी लावले. त्याच्या डोळ्यातून अश्रुधारा वहात होत्या. त्याचा तो आवेग ओसरेपर्यंत चारूकेतू शांत राहिले. मग त्यांनी परत बोलण्यास सुरूवात केली. खूप वेळ त्यांचे बोलणे चालू होते. त्या लहानशा घरात एक अंधुक प्रकाश देणारा कंदील फक्त होता. त्याच्या थरथरत्या प्रकाशात तेथील सावल्या मोठ्या दिसत होत्या. त्या पडक्या, निर्मनुष्य दुर्गावरचे वातावरण एखाद्या तिऱ्हाईताने पाहिले असते तर खात्रीने त्याचे प्राण अत्यंतिक भीतीने त्याचे शरीर सोडून गेले असते. परंतु त्या लहानश्या दगडी घरात असलेल्या दोघाजणांना कशाचीही जाणीव नव्हती. हळू हळू सूर्योदयाच्या लालसर तंबूस छटा आकाशामध्ये उमटू लागल्या होत्या. अंधारामध्ये लपलेले दुर्गावरचे सृष्टीवैभव नवीन आशेने झगमगू लागले होते.

*** 

किती वेळ झाला होता, मनस्विनी तिथेच उभी होती. रात्रीचा मिट्ट काळोख साऱ्या दिशांना कवटाळत होता. दूर अंतरावर पेटवलेल्या काही मशाली दिसत होत्या. पण त्यांचा प्रकाश त्या परिसराचा अंधार दूर करण्यास फारच अपुरा होता. मनस्विनीने संपूर्ण काळा पोषाख परिधान केला होता. आणि चेहऱ्यावर स्वतःच बनवलेला एक मुखवटा बसवलेला होता. तो मुखवटा इतका बेमालूमपणे तिच्या चेहऱ्यावर लावलेला होता, की खुद्द भास्कराचार्यांनी देखील याक्षणी तिला बघितले असते तर त्यांना ओळखता आले नसते. अचानक त्या अंधारात तिला काही हालचाल जाणवली. ती सावध होऊन बघू लागली. इतक्यात ती व्यक्ती मनस्विनीच्या अगदी जवळ येऊन पोहोचली होती. 

"कोण? आलक्ष्यनाथ का?"

 मनस्विनीने विचारले. अंधारामुळे चेहरा नीटसा दिसत नव्हता. पण आवाजावरून तिची खात्री पटली. आजपर्यंत त्यांच्या तशा चार पाच भेटी झाल्या होत्या.

 "तुझ्या धाडसाचे मला फार कौतुक वाटते चंद्रिके, तू इतक्या काळोख्या रात्री, कुणाला सोबतीला न घेता कशी येऊ शकतेस?"

 मनस्विनी म्हणजेच चंद्रिका काहीच बोलली नाही. मस्तक झुकवून ती उभी होती. तिच्या मनात अनेक विचार येत होते. आलक्ष्यनाथ हा कालविजयच्या मठामधे वास्तव्य करणाऱ्या असंख्य शिष्यांपैकी एक होता. मनस्विनीने मोठ्या कौशल्याने त्याच्याशी ओळख वाढवली होती. त्यासाठी तिला दोन तीन वेळा कालविजयच्या मठात देखील जाणे भाग पडले होते. तिने मस्तक झुकवले ते स्त्रीसुलभ लज्जेने असे त्याला वाटले, आणि तो अधिक आत्मीयतेने तिच्याकडे पाहू लागला. त्याच्या पुढील काही वाक्यांना तिने न दिलेला प्रतिसाद त्याला खटकला नाही. याक्षणी तिच्या मनातले विचार त्याला वाचता आले असते तर मात्र त्याचा चांगलाच भ्रमनिरास झाला असता. आपल्याला हव्या त्या विषयावर संभाषण कसे न्यावे याचा विचार ती करीत होती. त्याच्याकडे बघत ती म्हणाली,

"आपण इतक्या दूरदेशाहून येथे आलात, आपल्याला आपल्या मातृभूमीची आठवण तर येत असेलच ना? तिथे देखील असे मठामध्येच राहत होता का तुम्ही?"  तिने विचारले. 

"नाही नाही, तिथे मी मठात नव्हतो वास्तव्यास. माझे घर आहे तेथे. माझे माता-पिता सारेजण आहेत. पण मी कालविजय महाराजांचा भक्त झालो, आणि म्हणून त्यांच्या अनुज्ञेने येथे आलो आहे. एका महान कार्यासाठी गुरूदेवांनी माझी निवड केली आहे."

 "अस्सं होय, मग तुम्हाला सांसारिक गोष्टींमध्ये फारसा रस नसणार. तुम्ही कायम असे मठातच निवास करणार  का?"

 चंद्रिकेच्या आवाजात त्याला निराशा जाणवली. तिला धीर देत तो म्हणाला, 

"अशी निराश होऊ नकोस प्रिये, आता हे कार्य सिद्धीस जाण्यास फार कमी अवधी शिल्लक राहिला आहे. त्यानंतर मी सन्यस्त आयुष्याचा आणि या कृष्ण वस्त्रांचा त्याग करीन. तुला वचन देतो" 

चंद्रिकेने आता आपले मुख त्याच्या विरुद्ध दिशेला वळवले. आणि कृतकोपाने म्हणाली, 

"मी किती प्रतीक्षा करणार ?  मला तर आता या नगरीतून प्रयाण करायचे आहे. मग आपली भेट कधी होईल की नाही हे एक तो काळभैरवच जाणे." 

तिचे बोलणे ऐकून आलक्ष्यनाथ अतिशय निराश झाला,  दोन्ही हातांनी आपले मुख झाकीत बोलला,

 "मी काय करू आता? गुरुदेवांना मी शब्द दिला आहे. त्या शब्दापासून विन्मुख झालो तर माझ्यावर त्यांची अवकृपा होईल, परंतु हे सुंदरी, तुझ्या मोहाचा देखील मला त्याग करता येत नाही. मोठ्या द्विधा परिस्थितीत मी सापडलो आहे. आता तूच सांग मी काय करू?"

त्याचे ते बोलणे ऐकून मनस्विनीला थोडे वाईट वाटले.  परंतु त्याच्याबद्दल सहानुभूती वाटली तर आपण आपल्या कार्यात यशस्वी होऊ शकणार नाही या जाणीवेने ती सावरली. हळुवार आवाजात म्हणाली, 

"असा धीर सोडू नये. यावर एक उपाय आहे... "

 आलक्ष्यनाथाने प्रश्नार्थक मुद्रेने तिच्याकडे बघितले, 

"आपण मला आपल्या येथील मठाचे सदस्यत्व देऊ शकला, तर मला येथे राहणे शक्य होईल."

 एवढे बोलून ती थांबली. आपल्या बोलण्याचा त्याच्यावर काय परिणाम होतो आहे याचा ती अंदाज घेत होती. त्याला संशय तर येणार नाही ना याचीच तिला काळजी वाटत होती. तिच्या बोलण्याचा तो विचार करीत होता. हे कसे घडवून आणता येईल हे त्याला समजत नव्हते. आश्चर्य म्हणजे इतक्या थोड्या ओळखीवर देखील त्याचा तिच्यावर पूर्ण विश्वास होता. काही काळाच्या वार्तालापानंतर आलक्ष्यनाथ तेथून निघून गेला. मनस्विनी तिथेच आपल्या विचारात गर्क होऊन उभी होती. इतक्यात तिला तिच्या पाठीमागे काही हालचाल जाणवली. तिला सावध होण्याची संधीच मिळाली नाही. तिच्या मुखावर एका हाताची पोलादी पकड बसली. तिचे दोन्ही हात पाठीमागे घट्ट धरून तिच्या कानाशी तो कुजबुजला,

 "हालचाल करायचा प्रयत्न करू नकोस, नाहीतर जीव गमावून बसशील."

 मनस्विनी विलक्षण भयभीत झाली होती. तरीदेखील तिने त्याच्या पोलादी पकडीतून निसटायचा प्रयत्न केला, त्याक्षणी आणखी एक आकृती पुढे आली, आणि  तिच्या मस्तकावर पोलादी शस्त्राचा आघात केला. तिच्या कपाळामधून एक बरीकशी रुधिर रेषा उमटली, आणि तिची शुद्ध हरपली.

*** 

थंड पाण्याच्या स्पर्शाने तिला जाग आली. मस्तकामध्ये एक जीवघेणी कळ आली. तिने आपल्या आजूबाजूला बघायचा प्रयत्न केला, परंतु तिला उठणे शक्य झाले नाही. कपाळावर झालेली जखम विलक्षण ठणकत होती. आपण कुठे आहोत हे तिला समजत नव्हते. ती  जिथे होती ती एक अतिशय कोंदट अशी जागा होती. एखाद्या जुन्या घरातील ते एक लहानसे  दालन असावे. तिथल्या  एका भिंतीवर एक लहान झरोका होता. त्यातून उन्हाची तिरीप दिसत होती, त्यावरून ती रात्रभर तेथेच होती हे तिच्या लक्षात आले. तिने झटकन आपल्या शरीरावरची वस्त्रे चाचपली. 

"तू सुरक्षित आहेस मुली.. चिंता करू नकोस." 

एका स्त्रीचा आवाज आला. मनस्विनीने चमकून बघितले. आतापर्यंत तिला त्या स्त्रीच्या अस्तित्वाची जाणीवच नव्हती. ती एक मध्यमवयीन प्रौढ स्त्री होती. मस्तकावरचे काही केस पांढरे होऊ लागले होते. चेहऱ्यावर काळाची पावले उमटू लागली होती. तिने मनस्विनीच्या कपाळावर हलक्या हाताने थोपटल्या सारखे केले. आपल्या हातातील शुद्ध जलाने भरलेले पात्र तिच्या समोर धरत म्हणली,

 "घे, काळजी करू नकोस."

मनस्विनीला काहीच समजत नव्हते. रात्री कुणीतरी आपल्या मस्तकावर आघात केल्याचे तिला स्मरत होते. पण आपल्यावर हल्ला करणाऱ्या व्यक्ती कोण होत्या हे तिला समजले नव्हते. एकतर काळोख होता आणि त्या व्यक्तींनी आपले चेहरे झाकून घेतलेले होते. त्यामुळे ती त्यांना ओळखू शकली नसती.

 "मी कुठे आहे? आणि तुम्ही कोण आहात? मला इथे कशासाठी आणले आहे?" मनस्विनीने विचारले.

किंचित हसत ती स्त्री म्हणाली, "तुझ्या कुठल्याही प्रश्नाचे उत्तर मी या क्षणी देऊ शकणार नाही. परंतु इतकेच सांगेन की तू सुखरूप आहेस. बरं मला एक सांग, इतक्या रात्रीची तुझ्यासारखी तरूण मुलगी अशा निर्मनुष्य ठिकाणी काय करीत होती? तुझे माता पिता काळजीत असतील." मनस्विनीने आपल्या कपाळावरची जखम हाताने चाचपून पाहिली, मग त्या स्त्रीकडे बघत ती म्हणाली,

 "माझे या जगात कुणीच नाही, त्यामुळे माझी कुणी काळजी करण्याचा प्रश्नच येत नाही." मनस्विनी विचार करीत होती, ती स्त्री जरी म्हणत असली, की इथे ती सुरक्षित आहे, पण तिला याची खात्री वाटत नव्हती. तसेच लवकरात लवकर तिथून निसटणे अत्याधिक गरजेचे होते. भास्कराचार्य आणि चतुरसेन नक्कीच तिचा शोध घेत असणार. पण त्यांचा अमूल्य वेळ आपल्या शोधात आणि काळजीत वाया जाऊ नये अशीच तिची मनोमन इच्छा होती. तसेच तिच्यावर सोपवण्यात आलेली कामगिरी यशस्वीरितीने पार पाडणे तिला अगत्याचे वाटत होते. परत एकदा दरवाजा उघडला गेला. यावेळी दरवाजातून त्या स्त्री सोबत आणखी काही व्यक्ती आत आल्या. खोली अंधारलेली असली तरी मनस्विनीची नजर आता त्या अंधाराला चांगलीच सरावलेली होती. ती त्यांच्याकडे निरखून बघत होती. त्यातील कुठला चेहरा आपल्याला ओळखीचा वाटतो आहे का हे ती आठवायचा प्रयत्न करीत होती. एक एक चेहरा निरखताना तिची दृष्टी एका चेहऱ्यावर अडखळली. आपण याला कुठे तरी पाहिले आहे असे तिला वाटत होते. आलेल्यांपैकी एकजण वैद्य असावेत. त्यांनी मनस्विनीची जखम तपासली. नंतर त्या स्त्रीने आणून दिलेल्या पाण्याने ती जखम स्वच्छ केली,आणि कसला तरी पाला बारीक वाटून त्याचा लेप जखमेवर लावला. नंतर तिला कसला तरी काढा पिण्यास सांगितले आणि नंतर त्या स्त्री ने आणलेले गरम दूध पिण्यास भाग पाडले. मनस्विनीने सुरवातीला थोडा विरोध करायचा प्रयत्न केला, पण नंतर सारे उपचार करून घेतले. आता तिला चांगलीच हुशारी वाटू लागली होती. तिच्या भोवती सारेजण बसले होते. मग एकाने तिला प्रश्न विचारण्यास सुरूवात केली. 

"नाव काय आहे तुझे? तू मघाशी सांगितलेस की तुझे या जगात कुणी नाही, मग हिरण्यमयीमध्ये तू कशी आलीस?"

एका मागून एक प्रश्न विचारले जात होते. पण उत्तर द्यायचे नाही असा कृतनिश्चय करून ती गप्प राहिली होती. प्रश्न विचारणाऱ्यांच्या लक्षात तिचा निग्रह आलाच होता. म्हणून मग तिला तिथेच एकटीला सोडून ते बाहेर निघून गेले. तिच्या सोबत फक्त ती स्त्री राहिली होती. तिच्याकडे पाहत मनस्विनीने म्हणले, 

"मला का इथे ठेवले आहे? मी तुमचे काय बिघडवले म्हणून मला असे बंदी करून ठेवले आहे? मी एक सर्वसामान्य मुलगी आहे. मला इथून जाऊ द्या. मी तुम्हाला वचन देते, की तुम्हाला माझ्याकडून कसलाही त्रास होणार नाही."

त्या स्त्रीने काहीच उत्तर दिले नाही. ती शांतपणे  एक पोथी वाचत होती. मनस्विनीने तेथून उठायचा प्रयत्न करताच ती नजर वर न करताच बोलली, 

"थांब मुली, इथून निसटायचा प्रयत्न करू नकोस. तुझ्याच जिवाला धोका आहे."  

तिच्याकडे आश्चर्याने बघत मनस्विनी बोलली, "माझ्या जिवाला धोका? कुणापासून? मी तर एक सर्वसामान्य...  "

तिला बोलणे पूर्ण करू न देताच ती स्त्री म्हणाली, "सर्वसामान्य मुली असा काळा पोषाख घालून निर्मनुष्य जागी येत नसतात. आणि त्यांच्यावर कुणी उगीचच जीवघेणा हल्ला करीत नसतात. तुझे नशीब समज की वीरसेन तेथे वेळीच पोहोचले, नाहीतर... " 

"कोण म्हणालीस तू? वीरसेन? त्यांनी मला वाचवले? कुठे आहेत ते?"

मनस्विनीला बोलताना धाप लागली. आतापर्यंत तिच्या बोलण्यात दिसून येणारा संयम आता जराही राहिला नव्हता. ती स्त्री मनस्विनीचा हा आवेग पाहून थक्क झाली होती.

"वीरसेन आत्ताच इथून गेले नाहीत का? तू ओळखतेस का त्यांना? " 

"काय? ते इथे होते? आणि मी त्यांना ओळखले नाही? त्यांनीही मला ओळखले नाही? " बोलता बोलता तिचा आवाज दाटून आला. डोळ्यातून अश्रुधारा वाहू लागल्या होत्या. आत्तापर्यंत इतक्या धीराने वागणारी, बोलणारी ती मुलगी आता अगदी असहाय आणि हीन दीन दिसत होती. 

"मला माहीत नाही तू कोण आहेस, पण मी... मी मनस्विनी.. सरदार वीरसेन माझे पिताजी "असे म्हणून आपल्या दोन्ही हातानी तोंड झाकून हुंदके देत ती रडू लागली. ती स्त्री आता आपल्या जागेवरून उठून  तिच्याजवळ आली. तिच्या मस्तकावर थोपटत तिला शांत करायचा प्रयत्न करीत ती म्हणाली, "दैवगतीचे खेळ किती विचित्र? मानव हा नियतीच्या हातचे केवळ एक खेळणे आहे हे ती परत परत पटवून देते. प्रत्यक्ष पित्याला आपली कन्या ओळखता येऊ नये?.. सारेच विचित्र." 

काही काळ दुःख केल्यावर मनस्विनी सावरली. आता ती विचार करीत होती. वीरसेन आपले पिताश्री आहेत खरे, पण त्यांनी राजद्रोह केलेला होता. अजूनही जर ते कालविजयच्याच बाजूने असतील  तर नाईलाजाने तिला त्यांच्याशी शत्रुत्व स्वीकारणे भाग होते. ती संशयाने त्या स्त्रीकडे बघत होती. भावनेच्या आवेगात तिने आपली खरी ओळख तर दिली होती, परंतु त्याचे परिणाम काय होतील याबद्दल तिला आता भय वाटत होते. 

तिची मनोवस्था त्या स्त्रीच्या लक्षात आली. ती अश्वासक स्वरात बोलली, "काळजी करू नकोस मुली, वीरसेनांनी पूर्वी चूक केली, परंतु आता ते त्याच विचाराचे राहिलेले नाहीत. तू मला ओळखणार नाहीस पण मी वासंती, महाराणी भानुशीलादेवींची दासी आणि युवराजांची दाई. मला खूप आनंद झाला आहे तुला भेटून. आता वीरसेन परत येथे कधी येतील माहीत नाही. परंतु त्यांनासुद्धा खूप आनंद होईल. तू निश्चिंत रहा. तुला इथे कसलेच भय नाही."

बराच काळ त्या दोघींनी अस्वस्थपणे  काढला. मनस्विनी उठून त्या लहानशा दालनात येरझाऱ्या घालीत होती. वासंती काळजीने तिच्याकडे बघत होती. आपण रात्री परत न गेल्यामुळे भास्कराचार्यांची अवस्था काय झाली असेल याची तिला कल्पनाच करवत नव्हती. तसेच कबूल केल्याप्रमाणे सकाळी कालविजयच्या मठामध्ये ती न दिसल्याने आलक्ष्यनाथाने काय समजूत करून घेतली असेल? आणि आतापर्यंत जमवत आणलेली सगळी योजना, तिच्या या न येण्याने नामशेष तर होणार नाही ना? या  चिंतेने तिचे मस्तक भ्रमत होते. त्यात मस्तकाला झालेली जखम देखील ठणकत होतीच.

तिची अस्वस्थता वासंतीच्या लक्षात आली. तिने विचारले,

"मुली तू इतकी चिंतित का दिसतेस? तू तर आता आनंदात दिसायला हवीस. तुला तुझे पिताजी परत मिळाले आहेत. मग? "

तिला सांगावे की न सांगावे या संभ्रमात मनस्विनी काही काळ शांत राहिली. पण मग काही निश्चय करून ती म्हणाली,

"माझे काही महत्त्वाचे कार्य करण्याचे राहिले होते. काय ते मी सांगू शकत नाही. पण माझे बाहेर जाणे फार जरूरीचे आहे. "

मग ती वासंतीच्या पुढ्यात गुढघे टेकवून बसली मोठ्या आर्जवाने हात जोडीत ती म्हणाली,

"माझे जाणे फार महत्त्वाचे आहे दाईमा, या राज्यासाठी आणि युवराजांसाठी. तुला महाराणी भानुशीलादेवींची शपथ. "

भानुशीलादेवींचे नाव ऐकताच वासंतीने चमकून तिच्याकडे पाहिले,

"महाराणी? तू महाराणींचे नाव का घेतलेस? काय माहिती आहे तुला त्यांच्याबद्दल? कुठे आहेत त्या? त्या जीवित आहेत की... "

मनस्विनीचे डोळे विस्फारले गेले. भयाने आपल्या तोंडावर हात ठेवत ती म्हणाली, "नाही दाईमा, भलते बोलू नकोस... महाराणी सुखरूप आहेत."

वासंती तिच्याकडे निरखून बघत होती. 

"तू नक्की कोण आहेस? तुला इतकी सगळी माहिती कशी? "

"मला जास्त काही विचारू नको. माझ्याकडून कुठल्या रहस्याचा अनवधानाने भेद झाला तर इतर साऱ्यांचे प्राण संकटात येतील. माझ्यावर विश्वास ठेव दाईमा, मला जाऊ दे. "

वासंती आता चांगलीच विचारात पडली. एकीकडे तिला मनस्विनीवर विश्वास ठेवावा असे वाटत होते, आणि दुसरीकडे  धन्याने दिलेली आज्ञा भंग करण्याचे पातक तिला भय घालीत होते. पण अखेर तिने निर्णय घेतला. ती म्हणाली,

"मी तुला जाऊ देते, परंतु एक अट आहे... "

मनस्विनीने प्रश्नार्थक चेहऱ्याने तिच्याकडे पाहिले.

"तू वीरसेनांचे रहस्य कुणापाशी उघड करणार नाहीस." वासंती म्हणाली.

अत्यानंदाने उभी राहत मनस्विनी बोलली,

"मान्य. अगदी मान्य.. "

त्यानंतर वासंतीने तिला तेथून कसे बाहेर पडायचे आणि नगरामध्ये कुठल्या मार्गाने जायचे हे नीट समजवून सांगितले.

तेथून बाहेर पडताना मनस्विनीच्या मनात एकच दुःख होते. तिला एकदा तरी आपल्या पित्याशी बोलायचे होते. पण कर्तव्यभावनेने तिच्या दुःखावर मात केली होती. 

***

भास्कराचार्य आणि चतुरसेन त्या विशाल वटवृक्षाखाली संचितावस्थेत बसले होते. रात्रभर मनस्विनीची प्रतीक्षा करून त्यांच्या वृद्ध चेहऱ्यावर काळजीच्या रेषा उमटल्या होत्या. इतक्या धोकादायक कामासाठी आपण तिच्या सारख्या तरूण मुलीला रात्रीच्या वेळी पाठवले याबद्दल त्यांना विलक्षण अपराधी वाटत होते. 

चतुरसेन विचार करीत होते की समजा मनस्विनीला कुणी कैद केले असेल अथवा तिचे कुणी अपहरण केले असेल तर काय होईल? हे जर कुणी वैयक्तिक अभिलाषेने केले असेल तर त्यांच्या योजनेला फारसा धोका संभवत नव्हता. परंतु जर कुणाला तिचा संशय येऊन हे कृत्य केले असेल तर मात्र..

आपल्या या स्वार्थी विचारांची त्यांना लाज वाटली. बिचारी कोवळी पोर, ती कुठल्या अवस्थेत असेल? काय यातना भोगत असेल याची चिंता न करता, आपल्याला आपल्या योजनेच्या यशाचीच चिंता कशी वाटते आहे?

त्यांना क्षणभर अपराधी वाटले, पण त्यांचा नाईलाज होता. त्यांची घडणच अशी झाली होती की मानवी भावना त्यांना आपल्या कर्तव्यापुढे दुय्यम वाटत असत. 

पण तरीही मनस्विनीची काळजी त्यांना वाटत होती. त्यांनी एक महत्त्वाचे काम तिला सांगितले होते त्याचे काय झाले असेल याचीही चिंता त्यांना सतावत होती. 

इतक्यात दूरवरून एक काळ्या कपड्यातील आकृती चालत येताना दिसली. नीट निरखून पाहता पाहता भास्कराचार्य ताडकन उठले,

"मनस्विनी! मनू...!!!" म्हणत म्हणत पुढे धावले. 

त्यांच्या मागे चतुरसेन देखील होते. मनस्विनीची अवस्था बघून दोघेही अस्वस्थ झाले. कुणी हल्ला केला हिच्यावर? काय झाले असेल?

पण ते सगळे विचारण्याची आता वेळ नव्हती. त्यांनी आधार देऊन तिला देवळातील  ओवरीकडे नेले.

खूप दूर चालून आल्यामुळे मनस्विनीला थकवा जाणवत होता. त्यात कपाळावरील जखमेतून झालेल्या रक्तस्त्रावामुळे तिला अशक्तपणा देखील जाणवत होता. काही काळ विश्रांती घेतल्यावर तिला जरा बरे वाटू लागले. 

मग तिने कालपासून घडलेल्या साऱ्या घटना सविस्तर सांगण्यास सुरवात केली. वीरसेनांबद्दल सांगताना तिला वाटले दोघांना आश्चर्य वाटेल. परंतु त्यांची प्रतिक्रिया बघून ती थक्क झाली.

"म्हणजे वीरसेन हिरण्यमयीमध्ये येऊन पोहोचले तर.... " चतुरसेन स्वतःशीच बोलले.

***

राजभवनामध्ये मोठीच गडबड उडाली होती. सुरक्षा रक्षक, आणि दास दासींची धावपळ चालू होती. काही सेवक आणि सेविका मान खाली घालून उभे होते. कालविजय  संतापाने थरथर कापत होता. त्याचे विशाल नेत्र लालबुंद झाले होते. हातामधील आसूड कधी जमिनीवर तर कधी हवेवर ओढत ते तारस्वरात बोलत होते. रागातिशयाने त्यांचा आवाज देखील कापत होता. 

"कुठे आहेत युवराज?" ते विचारत होते.

"इतके सुरक्षारक्षक, दास दासी, चौकी पहारे सारे काही असताना, राज्याचा युवराज राजभवनातून नाहीसा होतो?"

प्रत्येक शब्दाबरोबर त्यांच्या हातातला आसूड देखील कडाडत होता. भयभीत होऊन सेवक मस्तके झुकवून उभे होते. 

"कोणी फितुरी केली? युवराज इथून कुणाला न समजता बाहेर गेलेच कसे?"

आचार्य एका पाठोपाठ एक प्रश्न  विचारत होते. उत्तर कुणाकडेच नव्हते. कालविजयाइतकेच ते देखिल युवराज कुठे गेले असावेत याबद्दल अनभिज्ञ होते.

इतक्यात सर्वांचे लक्ष प्रवेशद्वाराकडे गेले. विदूषक कंदूक आणि चंडोल तेथून येत होते. त्यांना इथे काय घडले असावे याची यत्किंचितही कल्पना नसावी. कारण ते नेहमीप्रमाणेच हसत हसत आत प्रवेश करीत होते.

तेथील तणावपूर्ण वातावरणाचा त्यांना अंदाज आलाच. इतक्यात कालविजय मोठ्या उपहासाने आणि नाटकी अदबीने म्हणाले,

"यावे यावे, कुठून आलात म्हणे आपण? आणि राजभवन सोडून यावेळी कुठे विहार करण्यास गेला होता?"

चंडोल आणि कंदूक तेथे थबकले. काय चालले असावे याची त्यांना काहीच कल्पना दिसत नव्हती. 

मोठ्या नवलाने कालविजयकडे बघत चंडोल म्हणाला,

"महाराज, आपण स्वतः राजभवनात आलात? काही महत्त्वाचे कारण घडले असावे नक्कीच. अथवा हा तर आपल्या साधनेचा समय."

त्याचा शांतपणा बघून सारेजण थक्क झाले. कालविजयचा रुद्रावतार इतका भयावह होता, की प्रत्यक्ष काळाला देखील भय पडले असते. परंतु हा सामान्य विदूषक इतक्या सहजतेने उलट त्यालाच प्रतिप्रश्न करीत होता.

"अरे विदुषका, युवराजांची सोबत करायची सोडून तू कुठे फिरत होतास? युवराज कुठे आहेत? " कालविजय संतापाने तारस्वरात ओरडत होता.

पण विदूषकाच्या चेहऱ्यावरची शांती किंचितही ढळली नाही. तो शांतपणे उत्तरला,

"महाराज आपण विसरता आहात, आपणच मला आणि कंदूकाला उत्तरेकडून आलेल्या पाहुण्यांच्या मनोरंजनार्थ काल रात्री जाण्यास सांगितले होते. तेथे आम्ही एक विनोदी नाटिका सादर केली. तसेच काही नृत्य-गायनाचे देखील कार्यक्रम होते. सारे संपायला मध्यरात्र उलटून गेली. मग आम्ही तेथेच मुक्काम केला. आम्ही दोघेही त्यांच्या छावणीतच होतो. रात्रभर आमच्या दोघांचाही निवास तेथेच होता."

कालविजय थोडा शांत झाला. परंतु युवराजांचे गूढ काही केल्या उकलत नव्हते. काही सेवकांना तर हे सगळे कालविजयचे नाटकच वाटत होते. कारण युवराजांच्या मनात त्याने कशी दहशत निर्माण केली होती ह्याचे ते साक्षीदार होते. तसेच त्याने कितीही आव आणला तरी त्याची राजतृष्णा लपून राहिली नव्हती. त्यामुळे त्यानेच युवराजांना नाहीसे केले असावे अथवा बंदी करून ठेवले असावे असेच काहींचे मत होते.

पण ते सत्य नव्हते कारण युवराज खरोखरीच नाहीसे झालेले होते. चारी दिशांना त्यांना शोधण्यासाठी स्वार दौडत होते. वसंतोत्सवाच्या उत्साही आणि आनंदी वातावरणात हे मोठे विघ्नच उभे राहिले होते.

***

मनस्विनी धावतच भास्कराचार्यांकडे आली.

"आचार्य घात झाला, घात झाला.." भयातिरेकाने तिच्या तोंडून शब्द निघत नव्हते..

"काय झाले मनस्विनी? आधी शांत हो. मला सविस्तर काय ते सांग." आचार्यांनी तिला शांत करण्याचा प्रयत्न केला.

काही काळानंतर तिने जे सांगितले त्यामुळे त्यांच्यावर विलक्षण आघात झाला होता.

मनस्विनी मंदिरातील मंडपामध्ये फुलांच्या माळा करीत बसली होती. इतक्यात काही राजसैनिक येऊन सगळीकडे शोधाशोध करू लागले. मंदिराच्या पुजाऱ्याने त्यांना ते काय शोधत आहेत असे विचारले त्यावेळी त्यांनी सांगितले की, युवराज राजभवनावरून नाहीसे झाले आहेत. आणि त्यांच्या शोधासाठी ते साऱ्या नगरामध्ये फिरत आहेत. त्यांनी पुजाऱ्याला मंदिरात येणाऱ्या भाविकांवर लक्ष ठेवण्यास सांगितले. आणि निघून गेले. हे सारे बघत असलेली मनस्विनी आचार्यांना ते सांगण्यासाठी आली होती.

भास्कराचार्यांना काय करावे सुचत नव्हते. चतुरसेनांना भेटणे त्यांना फार जरूरीचे वाटत होते. परंतु आता प्रत्येक कृती अत्यंत सावधानतेने करणे जरूर होते.

*** 

मनस्विनी कालविजयच्या मठामध्ये प्रवेश करीत होती. कृष्णवस्त्रधारी शिष्यांची तेथे मोठी गर्दी दिसत होती. पटांगणाच्या मध्यभागी भलीमोठी धुनी पेटवलेली होती. त्यामध्ये जळणाऱ्या लाकडांचा वास सगळीकडे पसरलेला होता. सारा परिसर काळसर रंगाच्या धुराने व्यापलेला होता.

मनस्विनीला क्षणभर तेथे जाणे नकोसे वाटले. परंतु मोठ्या निर्धाराने तिने पाऊल पुढे टाकले. ती जमेल तितके सारे निरखत होती. आलक्ष्यनाथ कुठेच दिसत नव्हता.

तितक्यात आतील बाजूने मांत्रिकांसारखे वेष परिधान केलेले काहीजण तेथे आले. आपल्या हातातील वस्तूने ते त्या धुनी भोवती हवेतच वर्तुळे काढत होते. त्यावेळी कसल्याशा मंत्राचेही उच्चारण चालू होतेच.

त्यानंतर कालविजय स्वतः तेथे आले. गंभीरपणे ते त्या धुनीवर नजर रोखून उभे होते. त्यांच्या आगमनाबरोबर तेथे चाललेला गलका शांत झाला. सारे शिष्य आपले हात जोडून मस्तक झुकवून धुनीसमोर उभे राहिले. दूर एका कोपऱ्यात मनस्विनी देखील होतीच. तिला फार कुतूहल होते की कालविजय आता काय करेल. त्याच्या मंत्रशक्तीच्या जोरावर तो युवराजांना शोधून काढू शकेल का?

ती मोठ्या उत्सुकतेने पाहत होती. आणि त्याचवेळी तिच्यापासून काही अंतरावर उभे असलेले दोघे कृष्णवेषधारी शिष्य तिच्याकडेच बघत होते. तिच्या कपाळावरील जखमेकडे निर्देश करीत त्यातील एकाने दूसऱ्याला काही खूण केली.

दोघे जण आता मनस्विनीकडेच पाहत होते. मधूनच त्यांची नजर कालविजयकडे वळली. अर्धमिटल्या डोळ्यांनी ते मंत्रोच्चारण करीत होते. त्यांचे लक्ष वेधून घेत त्या दोघांपैकी एकाने मनस्विनीकडे निर्देश केला. आपल्या हातातील रुद्राक्षाची माळ उंचावित कालविजयने काळभैरवनाथाचा जयजयकार केला आणि नंतर ती रुद्राक्षमाळ धुनीमध्ये फेकून दिली. त्यांनंतर अत्यंत त्वरेने ते मठाच्या अंतर्भागाकडे निघून गेले.

सारे शिष्य मठाच्या प्रवेशद्वाराकडे निघाले. मनस्विनी देखील त्यात होतीच. आज तिला आलक्ष्यनाथ कुठेच दिसला नव्हता. त्याचे काय झाले असावे या विचारात ती नदीच्या दिशेने चालू लागली. वासंतीला तिने तेथे येण्याचे कबूल केले होते. नागरवस्ती मागे पडली, माणसांची सोबत देखील तुरळक होऊ लागली. माध्यान्हीनंतर दोन प्रहर उलटले होते. उन्हे विलक्षण तापली होती. नदीकाठची वाळू उष्ण झाली होती. पावलांना चटके बसायला लागले तसे मनस्विनीने भराभर चालण्यास सुरवात केली. तेथील घाटावर असलेल्या एका मंदिरात तिला जायचे होते.

पण ती तेथे पोहोचू शकली नाही. मागून वेगाने येणाऱ्या एका अश्वस्वाराने तिला काही कळायच्या आत अलगद उचलून आपल्या  अश्वावर घेतले होते. तिने प्रतिकार करायला सुरुवात केली, परंतू त्याला न जुमानता  अश्वस्वाराने घोडदौड चालूच ठेवली. आता त्याने दिशा बदलली होती. घाटाच्या विरूद्ध दिशेने त्यांचा प्रवास चालू होता. मनस्विनीने खूप प्रयत्न केला पण तिचे काहीच चालले नाही. ते आता नगराबाहेरील अरण्यात आले होते. एका वृक्षाखाली आणखी काही सैनिक उभे होते. त्यांच्या सर्वांगावर चिलखत घातलेले असून, प्रत्येकाच्या हाती शस्त्रे होती. त्यांचे अश्वही त्यांच्यापासून काही अंतरावर उभे राहिलेले दिसत होते.

यावेळी सुटकेची काहीच आशा नव्हती. तो परिसर पूर्ण निर्जन होता. मनस्विनीने त्या सैनिकांकडे पाहिले, पण ते कुठल्या राज्यातील असावेत हे तिला कळले नाही. मात्र एक निश्चित होते, ते मणीपालचे सैनिक नव्हते.

त्यांच्याजवळ येताच घोडेस्वाराने मनस्विनीला खाली उतरवले, आणि स्वतः पुढे गेला.

तिथे उभे असलेल्या सैनिकांपैकी एकजण आता पुढे आला. मनस्विनीला नखशिखान्त न्याहाळतं तो बोलला,

"कोण आहेस तू? इतकी नाजूक, सुंदर तरूण स्त्री अशा जीवघेण्या साहसात कशाला सहभागी होते आहे? तुला काय वाटले आलक्ष्यनाथाबरोबर तुझी वाढलेली ओळख आमच्या नजरेतून सुटेल? खरे म्हणजे हे पूर्वीच तुला समजायला हवे होते." असे म्हणत तो तिच्या अजून जवळ आला, आणि तिच्या कपाळाला झालेल्या जखमेवर त्याने आपले बोट टेकवले.

मनस्विनी चटकन मागे झाली. विलक्षण संतापाने ती त्याच्याकडे बघत होती. पण तिच्या त्या संतापाचा त्याच्यावर काहीच परिणाम झालेला दिसला नाही. कसा होणार. ती एकटी आणि असहाय होती. एक दुर्बल अशी स्त्री होती. तिच्यात कितीही धैर्य असले तरी अशा परिस्थितीत ती काहीच करू शकत नव्हती.

"हे बघ, " तो नाटकी समजुतदारपणे म्हणाला,

"तू आम्हाला सारे काही सांगून टाक, आम्ही तुला सोडून देऊ. तसेही स्त्रियांना त्रास देणे आचार्य कालविजयांना फारसे रूचत नाही."

असे आहे तर? मनस्विनीच्या मनात आले. ती कालविजयची माणसे होती. पण आता या परिस्थितीत काय करावे हे तिला समजत नव्हते. काही झाले तरी आपल्या योजनेबद्दल एक अवाक्षरही तिच्या तोंडून निघणार नव्हते.

तिने हात जोडले आणि रडक्या सुरात बोलायला सुरुवात केली,

"महाराज, तुमचा काही तरी गैरसमज होतो आहे. मी देखील आचार्य कालविजयची भक्त आहे. आणि आलक्ष्यनाथाची माझी तेथेच भेट झाली. परंतु त्यात कसलेही कारस्थान नाहीये. मी एक सर्वसामान्य मुलगी आहे. अनाथ आहे. माझ्यापासून कुणाला काही धोका असायचे काही कारणच नाही. मला जाऊ द्या महाराज. मी आपले उपकार कधीच विसरणार नाही."

मनस्विनीच्या त्या बोलण्याने तिला मघाशी धमकी देणारा तो सैनिक विचारात पडला. त्याने वळून आपल्या सहकाऱ्यांकडे पाहिले. मग परत मनस्विनीकडे बघत म्हणाला,

"हे बघ, तू कितीही प्रयत्न केलास तरी मी फसणार नाही. तुला सगळी माहिती द्यायलाच लागेल, नाहीतर ... "

तो बोलायचे थांबला. त्याच्या त्या बोलण्याने मनस्विनीच्या सर्वांगातून भयाची एक लहर सरसरत गेली. आपल्या मुखावर आपला उजवा हात ठेवत ती मागे जात ओरडली,

"महाराज, दया करा. मी एक अबला आहे. मी कसलेही साहस करणे कधीच शक्य नाही. मी खरेच एक सर्वसामान्य स्त्री आहे. आपण माझ्यावर विश्वास ठेवा" आता ती हुंदके देऊन रडू लागली.

तिच्या या अवताराने सारेजण गोंधळले होते. ती प्रतिकार करेल, माहिती सांगायला नकार देईल हे त्यांनी गृहीत धरले होते. परंतु तिचे हे रूप अनपेक्षित होते. आता यापुढे काय करावे याबद्दल त्यांच्या मनात संभ्रम निर्माण झाला होता. काही काळ सारे जण बाजूला जाऊन आपसात विचारविनिमय करीत होते.

मग पुन्हा ते मनस्विनी कडे आले.

"हे बघ, आम्ही तुला काही इजा करणार नाही. " तो सैनिक बोलत होता.

"पण तू आम्हाला सहकार्य करायला हवे. तुम्ही कोण आहात? कितीजण आहात? आणि तुमच्या काय योजना आहेत हे तू आम्हाला सांगेपर्यंत तुला आम्ही येथून जाऊ देणार नाही. "

मनस्विनीच्या चेहऱ्यावर आश्चर्य उमटले. खरोखरीच ती एक उत्तम अभिनेत्री होती.

"तुम्ही काय बोलता आहात हेच मला कळत नाहीये. मी एक गरीब, अनाथ अशी सर्वसामान्य मुलगी आहे. कालविजयांची महती ऐकून येथे आले आहे. त्यांचा माझ्यावर अनुग्रह होईल आणि माझे आयुष्य सफल होईल याच अपेक्षेने मी येथे राहते आहे. माझ्याबरोबर कुणीही नाही, त्यामुळे कसली योजना वगैरे असण्याचा प्रश्नच येत नाही. "

आता मात्र त्यांचा संयम संपला होता. इतक्या प्रकाराने विचारून देखील ती दाद देत नाही हे पाहिल्यावर, आता तिच्यावर बलाचा वापर करायला पाहिजे हे त्यांनी जाणले. एकाने पुढे येऊन तिचे दोन्ही हात जाड  दोरखंडाने बांधून टाकले आणि तिच्या खांद्यावर तलवारीचे टोक टेकवित तिला चालण्याची खूण केली.

*** 

मनस्विनीला त्यांनी एका विशाल  गुहेमध्ये आणले. त्या गुहेच्या प्रवेशाजवळ थोडाफार सूर्यप्रकाश पोहोचत होता. बाकी सारी गुहा अंधारी होती. तेथे बऱ्याच स्त्री पुरूषांचा समुदाय दिसत होता. पण त्यांचे वेष आणि ते बोलत असलेली भाषा मनस्विनिला परकी वाटली. तिच्या भोवती काही स्त्रिया येऊन बसल्या. त्यांच्या भाषेत त्या काही बोलत होत्या. त्यांची भाषा कळत नसली तरी त्यांचे आपल्यासंबंधीच काही बोलणे चालले असावे हे मनस्विनीच्या लक्षात आले होते. 

 

गुहेतील अंधाराला तिची नजर आता चांगलीच सरावली होती. काहीही न बोलता मनस्विनी तेथे शांत बसली होती. दिवसभर घडलेले एक एक प्रसंग तिच्या नजरेसमोर तरळत होते. राहून राहून तिला वाईट वाटत होते की दुसऱ्या वेळेला ती फसली होती. बेसावध राहिली होती. आता ते लोक तिचे काय करतील याची कल्पनाच करवत नव्हती.  

ती नाहीशी झाली आहे, संकटात आहे हे आतापर्यंत भास्कराचार्य आणि चतुरसेनांना कळले असण्याची शक्यता होती. परंतु ते तिचा शोध कुठे आणि कसा घेणार होते. ती आता ज्या ठिकाणी होती ते स्थान नागरवस्ती पासून बरेच दूर असावे. उंच पर्वतराजी आणि घनदाट अरण्याने वेढलेल्या परिसरात होते. त्यांची गुहा कुणालाही सहज सापडण्याजोगी नव्हती. 

 

संपूर्ण दिवसाच्या श्रमाने ती चांगलीच थकली होती. त्यात तिला देण्यात आलेले भोजन देखील तिने नाकारले. एक तर त्या राजद्रोही माणसांबद्दल तिला घृणा वाटत होती. आणि दुसरे म्हणजे परक्या व्यक्तीकडून अन्न घेणे जोखमीचे होते, विशेषतः तिच्या सध्याच्या स्थितीला ते फारच धोकादायक होते.  अतिश्रम आणि भूक या मुळे तिची दशा अगदीच दयनीय झाली होती. पण तिचा निग्रह तितकाच पक्का होता. त्या सुंदर आणि नाजूक दिसणाऱ्या देहामधले हृदय एका कर्तव्यकठोर वीरांगनेचे होते.  

ती रात्र काहीच न घडता गेली. दुसऱ्या दिवशी सकाळी एक स्त्री तिच्याजवळ आली. मनस्विनीला म्हणाली, "हे बघ मुली, असा हट्ट घेऊन बसू नकोस. तू उपास केल्याने कसलेही कार्य सिद्धीस जाणार नाही, पण तुझे स्वास्थ्य मात्र बिघडेल. तुला यातून तुझे कार्य करण्यासाठी ताकद राहणार नाही. विचार कर."

मनस्विनीने आश्चर्याने तिच्याकडे पाहिले. शत्रूगटातील स्त्री, तिला असा सल्ला का देत होती? तिने विचारले,

"कोण आहेस तू? " ती स्त्री फक्त हसली.

" माझे नाव तारीणी. एव्हढच सांगते. " असं म्हणून ती निघून गेली.

मनस्विनीला तिचा सल्ला योग्य वाटला. तिला असेही वाटले की त्या लोकांना तिच्याकडून काही माहिती हवी आहे. म्हणजे जोपर्यंत ती मिळत नाही तो पर्यंत ते तिच्या जिवाला नक्की धोका करणार नाहीत. मग तिने तिला देण्यात आलेला गरम पेजेचा वाडगा घेतला. ती विचार करीत होती. आतापर्यंत ती नाहीशी झाल्याची वार्ता भास्कराचार्य आणि चतुरसेनांना समजली असेलच. तसेच ती वेळेत न आल्याचे पाहून जर वासंतीला काही शंका आली तर ती वीरसेनांना सांगू शकेल. मनस्विनीला अशी शक्यता कमी वाटत होती. पण तरी त्यांना तिचा शोध घेणे शक्यच नव्हते. त्यामुळे तिला स्वतःलाच काही करणे भाग होते. पण काय करायचे? कसे करायचे? काहीच समजत नव्हते. 

 

सारा दिवस तसाच गेला संध्याकाळी गुहेमध्ये असलेले रहिवासी कसल्यातरी तयारीत मग्न होते. तिने तारीणीला विचारायचा प्रयत्न केला, पण तिने मनस्विनीकडे पूर्ण दुर्लक्ष केले.  

जसजशी रात्र होऊ लागली तसे तेथे अनेक नवीन लोकं येऊ लागले. गुहेसमोर असलेल्या मोठ्या पटांगणामध्ये त्यांनी एक खांब उभा केला होता. त्याच्या भोवती लाकडे रचली होती. 

सर्वांनी गळ्यात फुलांच्या माळा घातल्या होत्या. काहीजण काही वाद्य वाजवीत होते. काही वेळानंतर दोघी स्त्रिया तिच्याजवळ आल्या. त्यांनी मनस्विनीच्या गळ्यात देखील एक फुलांची माळ घातली. नंतर तिला हाताला धरून उठवून तिला बाहेर घेऊन आल्या. तिला बघितल्यावर वाद्य अजून जोरात वाजू लागली. तिला त्या खांबाजवळ आणले गेले. तिच्या समोर एक मांत्रिकासारखा दिसणारा माणूस उभा होता.  तिला त्याने विचारले,

"बोल, तू कोण आहेस. तुझे साथीदार कोण आहेत? तू जर सांगितले नाहीस तर तुला आमच्या उपायांनी बोलते करावे लागेल." असे बोलत आपल्या हातातील काठी जमिनीवर आपटत तो त्या पेटवलेल्या धुनीभोवती गोल प्रदक्षणा घालू लागला. 

मनस्विनीला आता भीती वाटू लागली होती. ही माणसे काय करतील? ती गप्प होती. भयाने तिचे हात पाय थंड पडू लागले होते. आता आपला शेवट निश्चित होणार असे तिला वाटले. 

तिला दुःख होत होते, की ती तिचे कर्तव्य पार पाडू शकणार नाही. आणि तिच्या पिताजीची भेटही घडू शकणार नाही. ती मनातल्या मनात भास्कराचार्यांनी तिला शिकवलेले स्त्रोत्र म्हणत होती. डोळ्यातून अश्रू वाहत होते. आणि इतक्यात...

***

अचानक त्या जमावावर तीक्ष्ण बाणांचा वर्षाव सुरू झाला. सारेजण गोंधळून बघत होते. पण दृष्टीमध्ये कुणीच येत नव्हते. त्या गुहेभोवती असलेल्या दाट झाडीचा आणि उंच सखल प्रदेशाचा हल्लेखोरांनी योग्य तो फायदा घेतला होता. काही जण धावत गुहेकडे गेले. आतून आपली शस्त्रास्त्रे घेऊन ते बाहेर आले. परंतु लढायचे कुणाबरोबर? शत्रू तर समोर दिसत नव्हता. फक्त त्याने चालवलेली शस्त्रे आणि अस्त्रे तेथे येऊन पडत होती. निम्म्याहून अधिक माणसे  कुठलाही प्रतिकार न करताच मृत्युमुखी पडले होती.ल या गोंधळाचा फायदा घेऊन येथून पलायन करता येते का ते मनस्विनी बघत होती. परंतु तिच्या भोवती असलेल्या स्त्रिया यत्किंचितही बेसावध नव्हत्या. आता त्यांनी देखील आपल्या हाती शस्त्रे घेतली होती. शक्तीचे अवाहन करणारा मांत्रिक गलितगात्र होऊन जमिनीवर पडला होता. आपल्या मंत्रशक्तीचे भय दाखवून भक्तांवर आणि सर्वसामान्यांवर राज्य करणारा तो मांत्रिक, आणि त्याचे शिष्य मृत्यूच्या केवळ दर्शनानेच गलितगात्र होउन गेले होते. त्यांच्याकडे बघताना त्याही परिस्थितीत मनस्विनीला हसू आले. सर्वशक्तिमान असल्याचे  ढोंग गळून पडल्यावर, आतील माणूस किती हीनदीन झालेला दिसत होता.  

आता त्या दाट झाडीचा आडोसा घेऊन लढणारे योद्धे समोर आले होते. त्यांच्या हातात तळपत्या तलवारी होत्या, सर्वांगावर कवच होते, मस्तकावर शिरस्त्राण असून त्यांमुळे चेहरे झाकलेले होते. ते सारे युद्धकलेत अत्यंत कुशल दिसत होते. विजेसारख्या चपळाईने त्यांच्या हालचाली होत होत्या. जेव्हा ते एखाद्या शत्रूबरोबर आमने सामने येत, त्यावेळी त्यांच्यातील ताकदीची कल्पना येत होती.

मनस्विनी विस्मयचकीत होऊन बघत होती. काही काळापूर्वी वाद्ये वाजवून, फुले उधळून आणि मंत्रगान करीत चाललेली पूजा इतस्ततः उधळून गेली होती. त्या लहानशा पटांगणाचे रुपांतर युद्धभूमीमध्ये झाले होते. जसजसे आपल्या बाजूचे योद्धे धारातीर्थी पडत असलेले दिसू लागले, तसतशा मनस्विनीला वेढा घालून असलेल्या स्त्रिया सैरावैरा धावू लागल्या. धावताना त्या खूप मोठ्याने चित्कार करीत होत्या. त्यातील काहीजणी मनस्विनीच्या दिशेने येऊ लागल्या. त्यांना वाटतं होते या संकटाचे कारण तीच आहे.  

मनस्विनी निःशस्त्र होती. एकाकी होती. त्यामुळे त्यांना प्रतिकार कसा करावा हे तिला समजत नव्हते. त्यांच्या मधून निसटून जाण्याचा ती प्रयत्न करू लागली. इतक्यात एक चिलखत आणि शिरस्त्राण घातलेली आकृती तेथे आली. त्याच्या हातातील तलवार विजेसारखी तळपत होती. काही क्षणातच तिला बंदी करणाऱ्या स्त्रिया नामोहरम झाल्या होत्या. काही जणी तेथेच जमिनीवर कोसळल्या, तर काही दूर जंगलात पळून गेल्या होत्या. त्या झटापटीत मनस्विनीला अनेक जखमा झाल्या होत्या. तिची शुद्ध हरपत होती.

आपल्याला कुणीतरी दोन हातांमध्ये उचलून घेतल्याचे तिला कळले. तिने डोळे उघडून पाहण्याचा प्रयत्न केला, परंतु त्या व्यक्तीचा चेहरा दिसत नव्हता.  शिरस्त्राणाच्या पोलादी पटलामागून फक्त आवाज आला,

"काळजी करू नकोस, तू सुरक्षित आहेस. "

मग त्या व्यक्तीने तिला एका अश्वावर ठेवले, आणि स्वतःदेखील स्वार झाला. एका हाताने मनस्विनीला सावरत, दुसऱ्या हाताने त्याने अश्वाचा लगाम धरला होता. वायूवेगाने अश्व धावत होता. मनस्विनीने डोळे मिटून घेतले होते.  

*** 

सूर्याचे उबदार किरण तिच्या सर्वांगाला स्पर्शत होते. तिने आपले डोळे उघडले. आपण असलेल्या स्थानाचा अंदाज घेत काही क्षण ती तशीच पडून राहिली. रात्री घडलेल्या घटना आठवताच तिने उठायचा प्रयत्न केला. पण तिचे सारे अंग ठणकत होते. काही ठिकाणी झालेल्या जखमा आता त्यांच्या अस्तित्वाची जाणीव करून देत होत्या. शेजारीच पाण्याची खळखळ ऐकू येत होती. तिने वळून बघितले. एक अरुंद  जलप्रवाह तेथे वाहत होता. त्यावर सूर्यकिरणे पडून त्याचे पांढरेशुभ्र पाणी चमकत होते. काठावर थोडी हिरवळ दिसत होती. त्यावर काही रंगीत रानफुले डोलत होती. कसलातरी मंद असा सुखकारक गंध तेथे दरवळत होता. त्या निसर्गसौंदर्याने ती काहीशी सुखावली. 

इतक्यात कुणाची तरी चाहूल लागली म्हणून तिने मान वळवून बघायचा प्रयत्न केला. तो तोच योद्धा होता, ज्याने काल तिला कालविजयच्या हस्तकांच्या कैदेतून सोडवले होते. अजूनही त्याच्या अंगावरचे कवच तसेच होते. आणि चेहरा देखील शिरस्त्राणामागे लपलेला होता. त्याने आपल्याजवळील कातडी पिशवीतून पाणी आणले होते. ओणवे होत त्याने तिचा चेहरा निरखून पाहिला.

"इजा झाला, बिजा झाला, आता तिजा कधी? "  किंचित हसत तो म्हणाला.

ती नवलाने उठून बसली. तिच्या चेहऱ्यावरचे गोंधळलेले भाव पाहून तो म्हणाला.

"कालची दुसरी वेळ होती, तू कालविजयच्या जाळ्यात सापडत होतीस, आणि मी वेळेवर आलो म्हणून... "

आपले वाक्य त्याने पूर्ण केले नाही. पण एकटक नजरेने तिचा चेहरा तो न्याहाळत होता. 

"म्हणजे तुम्ही? पिताजी? " तिचा चेहरा आनंदाने उजळला होता. 

तिच्या चेहऱ्यावरून आपली नजर बाजूला वळवीत तो म्हणाला,

"नाही, मी सरदार वीरसेन नाही. "

त्याने तिला पाणी पिण्याची खूण केली, आणि बाजूला उभा राहिला. त्याच्या हालचालींवरून तो चांगलाच अस्वस्थ झाला असावा असे वाटत होते. 

पाणी पिता पिता तिच्या काहीतरी लक्षात आले. तिने त्याला पिताजी म्हणताच त्याने आपण वीरसेन नसल्याचे सांगितले. म्हणजे तो वीरसेनांना ओळखत होता, आणि ते तिचे वडील आहेत हे त्याला माहीत होते. जे रहस्य तिच्या माहिती प्रमाणे फक्त तिघांनाच माहिती होते. मग तो कोण होता. तिला मदत करत होता, म्हणजे तो तिचा शत्रू नव्हता. त्याला कालविजयबद्दल माहिती होती. मग तो स्वतःचा चेहरा का लपवीत होता. तिला त्याचा आवाज ओळखीचा वाटत होता. पण नक्की काहीच समजत नव्हते. 

ती थोडावेळ शांत राहिली. त्याने काही औषधी वनस्पती गोळा करून आणल्या.त्या दगडाने ठेचून त्याचा रस आणि लेप तिच्या जखमांवर लावला. 

"दोन तीन दिवसात या जखमांच्या खुणा देखील दिसणार नाहीत. चिंता करू नकोस" तो म्हणाला. 

तिने मग विचारले,

"पण तुम्ही कोण आहात? असा चेहरा झाकण्याचे कारण काय? "

त्यावर त्याने काहीच उत्तर दिले नाही. तिच्याकडे वळत तो म्हणाला,

"आता परत प्रवास करण्याइतकी तुला नक्कीच हुशारी वाटत असेल? असे एका जागी फार काळ राहणे धोकादायक तर आहेच, आणि अनेक कार्ये तेथे माझी वाट बघत असतील. मी तेथे नसल्याने काय परिस्थिती निर्माण झाली असेल याची कल्पना देखील करता येत नाहीये मला. "

मनस्विनीला परत एकदा वाटले की तुम्ही कोण म्हणून विचारावे. पण त्याला उत्तर द्यायचे नसावे असे तिला वाटले. आणि त्याच्याप्रमाणेच तिलाही त्वरेने परत हिरण्यमयीकडे जाणे जरूरीचे होते. तिच्या मनात अनेक अनुत्तरित प्रश्न रुंजी घालत होते. परंतु त्यांची उत्तरे शोधण्याची ही वेळ नाही हे कळण्याइतकी ती नक्कीच सूज्ञ होती. 

ती काहीही न बोलता अश्वाच्या दिशेने चालू लागली.

त्याने चपळाईने घोड्यावर झेप घेतली आणि आपला डावा हात पुढे करीत मनस्विनीला अश्वावर स्वार होण्यास सुचवले. रात्री ती त्याच अश्वावरून त्याच्याबरोबर प्रवास करीत आली होती. परंतु त्यावेळी तिचे मन, बुद्धी भयाने व्यापलेले होते. तिला तो संकटातून सोडविणारा देवदूतच वाटला होता. परंतु आता परिस्थिती वेगळी होती. आता तिची विचारशक्ती पूर्णतः जागृत झाली होती. तेथे त्या दोघांशिवाय तिसरे कोणीच नव्हते. परंतु नैसर्गिकरित्या तिच्या मनात एक संकोच निर्माण झाला होता. ती तिचे मस्तक झुकवून शांतपणे त्याच्या पुढ्यात बसली होती. अश्वही दुडक्या चालीने चालत होता. त्याचा चेहरा झाकलेला असल्याने त्याच्या मनात काय चालले आहे हे कळण्यास काहीच मार्ग नव्हता. परंतु तिच्या भोवती वेढलेल्या त्याच्या हाताचा स्पर्श तिला आश्वासक वाटत होता. 

किशोर अवस्थेतून ती नुकती यौवनात पदार्पण करीत होती. आजवरचे तिचे आयुष्य हे नागरवस्तीपासून दूर अशा डोंगरी अथवा जंगल वस्त्यांवर गेले होते. तिच्या सोबत असलेले सारे पुरुष हे काही एक विचाराने प्रेरित होऊन सतत कार्यरत असणारे असेच होते.  समवयस्क असलेला आणि सुशिक्षित वाटणारा, त्याचबरोबर रीतिरिवाजाची चांगली जाण असणाऱ्या या तरूणाचा सहवास तिच्यासाठी वेगळाच अनुभव होता. तिला वाटले हा प्रवास असाच खूप काळ चालत राहवा.

त्यालाही असेच वाटत असेल का? काही कळायला मार्ग नव्हता.

हिरण्यवती नदीचे पात्र दिसू लागले. तिच्या काठावर असलेले काळे खडक पण दिसू लागले. एका वृक्षाखाली त्याने अश्व थांबवला. त्याने स्वतः जमिनीवर उतरत आपल्या दोन्ही बाहूंमध्ये तिला घेत खाली उतरवले. काही क्षण त्याचे हात तिच्याभोवती तसेच राहिले. तो तिच्याकडे बघत होता. नंतर मोठ्या अनिच्छेने तिला आपल्यापासून दूर करीत तो म्हणाला,

"दैवगती मोठी विचित्र आहे नाही. ज्याच्या सहवासात राहण्याची ओढ वाटते, त्यांचा सहवास निमिषातच संपतो. आणि ज्यांच्या आठवणी नकोशा वाटतात, त्यांच्या सहवासात रात्रंदिन राहण्याचे नशिबी असते. "

त्याचे बोलणे ऐकताना मनस्विनीच्या मुखावर रक्तिमा पसरला होता. ती जरी अजून या सर्व बाबतीत अबोध असली, तरी त्याच्या बोलण्याचा अर्थ ती नक्कीच समजत होती. तिने  हाताच्या ओंजळीत आपले मुख लपविले. 

त्याचा हात पुन्हा काही क्षणाकरता तिच्या कटीभोवती विसावला. नंतर मोठ्या निग्रहाने दूर सारत तो म्हणाला,

"तुला वचन देतो, योग्य वेळी मी तुझ्या समोर माझ्या सत्यस्वरूपात प्रकट होईन, आणि मग परत असा निरोप घेण्याची वेळ आपल्यावर येणार नाही."

आपला एक हात उंचावत त्याने अश्वाला गती दिली. अश्वाच्या टापांनी उडालेली धूळ मनस्विनीच्या डोळ्यात जात होती. आणि किती तरी वेळ तिचे अश्रू थांबत नव्हते. 

*** 

मनस्विनी मंदिराबाहेरच्या वटवृक्षाखाली आली. माध्यान्ह समय आता जवळ येत चालला होता. उन्हाच्या तीक्ष्ण ज्वाळांनी सर्वांगाची लाही लाही होत होती. उन्हामुळे तळावलेल्या डोळ्यांवर आपल्या हाताचे तळवे किंचित फिरवून ती तेथेच उभी राहिली. तिची अवस्था फारच दयनीय झाली होती. वस्त्रे मलीन झालेली होती, केस अस्ताव्यस्त झालेले, चेहऱ्यावर थकवा, अश्या अवस्थेत ती तेथे आली होती. इतक्यात तिच्या पाठीमागून हाक आली,

"मनस्विनी .. मुली.. काय ही तुझी अवस्था? "

मनस्विनीने चमकून पाहिले. झाडाच्या बुंध्याचा आडोसा घेऊन वासंती उभी होती. आता ती पुढे आली. खाली कोसळत असलेल्या मनस्विनीला आपल्या हाताचा आधार देत तिने मंदिराच्या आत आणले. तेथल्या ओवरीवर तिने मनस्विनीसाठी एक रजई अंथरली. मनस्विनीला तेथे निजवून ती विहिरीकडे गेली. मनस्विनी तिच्या साऱ्या हालचाली निरखीत होती. ती येथे कशी आली हे तिला विचारायचे होते. पण तिच्यात तेव्हढे देखील त्राण शिल्लक राहिले नव्हते.

मनस्विनीला जाग आली त्यावेळी सूर्य पश्चिमेला कलला होता. मंदिरामध्ये भाविकांची तुरळक वर्दळ दिसत होती. तिला आता पुष्कळच बरे वाटत होते. तिला आठवले मघाशी वासंती येथे होती. आपली शुश्रूषा करीत होती. तिला तिच्याबद्दल विलक्षण कृतज्ञता वाटली. इतक्या कमी परिचयावर तिच्यासारख्या अनाथ मुलीसाठी ती येथे आली.. 

पण नाही, ती अनाथ नव्हती. सरदार वीरसेन अजूनही जीवित होते. इतकेच नाही तर त्यांना ओळखणारे कित्येक होते.

त्या विचाराने मनस्विनीला बरेच उत्साही वाटले. ती उठून बसली. तेव्हा समोर तिला वासंती, भास्कराचार्य आणि आणखी एक व्यक्ती तेथे दिसली. मनस्विनीने त्याच्याकडे नीट निरखून पाहिले. त्या अंधाऱ्या खोलीत, वैद्यांना घेऊन आलेला.. म्हणजे ?

ती आनंदातिशयाने बोलली,

"पिताजी. तुम्हीच आहात ना?" ती हुंदके देऊन रडत होती. इतके वर्षे तिने मनात जपलेले अनाथपण जणू त्या अश्रूंबरोबर वाहून जात होते.

सरदार वीरसेन पुढे आले. मनस्विनीच्या मस्तकावर हळूवारपणे थोपटत ते म्हणाले,

"होय मुली, मीच. तुझा दुर्दैवी पिता. माझ्या करणीने मी राज्याला, महाराजांना तर संकटात टाकलेच, परंतु माझ्या पत्नी आणि मुलांनाही देशोधडीला लावले. पण मनस्विनी, मला तुझा अभिमान वाटतो. मला भास्कराचार्यांनी सारा वृत्तांत कथन केला आहे. तुझ्या कार्यात तुला यश मिळो असाच आशीर्वाद मी तुला देतो. आणि इतकेच सांगतो, तुझा पित्याने चूक केली, पण त्यानंतरचा प्रत्येक क्षण त्याने त्याची भरपाई करण्यासाठी वेचलेला आहे. आणि माझे प्रायश्चित्त तेव्हाच पूर्ण होईल, जेव्हा युवराज शार्दुल मणीपालचे अभिषिक्त सम्राट होतील. "

मनस्विनी भारावून त्यांचे बोलणे ऐकत होती. युवराजांचा उल्लेख ऐकताच तिला वर्तमानाचे भान आले.

"युवराज कुठे आहे पिताजी? आचार्य, काही माहिती मिळाली का? त्यांच्यासाठी शोध घेतला जात होता ना?"

भास्कराचार्य कौतुकाने हसले. आपल्या वैयक्तिक आयुष्याची सारी दुःखे बाजूला ठेवून ती युवराजांची काळजी करीत होती. खरेच तिची राजनिष्ठा अजोड अशीच होती.

"युवराज राजभवनावर परतले आहेत. त्याची हकीकत मी तुला नंतर सांगेन. पण त्याआधी मला सरदार वीरसेनांशी काही महत्त्वाची मसलत करावयाची आहे. आम्ही दोघे बाहेर पारावर आहोत. वासंती तू पण जरा वेळाने तेथेच ये. आपण सर्वजण फार काळ असे एकत्र असणे मला ठीक वाटत नाही. त्यात युवराज परतले तरी कालविजयची माणसे अजूनही साऱ्या शहरभर गस्त घालीत आहेत. त्यामुळे तुम्ही लवकरात लवकर स्वस्थानी गेलेले बरे. "

साऱ्यांनी त्यांच्या बोलण्याला सहमती दर्शवली.

***

वासंती आणि वीरसेन निघून गेल्यानंतर भास्कराचार्य परत आले. दोन दिवसांपासून घडत असलेल्या घटनांच्या वेगाने मनस्विनी अगदी बावचळून गेली होती. विचारात हरवून गेलेल्या मनस्विनीला भास्कराचर्यांनी भानावर आणले. काही वेळातच चतुरसेन देखील आले. मग मनस्विनीने पुनः एकदा घडलेल्या सर्व घटना सविस्तर वर्णन केल्या. त्या गूढ योद्ध्यापर्यंत तिचे वर्णन आले, मग तिची वाचा अडखळू लागली. भास्कराचार्य आणि चतुरसेन देखील विचारात पडले होते. कोण होता तो योद्धा? तो मनस्विनीला का मदत करीत होता? आणि तो कालविजयचा शत्रू होता का?

मनस्विनीला देखील आतापर्यंत डाचत असलेला प्रश्न तिने विचारला,

"--पण आचार्य, मी येथे आले तेव्हा वासंती येथेच होती. माझी जणू काही ती वाट बघत होती. तिला कसे माहिती की मी त्या वेळेला परत येईन? मुळात माझे अपहरण झालेले तिला माहिती होते का? कारण तिने मला त्या संबंधी काहीच विचारले नाही. हे कसे?"

चतुरसेन आणि भास्कराचार्य काहीच बोलले नाहीत. कसे बोलणार? कारण त्यांना देखील तेच प्रश्न सतावत होते.

त्यानंतर भास्कराचार्यांनी युवराज परत कसे आले, याची त्यांना कळलेली कथा तिला सांगितली. अर्थात ती त्यांना देखील फारशी खरी वाटत नव्हती.

कालविजयचे सैनिक साऱ्या शहरात युवराज शार्दुलांचा शोध घेत होते. नगरीच्या साऱ्या सीमा देखील त्यांच्या नजरेखाली होत्या. त्यावेळी काही सैनिकांना नदीकाठच्या वाळूत कुणी बसलेले आढळले. जवळ जाऊन पाहतात तर काय? ते स्वतः युवराजच. त्यांची अवस्था खूपच वाईट झालेली होती. कपडे मलीन आणि फाटलेले दिसत होते. चेहऱ्यावर, हातावर काही जखमा देखील दिसत होत्या. सारे शरीर आणि मुख धुळीने आणि उन्हाने काळवंडलेले होते. त्यांना प्रश्न विचारताच एखाद्या अजाण बालकाप्रमाणे ते रडू लागले. त्यांना काहीच नीट सांगता येत नव्हते. मग सैनिक त्यांना राजभवनावर घेऊन गेले. कालविजयने सारीकडे द्वाही फिरवून सांगितले की युवराज सुखरूप परत आले.

त्यांचे बोलणे ऐकत चतुरसेन आणि मनस्विनी शांत बसले होते. नंतर बराच काळ कुणीच काही बोलले नाही. प्रहरांमागून प्रहर उलटत होते. रात्र जास्त जास्त काळोखी होत होती.

ते तिघेजण भविष्यात घडणाऱ्या घटनांचा वेध घेत तसेच अंधारात बसले होते.

***

कनकगिरीमधली ती एक हवेली, घुंगरांच्या बोलामध्ये आणि सारंगीच्या स्वरामध्ये रममाण झाली होती. एका आलिशान दालनामध्ये मैफिल रंगली होती. स्वत: महाराज अर्जुनदेव तेथे उपस्थित होते.

सुलक्षणेच्या गळ्यातून दाणेदार मोत्यांसारखी एक तान सफाईने गेली. सगळीकडून वाह वाह चे आवाज आले. सुलक्षणेने महाराजांकडे पाहिले. ते मोठ्या रसिकतेने तिच्या कलेचा आस्वाद घेत होते. पण अजूनही ते पूर्ण भानावर होते. मद्याचे काही चषक प्राशन करून देखील अजूनही त्यांची जीभ अडखळत नव्हती.

सुलक्षणेने परत एकदा गाण्यास सुरूवात केली,

रसियॉ मोरा अब क्यू ना आये?

राह तकत मोरा जियॉ मुरझाये ।

दिन ढले, पर चॉद नही देखूं

माथेसे चुनरी क्यू सरकती जाये? ॥

सुलक्षणेचा मधाळ स्वर ऐकताना आणि तिचे स्वर्गीय सौंदर्य निरखताना सारी मैफिल बेहोष झाली होती. हातातील बांधलेल्या गजऱ्यांचा सुवास घेता घेता अर्जुनदेव सुलक्षणेकडे एकटक बघत होते. त्यांची ती नजर पाहिल्यावर, आता आपले यापुढचे कार्य सहज संपन्न होणार असे तिला वाटले. अनेक दिवसांनी ती आपली कला प्रेक्षकांपुढे सादर करीत होती. रसिकांच्या मिळत असलेल्या प्रतिसादामुळे तिच्यातील कलावती चांगलीच सुखावली होती.

मैफिल संपली. तिचे साथीदार, साजिंदे आपली वाद्ये आवरू लागले. मधुवंतीने एका तबकात सजवलेले हिरवेगार विडे तेथे जमलेल्या प्रेक्षक, श्रोत्यांच्या हाती देण्यास सुरूवात केली. सुलक्षणेने खुणेने तिला आपल्या जवळ बोलावले, आणि तिच्याकडील तबकातून एक विडा आपल्या हाती घेतला. तो विडा घेऊन, आपली ओढणी सावरत ती अर्जुनदेव बसलेल्या दिशेने निघाली. ती एक उत्तम अशी नर्तिका होती. तिच्या साध्या साध्या हालचालीतून देखील तिचा डौल, देखणेपणा झळकत होता. मोठ्या नजाकतीने तिने तो विडा अर्जुनदेवांसमोर पेश केला. आणि अदबीने म्हणाली,

"महाराज, माझी सेवा आपल्या मनास आली असे समजावे का मी?"

अर्जुनदेव तिच्याकडेच बघत होते. हातातील गजऱ्याचा दीर्घ सुवास घेत ते म्हणाले,

"अर्थात, तुम्ही तर सर्वोत्तम आहात. मणीपाल राज्याच्या तुम्ही रहिवासी असे कळले, म्हणून मुद्दाम निमंत्रण दिले. किती दिवस आपले येथे वास्तव्य असेल?"

सुलक्षणेने चमकून त्यांच्याकडे बघितले. तिला हा प्रश्न अपेक्षित नव्हता. तिचा आजवरचा अनुभव असा होता, की तिच्या सौंदर्यावर मोहीत झालेले तिला तेथून न जाण्याची विनंती करीत. तिच्यावर उंची भेटींचा वर्षाव करीत. तिच्या गुण सौंदर्याची तारीफ करीत राहत.

परंतु अर्जुनदेवाने यातील काहीच केले नव्हते. ती काहीशी निराश झाली. परंतु आपली निराशा लपवून आर्जवाने म्हणाली,

"महाराज, आपली आज्ञा असेल तितके दिवस आमचा मुक्काम येथे असेल."

महाराज अर्जुनदेव काहीच बोलले नाहीत. काही वेळानंतर ते तिथून निघून गेले. सुलक्षणा अतिशय निराश झाली होती. तिला अर्जुनदेवांच्या मनाचा थांग लागत नव्हता. या पुढे आपण काय करायला पाहिजे, या विचारात तिने ती सारी रात्रं जागून काढली होती.  कालविजयने सांगितलेली कामगिरी यशस्वी व्हावी असे तिला बिलकूल वाटत नव्हते. परंतु तिने आणि भीमसिंहानी जे काही योजले होते, ते प्रत्यक्षात आणण्यासाठी अर्जुनदेवांच्या मनात तिच्याबद्दल विश्वास निर्माण होणे जरूर होते. आजच्या त्यांच्या बोलण्यावरून काहीच अंदाज करता येत नव्हता. ती अस्वस्थ होती. आपल्या कडून घडलेल्या चूकीची भरपायी तिला करायची होती. त्यासाठी प्रसंगी आपले प्राण पणाला लावण्यास ती कचरणार नव्हती. परंतु त्या बदल्यात तिला काही सकारात्मक घडण्याची अपेक्षा होती. 

    

रात्री उशीरापर्यंत चाललेल्या मैफिलीमुळे, हवेलीतील सारेजण अजून निजूनच होते. सुलक्षणा मात्र तळमळत जागीच होती. सूर्योदय होऊन एक प्रहर उलटला असावा. सुलक्षणा तिच्या दालनामध्ये तानपुरा घेऊन बसली होती. सवयीने गळ्यातून सुरावट निघत होती. पण तिचे मन त्यात नव्हते. अर्जुनदेवांचा विश्वास संपादन करण्याकरता आता काय करावे लागेल या विचारात ती गर्क होती.

इतक्यात हवेलीच्या प्रवेशद्वाराजवळ कसलासा गलका ऐकू आला. द्वाररक्षक हातातील भाला सांवरीत वर आला. सुलक्षणेला मुजरा करीत म्हणाला,

"देवी, महाराज अर्जुनदेवांनी पालखी पाठवली आहे. सोबत काही सैनिक देखील दिसत आहेत. आपल्याला राजवाड्यावर बोलावले आहे असे ते सांगत आहेत."

ते ऐकताच सुलक्षणेचा चेहरा उजळला.

"त्यांना प्रतीक्षा करण्यास सांग, मी येते आहे म्हणावे.. " असे बोलत ती आतल्या दालनाकडे निघाली.

अगदी साधा असा शृंगार तिने केला होता. मोजके अलंकार घातले होते. निळसर रंगाच्या घागऱ्यावर, फिक्कट पिवळी ओढणी  घेतली होती. आपल्या  लांबसडक केसांचे पेड गुंफून तिने वेणी घातली होती. त्यावर नाजूक फुलांचा एक गजरा माळला होता. त्या साध्या वेषात देखील विलक्षण सुंदर दिसत होती ती. मधुवंतीला उठवून तिने आपण राजवाड्यावर जात आहोत असे सांगितले, आणि हवेलीबाहेर येऊन ती पालखीमध्ये बसली. एका हाताने पालखीचा गोंडा धरून दुसऱ्या हाताने ओढणी सावरताना ती विचार करीत होती की आता काय बोलावे? कसे बोलावे?

राजवाड्यामध्ये येताच एका दासीने तिला आपल्याबरोबर येण्यास सांगितले. तिला घेऊन ती एका मोठ्या दिवाणखान्यात आली. तेथे अनेक आसने मांडलेली होती. पण दालन रिकामेच होते. तिने प्रश्नार्थक नजरेने दासीकडे पाहिले,

"आपण काही काळ येथे प्रतीक्षा करावी, महाराज थोड्यावेळातच येतील." असे सांगून ती दासी तेथून निघून गेली.

तो प्रतीक्षेचा काळ सुलक्षणेला फार असह्य झाला. हा अनुभव तिच्यासाठी नवीनच होता.

काही काळाच्या प्रतीक्षेनंतर महाराजांचे आगमन झाले. आपल्या आसनावर स्थानापन्न होत महाराजांनी सुलक्षणेला स्थान ग्रहण करण्याची खूण केली. बराच वेळ शांततेत गेला. पण आपण प्रथम बोलायला सुरूवात करायची नाही असे सुलक्षणेने ठरवले होते.

काही विचार करून महाराजांनी बोलायला प्रारंभ केला,

"तुम्हाला येथे का आमंत्रित केले आहे हे  माहिती आहे का?"

सुलक्षणेने नकारार्थी मान हालवली. महाराज परत विचारपूर्वक तिच्याकडे पाहत राहिले. मग काही एक निश्चय करून ते म्हणाले,

"तुम्ही मणीपालच्या रहिवासी आहात. तुम्हाला ज्ञात असेलच, की मणीपालच्या पूर्व सम्राज्ञी या आमच्या भगिनी."

सुलक्षणा लक्षपूर्वक ऐकत होती. कदाचित तिच्या मनात असलेले राजकारणच तर महाराज बोलत नाहीयेत ना? या विचारासरशी ती अजून सावध झाली.

महाराज पुढे बोलत होते,

"आपण हिरण्यमयीमध्ये भानुप्रतापांच्या दरबारी राजनर्तिका होता?"

महाराजांचा स्वर आता तीव्र झाला होता. त्यांच्या नजरेमध्ये आपल्याबद्दल तिरस्कार असावा असे सुलक्षणेला वाटले. आणि तसा असणे काही गैर नव्हते. राजनर्तिका सुलक्षणा हिने भानुप्रतापांच्या पराभवामध्ये काय भूमिका बजावलेली आहे, हे सर्वांनाच माहिती होते. तिच्या चेहऱ्यावर आता लज्जा दिसत होती.  मस्तक  झुकवून ती महाराजांचे बोलणे ऐकत होती. भानुप्रतापांचा विषय निघाल्यावर, अर्जुनदेवांच्या नजरेला नजर देण्याचे धैर्य तिच्या ठायी नव्हते.

"-- मग येथे येण्याचे काय प्रयोजन आहे?" महाराज विचारीत होते. "आता कुठले राजकारण तुमच्या मनात आहे?  मला खात्री आहे, की कालविजयच्या अनुमतीशिवाय तुम्ही येथे येणे शक्यच नाही."

महाराजांचे बोलणे ऐकताना सुलक्षणेला त्यांच्याबद्दल आदरमिश्रित कौतुक वाटले होते. एका सामान्य गणिकेची देखील त्यांनी पूर्ण माहिती मिळवलेली होती. ते अजिबात बेसावध नव्हते. तिला आणि कालविजयला वाटले त्याप्रमाणे त्यांना इतक्या कालावधीनंतर देखील तिचे विस्मरण झालेले नव्हते. तशी त्यांची प्रत्यक्ष भेट कधीच झालेली नव्हती. त्यामुळेच आपल्याला कदाचित येथे कुणीच ओळखणार नाही असे तिला वाटले होते. कालविजयचे देखील तेच अनुमान होते. परंतु अर्जुनदेवांबाबत त्यांचे अडाखे चुकले होते. कनकगिरी हे एक लहान राज्य असून देखील स्वतःचे स्वतंत्र अस्तित्व राखून होते. आणि याचे कारण म्हणजे अर्जुनदेवांची ही सावध दूरदृष्टी होती.

सुलक्षणेला कनकगिरीमध्ये खरेच कुणी ओळखत नव्हते. तिच्या नावाचीही तेथे कधी चर्चा झालेली नव्हती. मात्र अर्जुनदेवांनी कलाकारांचा मोठा ताफा अलकानगरी मधून आला आहे हे समजताच, त्यांची माहिती मिळवली होती. सुलक्षणेचे नाव आणि तिचा भूतकाळ कळताच ते सावध झाले होते.

सुलक्षणेचे येथे येताच त्यांच्या मोठ्या सरदारांबरोबर संधान बांधण्याचा प्रयत्न करणे, त्यासाठी नृत्य गायनाच्या कार्यक्रमाचे आयोजन करणे इ, गोष्टी त्यांच्या लक्षात आल्या होत्या. आपल्याबद्दलची इतकी माहिती महाराजांकडे आहे हे कळल्यावर तिला भयाने घेरले. आता यापुढे महाराज काय करतील तिला समजत नव्हते. ती निशब्दपणे तिथे बसली होती. 

मग महाराजच पुढे म्हणाले,

"तुम्ही काय कारणाने येथे आलात माहिती नाही, परंतु आता दगा करायचा प्रयत्न केलात तर जीव गमवावा लागेल." महाराजांच्या बोलण्याचा अर्थ सुलक्षणेला समजत होता. भयाची एक थंडगार लहर तिचे काळीज कापीत गेली.

***

मनस्विनी आणि भास्कराचार्यांनी आता आपला मंदिराच्या ओवरीतला मुक्काम हालवला होता. जसा जसा वसंतोत्सवाचा दिवस जवळ येत चालला होता, तशी तेथे येणाऱ्यांची वर्दळ चांगलीच वाढली होती. युवराजांच्या मध्येच नाहीसे होण्याच्या प्रकारामुळे रात्रंदिवस सैनिक नगरामध्ये गस्त घालीत होते. त्यामुळे इतर कुणाशी संपर्क साधणे अवघड आणि धोकादायक होऊन बसले होते. मनस्विनीने तर आता बाहेर जाणे बंदच केले होते. दोन वेळा तिच्या अपहरणाचा प्रयत्न झाला होता. याचा अर्थ शत्रू आता तिला ओळखत होते. आणि त्यामुळे तिला आणि तिच्याबरोबर असणाऱ्या लोकांना मोठा धोका होता.

वीरसेनांनी त्यांची सोय एका घरात केली होती. तेथे एक वृद्ध जोडपे राहत होते. रामलाल आणि कनिकादेवी. रामलाल हे अनेक वर्षांपासून हिरण्यमयीचे निवासी होते. त्यांनी हिरण्याक्षांची राजवट बघीतली होती, भानुप्रतापांची बघीतली होती, आणि आता कालविजयची बघत होते. गेली अनेक वर्षे ते उपजिविकेसाठी दूध, भाजीपाला इ. वस्तुं च्या विक्रीचा व्यवसाय करित होते. त्यांना ओळखणारे लोक त्यांच्या सचोटी आणि कष्टाळु वृत्तीसाठी त्यांचा आदर करीत असत. त्यांची तीन मुले मणीपालच्या सैन्यात होती. परंतु त्यांची ओळख इथेच संपत नव्हती. त्यांना जवळून ओळखणारे जाणत होते, की ते पूर्वी ते भानुप्रतापांच्या अश्वशाळेमधे एक अधिकारी होते. अतिशय विशवासु आणि निष्ठावान रामलाल हे मणीपालच्या स्वातंत्र्यासाठी आपल्या घरादारावर निखारा ठेवण्यास देखील तयार होते. वीरसेनांच्या विनंतीवरून त्यांनी भास्कराचार्य आणि मनस्विनीला स्वत:च्या घरी आश्रय देण्याचे मान्य केले होते. वसंतोत्सवासाठी आपल्याकडे अतिथी आले आहेत असे त्यांनी त्यांच्या आजूबाजूच्या रहिवाशांना सांगितले होते. आणि हे कारण कुणालाही सहज पटणारे होते.

आज निरूपायाने मनस्विनीला बाजारपेठेत जाणे भाग होते. कनिकादेवींना घरातील काही वस्तूंची आवश्यकता होती. मनस्विनीने ओढणी मस्तकावर घेऊन अर्धेअधिक मुख झाकून घेतले घेतले होत. खालच्या मानेने ती रस्त्यावरून चालत होती. कुणालाही वाटावे एखाद्या घरातील नवविवाहीत स्त्री चालली आहे.

बाजारपेठेत पोहोचल्यावर ती तिला हव्या असलेल्या वस्तूंच्या दुकानाच्या पायऱ्या चढत होती. सहजच तिने समोर पाहिले तर तेथे जवळ असलेल्या एका रिकाम्या जोत्याच्या पायऱ्या वीरसेन उतरत होते. पायऱ्या उतरून ते वळून मनस्विनीच्या दिशेला येऊ लागले. मनस्विनीकडे लक्ष जाताच त्यांनी तिला काहीही न बोलण्याची खूण केली आणि त्वरेने आपल्या अश्वावर स्वार होत निघून गेले. मनस्विनीने त्या रिकाम्या जोत्याकडे पाहिले. तेथे दुकान नसल्याने काही नागरिक विसाव्यासाठी थांबलेले दिसत होते. ती कुतूहलाने बघत होती. त्यात एक चारपाच जणांचा गट एकत्र बसलेला होता. वीरसेन बहुदा त्यांच्यापैकी कुणाला भेटण्यासाठी तेथे आले असावेत. त्या सर्वांनी आपल्या मस्तकावर कापडी मुंडाशी बांधलेली होती. त्यांच्या पोषाखावरून ते कृषीवल असावेत असे वाटत होते. त्यातील एका व्यक्तीकडे तिचे लक्ष वेधले गेले. तो एक वृद्ध होता. शुभ्रवेषधारी, गौरवर्ण आणि उंच, सडसडीत शरीरयष्टी असलेला. त्याच्या तेजपुंज मुखावर अधिकार दर्शक भाव दिसत होते.     त्याची तीक्ष्ण नजर भवतालच्या परिसरातील बारकावे टिपत होती.  तो कृषीवल न वाटता एखादा सरदार अथवा योद्धा वाटत होता. त्याच्याबरोबर असलेले एक दोघे जण आदिवासी अथवा भिल्ल जमातीतील असावेत. त्यांचे पोषाख तसेच होते. गळ्यात रंगीबेरंगी मण्यांच्या माळा होत्या. मस्तकाभोवती बांधलेल्या वस्त्रामधे पक्षांची पिसे खोचलेली दिसत होती.

मनस्विनी त्यांच्याकडे बघत असताना त्या शुभ्रवेषधारी व्यक्तीचे लक्ष तिच्याकडे गेले. त्याचबरोबर तिने नजर वळवीत पायऱ्या चढायला सुरूवात केली. घरी गेल्यावर भास्कराचार्यांना याबाबतीत सांगायला हवे याची मात्र मनोमन नोंद करून घेतली.

***

प्रकरण ५ वे -- (जेता)

सौधावर मांडलेल्या अनेक संगमरवरी आसनांपैकी एका आसनावर ती सुंदर स्त्री पहुडली होती. अंगावरील वस्त्रे इतस्ततः झालेली दिसत होती. जवळच्या एका मेजावर एका तबकामध्ये एक उंच नक्षीदार सुरई आणि दोन चांदीचे प्याले दिसत होते. शेजारील थाळीमध्ये काही फळे दिसत होती. चंद्र आपल्या पूर्ण तेजाने चमकत होता. निळसर काळ्या आकाशात एकही कृष्ण मेघ दिसत नव्हता. वारा जरी मंद असला तरी हवेत चांगलाच गारठा होता. त्याच सौधवरच्या एका कठड्याला रेलून एक उंच आणि बांधेसूद शरीरयष्टी लाभलेला देखणा पुरूष उभा होता. त्याने कठड्याला पाठ टेकवली होती आणि एक हात स्वतःच्या कटीवर ठेवून तो त्या स्त्रीकडे बघत होता.  

काही काळानंतर त्या स्त्रीने मखमलीच्या एका गिर्दीवर विसावलेले मस्तक उचलून साऱ्या दिशांवर एक नजर फिरवली. त्या पुरूषाकृतीवर दृष्टी जाताच ती थोडी सावरून बसली.  

"महाराज? आपण? आपण कधी आलात?"

"बराच काळ झाला देवी, आम्ही आपणास जाग यायची प्रतीक्षा करत होतो."

तिच्या मुखावर एक हास्यरेखा चमकून गेली, पण काही क्षणच. परत तिची चर्या गंभीर झाली. बराच काळ ती त्या सौधावर असावी. त्या सुरईतील मद्य प्यायल्यामुळे तिच्या चेहऱ्यावर आणि नेत्रांमध्ये लालसर छटा आली होती. पण मद्य प्राशन करूनदेखील ती पूर्णपणे भानावर होती.

"मधुवंती कुठे आहे?"

तिने विचारले.

"मीच तिला येथून जाण्यास सांगितले, आम्हाला आपणास जे सांगायचे आहे ते दुसऱ्या कुणी ऐकू नये अशी आमची इच्छा होती."

"अजून असे काय घडायचे राहिले आहे जे सांगण्यासाठी आपण इतक्या दूरवर आलात कालविजय?" 

ती आता उठून उभी राहिली होती. मद्याचा अंमल अजूनही असल्याने पावले अडखळत होती. तशीच अडखळत्या पावलाने ती कालविजयच्या जवळ आली.  कालविजयने तिच्याभोवती हात वेढून तिला किंचीत स्वतःकडे ओढून घेतले.

"असे काय करते आहेस सुलक्षणे? तुझ्या स्वरातला हा उपरोध आम्हाला फार डाचतो."

तिने आपले मस्तक त्याच्या बाहूवर विसावले होते, पण ते तिच्यावर असलेल्या मद्याच्या अमलामुळे.  

"आता मी आणखी काय करावं अशी अपेक्षा आहे तुमची?" सुलक्षणा अडखळत्या स्वरात बोलत होती.

"किती वेळा सांगितले आहे तुला, इतके प्रमाणाबाहेर मद्य प्राशन करू नकोस. त्यामुळे एकदिवस तूच नाही तर मी सुद्धा संकटात सापडीन."

ते ऐकून सुलक्षणा मोठ्याने हसली. कालविजयापासून दूर जात ती परत आपल्या आसनाजवळ आली. तिथल्या मऊ गिर्दीवर स्वतःला झोकून देत तिने स्वतःचे मुख झाकून घेतले.

"मला आता हे सहन होत नाही. केवढे मोठे पाप मी केले आहे, आणि तेसुद्धा तुझ्यासारख्या दुष्टाच्या नादी लागून. त्या आठवणीने मी प्रत्येक क्षणी तळमळत असते. या मद्याचे उपकार आहेत, की काही क्षण का होईना मला माझ्या पापाचे विस्मरण होते. परमेश्वरा, मला त्यावेळीच का सावरले नाहीस तू?  केवढे मोठे पातक घडले, आणि मी अजूनही जीवित आहे? की त्या मृत्यूला देखील मजसारख्या पापिणीचा तिरस्कार वाटतो आहे?"

भावनावेगाने तिची गौर, नाजूक काया थरथरत होती. स्वर उंचावला होता. नेत्रांमधून अश्रूंच्या धारा वाहत होत्या. तिची ती विकल अवस्था बघून कुणालाही तिची कणव आली असती. पण तिच्यासमोर उभा असलेला कालविजय मात्र निर्विकार चेहऱ्याने तिचे हे भाषण ऐकत होता.  काही काळानंतर तिचा आवेग किंचित ओसरला. ती क्लांत होऊन तेथेच पडून राहिली. मग कालविजय तिच्या जवळ आला आणि म्हणाला,

"हे बघ सुलक्षणे, तुझे हे नाटक तू एकांतात असतानाच करावेस, हे बरे. मी अत्यंत महत्त्वाच्या कामासाठी येथे आलो आहे, आणि ते पूर्ण झाल्याशिवाय माझे हिरण्यमयीमध्ये जाणे योग्य होणार नाहीये. मी काय सांगतो आहे ते तू जरा लक्ष देऊन ऐक."

असे म्हणत त्याने तिला सूचना देण्यास सुरुवात केली. तिने काय करायचे आहे हे तिला पूर्णपणे समजावून सांगितल्यावर त्याने परत तिच्या जवळ जात लगट करण्याचा प्रयत्न केला. परंतु सुलक्षणेने त्याला त्वरेने दूर लोटले आणि म्हणाली,  

"तुम्ही सांगितलेले काम मी करीन, परंतु आता तुम्ही येथून निघून जावे हे बरे."

तिच्याकडे एकदा क्रोधित दृष्टीने पाहून कालविजय तेथून निघून गेला.

कोण होती बरे ती स्त्री? आणि तिची अशी विकल अवस्था कशामुळे झाली असावी?

ती स्त्री होती सम्राट भानुप्रतापांच्या दरबारातील राजनर्तिका. एक काळ असा होता की तिच्यावर स्तुती आणि संपत्तीचा वर्षाव होत होता. कलाप्रेमी, गुणग्राही भानुप्रतापांची ती अतिशय आवडती नर्तिका. दरबारात, आणि समारंभाच्या ठिकाणी तिचे अनेक नृत्याचे कार्यक्रम होत असत. त्याशिवाय काही वेळा खुद्द महाराज तिच्या हवेलीवर तिचे नृत्य पाहण्यासाठी येत असत. महाराज भानुप्रतापांची जिच्यावर खास मर्जी होती, तीच ही राजनर्तिका सुलक्षणा, आज कालविजयाच्या हातातील एक कठपुतळी बनली होती. तो सांगेल ते आणि तसेच वागणे तिला क्रमप्राप्त होते. कारण आपल्यावरच्या विश्वासाचा गैरफायदा घेऊन तिने भानुप्रतापांना फार मोठा धोका दिला होता. त्यांच्याकडून मोठ्या कौशल्याने काही महत्त्वाची गुपिते काढून घेऊन ती तिने कालविजयाला सांगितली होती. त्यावेळी ती कालविजयाची भक्त होती, अनुयायी होती. त्याच्या प्रगाढ ज्ञानाने, आणि तेजःपुंज व्यक्तिमत्त्वाने भारावली गेली होती. आणि त्याने दिलेल्या प्रेमाच्या खोट्या आश्वासनाने पुरती फसली होती. 

 

भानुप्रताप तिच्यावर आसक्त होते हे सर्वश्रूत होते. यात कुणालाही वावगे वाटत नव्हते. त्या काळाची ती पद्धतच होती ती. काही वेळा आपला थकवा, ताण विसरण्यासाठी ते तिच्या हवेलीवर येत असत. महाराणी भानुशीलादेवी पूर्णपणे आपल्या पुत्राच्या देखभालीमध्ये व्यग्र असत. पुत्राच्या काळजीपुढे त्यांना आपल्या इतर कर्तव्यांचा पूर्ण विसर पडला होता. त्यामुळे काही वेळा भानुप्रताप फार एकाकी होऊन जात. आपले त्रास, चिंता कुणी ऐकून घ्याव्यात, सहानुभूतीचे काही शब्द बोलावे ही त्यांची इच्छा महाराणींच्या घ्यानी नसे. मग भानुप्रताप सुलक्षणेच्या सहवासात सुख शोधत असत. 

 

आणि याच सुलक्षणेने त्यांना दगा दिला होता. कालविजयाच्या भक्तीने ती आंधळी झाली होती. ती केवळ महाराजांनाच दगा देत होती असे नव्हे, तर देशाची गुपिते एका परक्या माणसाला देऊन ती देशद्रोह देखील करत होती. परंतु हे तिला समजेपर्यंत फार उशीर झाला होता. सारी सत्ता कालविजय आणि उग्रसेन या अभद्र युतीच्या हातात गेली होती.  

आपल्या करणीमुळे झालेला तो विनाश ती रोज पाहत होती. या सर्वाला काही अंशी आपण जबाबदार असल्याच्या जाणीवेने ती रात्रंदिवस जळत होती. परंतु यातून सुटकेचा कुठलाच मार्ग तिला दिसत नव्हता. कालविजयाने तिला दिलेली सारी वचने फोल ठरली होती. अजूनही ती नर्तिकाच होती. पूर्वी राजदरबारी तिला जो मानसन्मान मिळत होता तो मात्र आता नव्हता. पुर्वी तिला एक कलावती म्हणून आदराने आणि सन्मानाने वागविले जात असे. महाराजांनी देखील कधीही शब्दातून अथवा कृतीमधून तिला हीन लेखले नव्हते. परंतु आता ती केवळ एक प्रथितयश गणिका होती. हिरण्यमयीच्या जवळ असलेल्या अलकानगरीमध्ये तिचे वास्तव्य होते. आता तिच्या कलेची कदर कुणालाच नव्हती.

*** 

आज सेनापती भीमसिंह  तेथे येणार होते. सुलक्षणेने तिच्या सेविकांना सूचना देऊन ठेवल्या होत्या. त्यांच्या मनोरंजनासाठी म्हणून काही तरूण नर्तिका आणि गायिकांना तेथे बोलावले होते. उंची पेये आणि खाद्य पदार्थांची जय्यत तयारी होती. आपल्या दालनामध्ये सुलक्षणा मंचकावर बसलेली होती. चेहऱ्यावर उदासी दिसत होती. तिने उंची पेहेराव केलेला होता. नखशिखांत अलंकाराने ती मढलेली होती. परंतु या सर्व साजशृंगाराला विसंगत दिसत होते तिचे डोळे. अगदी निर्विकार. 

आरूणी तेथेच फुलांच्या माळा गुंफत बसलेली होती. आरूणी तिची अगदी सुरवातीच्या काळापासून सोबत असलेली दासी होती. जेव्हा १४-१५ वर्षांची सुलक्षणा नृत्य शिकण्यासाठी म्हणून प्रथम अलकानगरीमध्ये आली होती, अगदी तेव्हापासूनची. तेव्हा बावरलेल्या सुलक्षणेला तिने धीर दिला होता. ती सतत सुलक्षणेच्या सोबत असे, म्हणजे तिची नेमणूकच त्यासाठी करण्यात आली होती. तिने सुलक्षणेच्या आजवरच्या आयुष्यात आलेले सारे चढ उतार बघितले होते. तिच्या पश्चातापाची देखिल तीच साक्षी होती. न बोलता सुलक्षणेची सोबत करण्याचे काम ती आजवर करीत आली होती. आत्तासुद्धा ती तेच करीत होती. आपल्या स्वामिनीच्या अंतरात चाललेल्या खळबळीची तिला कल्पना होती.  परंतु ती तिला दोष देत नव्हती. जे घडते त्यामागे ईश्वरी इच्छा असते आणि मानवाने कितीही प्रयत्न केला तरी त्याला ती बदलता येत नाही, अशी तिची पक्की धारणा होती. बोलूनचालून एक अशिक्षित दासी होती ती. परंतु आपल्या स्वामिनीवर तिची अविचल निष्ठा होती. 

बराच वेळ झाला तरी सुलक्षणेकडून कसलीही हालचाल होत नाही हे पाहून आरूणी म्हणाली,

"देवी आज काही गुलाबाची फुले मिळाली मला, ती तशीच राहून देऊ की त्याच्या पाकळ्या पाहुण्यांच्या स्वागतासाठी ... "

"काही नको" सुलक्षणा तटकन बोलली. "तुला माहिती आहे आरुणीमा, या असल्या दगाबाज लोकांबद्दल मला काय वाटतं ते?"

आरूणी गप्प राहीली, परंतु तिला ते फारसे पटलेले नव्हते. तिच्या मते राजनर्तिकेचा धर्म आहे आपल्या कलेने लोकांची मने रिझवणे. बाहेर कोण काय करतो त्याच्याशी तिचे काय घेणे देणे? परंतु ती बोलली नाही. काही वेळा आपला वयाचा आणि मायेचा अधिकार वापरून सुलक्षणेला ती तिचे म्हणणे मानण्यास भाग पाडीत असे. परंतु ही ती वेळ नाही, हे तिला कळत होते. 

दूरवरून घोड्यांच्या टापांचा आवाज येऊ लागला, आवाज जसा जवळ येत होता तसा धुळीचा लोट देखील दिसू लागला, आणि शेवटी घोडेस्वारांचा तो जथा हवेलीच्या दारात येऊन थांबला. सेनापती भीमसिंह  यांचे तेथे आगमन होत होते. सुलक्षणा अनिच्छेने त्यांच्या स्वागतासाठी सज्ज झाली. तिला तिचे अभिनय कौशल्य आता पणाला लावायचे होते. कालविजयने दिलेली कामगिरी यशस्वी व्हायला हवी होती नाहीतर...

ती कल्पनाच तिला नकोशी वाटली.

*** 

सारंगी आणि मृदंगांच्या आवाजामध्ये घुंगराचे बोल मिसळत होते. गायिकेचे मधुर सूर आणि नर्तिकेच्या अनोख्या विभ्रमांमध्ये सारी मैफिल धुंद झाली होती. अत्तराचा सुवास पसरला होता. मधूनच एखादी दासी गुलाबपाण्याचा हलका शिडकावा करीत होती. कळीदार पानांनी भरलेले तबक तेथे जमलेल्या रसिकांच्या मध्ये फिरवले जात होते. 

त्या दालनाची सजावट देखील खूप आकर्षक होती. निळे, गुलाबी रंगाचे तलम कापडांचे पडदे लावले होते. जमिनीवर नक्षीदार गालिचे अंथरलेले होते. जागोजागी आकर्षक फुलदाण्या आणि शिल्पकलेचे निवडक नमुने ठेवलेले दिसत होते. तिथे जमलेल्या श्रीमंत शौकीनांना बसण्यासाठी पांढऱ्याशुभ्र बिछायती अंथरलेल्या होत्या.  

सुलक्षणा आपल्याजवळ एक पानाचे तबक घेऊन विडे लावण्यात मग्न होती. मनामध्ये विचारांचा कल्लोळ उठला होता. तिला आठवत होत्या तिने रंगवलेल्या अनेक मैफिली. तिच्या कलेवर खूश होऊन करण्यात आलेली दौलतजादा, रसिकराज भानुप्रताप, त्यांनी दिलेला सन्मान, त्यांचे आदबशीर वागणे, बोलणे, राजस व्यक्तिमत्त्व.... तिला सारे काही आठवत होते. 

आणि आता तिच्या समोर चाललेला तो जल्लोष... नर्तिकांचे नखरे, आणि मद्याने धुंद झालेले तिथले शौकीन... 

तिला ते बघणे नकोसे झाले. राज्य लयाला गेले की त्याबरोबर संस्कृती, सभ्यता देखील लयाला जातात का? तिला प्रश्न पडत होते, पण त्याची उत्तरे कुणालाच माहिती नव्हती. 

आपली झुकलेली मान वर करून तिने एकवार सगळीकडे दृष्टिक्षेप टाकला. सरदार भीमसिंह  तिथे बसलेले होते. त्या सर्व बेहोष वातावरणापासून काहीसे अलिप्त .. त्यांना ते नृत्य, गायन पसंत नव्हते की कसे ते कळायला काहीच मार्ग नव्हता. परंतु सुलक्षणेच्या अनुभवी दृष्टीने जाणले होते, की त्यांचे मन तेथे नव्हते. वरकरणी ते दाखवत नसले तरी मनात काही खळबळ चालू असावी. 

सुलक्षणा स्वतःशी हसली. 

"एकंदरीत काम कठीण दिसते आहे" ती स्वतःशीच बोलली.

"अं काय? काही म्हणालात का देवी?" तिच्यापासून काही अंतरावर बसलेली मधुवंती म्हणाली. तिच्याजवळ मद्याने भरलेली एक उंच सुरई होती, आणि ज्याचा चषक रिकामा दिसेल तो भरून देणे हेच तिचे काम होते.

"नाही तुला काही नाही" सुलक्षणा आपल्या खांद्यावरचा भरजरी शेला सावरत बोलली. 

"मी आता वरच्या दिवाणखान्यात जाते आहे, सरदार भीमसिंगांना निरोप दे, फक्त कुणाला लक्षात येणार नाही याची खबरदारी घे."

असे म्हणत सुलक्षणा वरच्या दिशेने जाणाऱ्या पायऱ्यांकडे चालू लागली होती. तिचे तसे उठून जाणे कुणालाच समजले नाही. सारी मैफिल धुंद बेहोषीत बुडाली होती.

"देवींनी आमची आठवण काढली असे कळले." किंचित कमरेत झुकून आपला उजवा हात कपाळाकडे नेत भीमसिंह  म्हणाले. 

गवाक्षाजवळ उभी असलेली सुलक्षणा  विचारात गढलेली होती. अचानक आलेल्या व्यत्ययामुळे ती गोंधळली. तिला भानावर येण्यास काही क्षण लागले. 

हसत हसत पुढे येत ती म्हणाली,

"यावे सरसेनापती. क्षमा असावी, मी आपल्याला येथे बोलावून आपला रसभंग ... "

"नाही, तसे काही नाही, आपण बोलावलेत याचा अर्थ काही महत्त्वाचे काम असणार" भीमसिंह  म्हणाले.

"आपल्याला ज्ञात असेलच," सुलक्षणा बोलू लागली.

"नुकतीच कालविजयांची आणि आमची भेट झाली. त्यांची महत्त्वाकांक्षा म्हणा, अथवा राजतृष्णा  म्हणा.. दिवसेंदिवस वाढते आहे."

भीमसिंह  लक्षपूर्वक ऐकत होते. 

"त्यांनी त्यांची एक योजना सांगितली आहे, त्यात माझ्यासाठी काही काम तर आहेच, पण आपले मन जाणून घेण्यास सांगितले आहे."

भीमसिंगांना ती आता काय सांगेल याचा थोडा अंदाज होताच, परंतु तरीही त्यांनी काही न बोलता गप्प राहणे पसंत केले.

"अवंतीपूर सारखी जी मित्रराष्ट्रे आहेत, त्यांना एक एक करून मणीपालमध्ये सामील करून घ्यायचे. नुसते अंकित नाहीत, तर त्यांचे स्वतंत्र अस्तित्व मिटवून, त्यांना मणीपालचा एक भाग बनवायचे आहे. सध्या तरी ते अंगारकराज उग्रसेनाच्या वतीने ही योजना करीत आहे, पण मला त्यांचे विचार आणखी वेगळे असावेत असे वाटते. आपले काय मत आहे सेनापती? आपण काय करायचे ठरवले आहे? मला तर अशा राक्षसी महत्त्वाकांक्षेचा एक भाग बनणे नकोसे वाटते आहे, परंतु परिस्थितीचे दान असे काही पडले आहे, की कालविजय जे सांगेल त्याप्रमाणे करण्यावाचून काही गत्यंतर दिसत नाही." 

बोलता बोलता सुलक्षणेच्या आवाजात कंप जाणवू लागला होता. तिच्या डोळ्यामध्ये पाणी जमू लागले होते. ती एक कसबी अभिनेत्री असली तरी हा तिचा अभिनय नाही, हे भीमसिंगाना कळत होते. त्यांचीही अवस्था काहीशी तिच्याप्रमाणेच होती. आपल्या देशाची, देशहिताची प्रतारणा करण्याचे पातक त्यांना करायचे नव्हते, परंतु यातून काही मार्ग देखील दिसत नव्हता. ते आपल्याच विचारात गुंतून गेले होते. 

"सेनापती काय विचार आहे तुमचा, कालविजयांनी मला तुमचे मन वळवण्याचे काम दिले आहे, गुप्ततेची शपथ घातली आहे. परंतु आशा दगाबाज लोकांना दिलेल्या शपथा मोडल्याने कोणतेच पापचारण घडत नाही असेच आपला धर्म सांगतो. मी मोठ्या विश्वासाने आपल्याकडे मन मोकळे केले, परंतु तुम्ही कालविजयाला साथ देण्याचे ठरवून त्याच्यासमोर माझा मर्मभेद केलात, तर माझे शीर नक्कीच धडावेगळे केले जाईल यांत शंका नाही."

सुलक्षणेचे विलक्षण बोलणे ऐकून भीमसिंह  स्तंभित झाला. एका सामान्य नर्तिकेचे ते असामान्य धाडस बघून तो भारावला होता. त्याच्या सारख्या शक्तिशाली सरदारांच्या मनातील विचार ती बोलत होती... निर्भयपणे. आणि आपल्याला हे जमू शकत नाही? कसले एवढे भय पडले आहे? प्राण गमवावा लागेल याचे, की मिळत असलेल्या वैभवाचा, मान-मरातबाचा मोह सुटत नाहीये? तो एकटक सुलक्षणेकडे बघत होता. मग मनाशी काही निश्चय करून तो बोलला,

"आमच्याही मनात सध्याच्या राजवटीबद्दल प्रेम नाही. परंतु नुसता विरोध करून सर्वस्व गमावण्यापेक्षा त्यांच्यामध्येच राहून जमेल तशी देशसेवा करण्याचा आमचा मानस होता. परंतु तुमच्या बोलण्यावरून लक्षात येते आहे की फार काळ हे चालू शकणार नाही. आम्हाला विचार करण्यास अवधी हवा. परंतु एका बाबतीत तुम्ही निश्चिंत राहा, आमचा निर्णय काहीही असला तरी तुमचा मर्मभेद करणार नाही, युवराज शार्दुलांची शपथ! "

त्यांचे बोलणे ऐकूनही सुलक्षणेला शांतता नव्हती. ती म्हणाली,

"तुमच्या बाबत काहीशी खात्री होती म्हणूनच बोलायचे धाडस केले. परंतु अजून एक अवघड कामगिरी करायची आहे."

"ती कोणती, आमची काही मदत होण्यासारखी असल्यास... "

"नाही नाही," ती घाईने म्हणाली

"तुम्ही काही करू नाही शकणार. आम्हाला कनकगिरीला जायचे आहे."

"कनकगिरी? म्हणजे अर्जुनदेव..?"

"होय महाराज अर्जुनदेव, भानुशीलादेवींचे बंधू. जे आजतागायत स्वतंत्र आहेत, कालविजय अथवा उग्रसेनाचे त्यांच्यापुढे काहीच चालले नाही. परंतु आता त्यांच्या महालात जाऊन त्यांच्या काही विश्वासूंना आपल्या बाजूला वळवता येते का ते पाहायचे आहे."

"अस्सं? अशी चाल आहे तर कालविजयाची. म्हणजे सरळ युद्धात जिंकू शकत नाही म्हणून अशी दगाबाजी? महाराजांना पण त्याने असेच...."

आणि तो चमकून गप्प झाला. बोलण्याच्या भरात आपण सुलक्षणेच्या दुखऱ्या जागेवरच बोट ठेवले आहे हे त्यांच्या लक्षात आले होते. पण आता काही उपयोग नव्हता. शब्द तर तोंडून गेला होता.

डोळे घट्ट मिटून सुलक्षणा उभी होती,  मुखातून हुंदका बाहेर पडू नये म्हणून तिला प्रयास करावा लगत होता. सारी काया दुःखवेगाने थरथर कापत होती.

"सेनापती, माझ्या पातकाला कधीच क्षमा मिळणार नाही. मी काय करून बसले हे असे?"

भीमसिंहांना काय बोलावे आणि काय करावे हेच कळत नव्हते. 

*** 

अवंतीपूर नरेशांचा तो राजदरबार होता. नेहमीची कामे चालू होती. कुणाला न्याय हवा होता, तर कुणाला मदत, कुणाची अधिकाऱ्यां संबंधी तक्रार होती, तर कुणाला आपली कला महाराजांसमोर सादर करण्याची इच्छा होती.

महाराज महेंद्रसिंह  हे नेहमीच्याच शांतपणे सारी कामे हातावेगळी करत होते. परंतु त्यांची नजर वारंवार ब्राम्हण आणि संन्यासी बसलेल्या ठिकाणी जात होती. सर्वात मागे, अगदी कोपऱ्यामध्ये एक संन्यासी शांतपणे बसला होता. बरीच दूरची मजल करून आला असावा. अंगावरची भगवी वस्त्रे मलीन दिसत होती. अनेक दिवस ऊन आणि वाऱ्यामध्ये भ्रमण केल्याने चेहरा काळवंडलेला होता. चेहऱ्यावर थकवा जाणवत होता. परंतु तरीही तो शांतपणे बसला होता. महाराजांसमोर येण्याचा त्याने जराही प्रयत्न केला नव्हता.  

त्याचे तेथे असणे कुणाच्या फारसे लक्षात आलेले नव्हतेच. कारण असे अनेक साधू संन्यासी तेथे येत. महाराज त्यांचे स्वागत करीत. काही काळ तेथे वास्तव्य करून आपल्या पुढच्या यात्रेसाठी निघून जात. त्यांच्याशी धर्मग्रंथावर चर्चा करण्यात महाराजांना मोठा आनंद वाटत असे. महाराज महेंद्रसिंह  एक विद्वान व्यक्ती होते. त्यांचा धर्म आणि धर्मग्रंथांचा मोठा अभ्यास होता.   

दरबार आता संपत आला होता. महाराज आसनावरून खाली उतरले. सर्व सभेकडे बघत एकवार त्यांनी हात जोडले. ते बघताच सभेमध्ये जमलेले सर्वजण महाराजांचा जयजयकार करू लागले.  उजवा हस्त सभेकडे उंचावत महाराज वळून आतल्या दालनाकडे निघाले. जाताना त्यांनी तेथे असलेल्या एका सेवकाला काही सूचना दिली.  

महाराज त्यांच्या खाजगी कक्षामध्ये महत्त्वाची कागदपत्रे बघत होते. इतक्यात एका सुरक्षारक्षका बरोबर सभागृहामध्ये उपस्थित असलेले साधूमहाराजांनी तिथे प्रवेश केला.  महाराजांनी त्यांना आपल्यासमोर बसण्याची खूण केली व ते परत त्यांच्या कामात गढून गेले. एका सेवकाने एका तबकात काही फळे आणि शीतल जलाने भरलेला एका पेला तेथे आणला.  

"घ्यावं मुनीराज, आपण थकलेले दिसता आहात. सारे कुशल आहे ना?"

काही न बोलता त्या साधूने फक्त मान हालवली. परत काही काळ शांततेत गेला. आपले काम संपल्यानंतर महाराज म्हणाले,

"बोल वल्लभा, काय बातमी आणली आहेस?"

साधूच्या वेषात असलेला वल्लभ आता सावरून बसला. त्याच्याकडे सांगण्यासारखे खूप काही होते. बराच काळ त्यांचे बोलणे चालू होते. मध्यरात्र उलटून गेली होती. शेवटी महाराज म्हणाले,

"आता तू काही काळ विश्रांती घ्यावीस, तू सांगितलेल्या सर्व बातम्यांबद्दल आम्ही विचार करू आणि मग तुला सांगू. तोपर्यंत काही दिवस तुला येथेच राहावे लागेल. अर्थात राजभवनाजवळ असलेल्या आश्रमामध्ये तुझी व्यवस्था केलेली आहे. परंतु तुला एक सल्ला, शक्यतो  कुणाशीही संभाषण टाळ. सध्या दिवस असे आहेत की स्वतःच्या सावलीवर देखील संशय घ्यावा. "

वल्लभाने त्यांना नमस्कार केला आणि तो दालनाबाहेर पडला. एका सुरक्षारक्षकाने त्याला आश्रमापर्यंत सोबत केली. तेथेच असलेल्या दर्भ शय्येवर शयन करताना मनात एकच विचार होता, भास्कराचार्य सध्या कुठे असतील? त्यांच्या मार्गात काही विघ्नं तर आले नसेल ना? काहीकाळ डोळे उघडे ठेवून तो विचार करत होता. परंतु अनेक दिवसांच्या प्रवासाने त्याला बराच थकवा आलेला होता, त्यामुळे डोळे आपोआपच मिटले गेले, आणि लवकरच तो गाढ निद्रेच्या अधीन झाला.

दुसऱ्या दिवशी महाराज महेंद्रसिंहानी  प्रधानमंत्री आणि सेनापतींना आपल्या विशेष कक्षात येण्याची सूचना दिली होती. वल्लभाने सांगितलेली सारी कथा त्याने त्या दोघांसमोर ठेवली. फक्त एक गोष्ट सोडून, भास्कराचार्य आणि मनस्विनी हे हिरण्यमयीच्या दिशेने प्रवास करीत आहेत ही ती गोष्ट.

हे सगळे काय घडत आहे याचा विचार वाचकांना पडणे साहजिकच आहे. अवंतीपूर हे उग्रसेनाचे मित्र राज्य असताना भास्कराचर्यांनी आपल्या योजनेची माहिती त्यांच्या पर्यंत का कळवली? जिथे खुद्द महाराणींना लपत छपत आश्रय घ्यावा लागतो तेथेच भास्कराचार्यांचा हेर मात्र बिनदिक्कत महाराजांपर्यंत पोहोचतो.. हे कसे संभव झाले?

तर याचे उत्तर एकच.. राजकारण हे असेच असते. जिथे कुणी कुणाचा कायमचा मित्र अगर शत्रू नसतो. निष्ठांना देखील काळाच्या मर्यादा असतात.

सोळा वर्षात खूप काही घडून गेले होते. महाराज भानुप्रताप आपल्या परिवारासह परागंदा झाले होते. त्यावेळी सारी सत्ता कालविजयाच्या हाती होती. परंतु तो तर धर्मगुरू होता. त्याने  सिंहासनावर बसणे उचित नव्हते. उग्रसेनाची मनोमन इच्छा होती की आपण सम्राट व्हावे. परंतु त्यावेळी परिस्थिती अशी होती, की त्याच्या सम्राटपदाला अनेकांनी अक्षेप घेतला असता. प्रजेला पण ते मान्य झाले नसते, तरीही जबरदस्तीने त्याने राज्य हाती घेतले असते तर अंतर्गत बंडाळीला तोंड द्यावे लागले असते. आणि तेव्हढे सामर्थ्य ना उग्रसेनाकडे होते, ना कालविजय कडे.  म्हणून त्यांनी मधला मार्ग स्वीकारला होता. युवराज शार्दुल हेच राज्याचे खरे वारसदार आहेत असे जाहीर करून, सिंहासन रिकामेच ठेवले होते. परंतु सत्ता मात्र युवराजांचे विश्वस्त म्हणून स्वतःच्या ताब्यात ठेवली होती.  

उठावाच्या वेळी अवंतीपूर उग्रसेनाचे मित्र होते खरे, परंतु काही काळानंतर त्यांच्या लक्षात येऊ लागले की सत्तेपर्यंत पोहोचण्यासाठी त्यांचा फक्त वापर करण्यात आला होता. सत्ता हस्तगत झाल्यानंतर त्यांना पद्धतशीरपणे महत्त्वाच्या निर्णयांपासून दूर ठेवण्यात आले. तसेच उग्रसेनाच्या अतिसंशयी स्वभावाची प्रचितीदेखील त्यांना आली, जेव्हा त्यांना स्वतःच्याच राज्यात अंगारकांचे गुप्तहेर वावरताना आढळले होते. या सर्व घटनांनी त्यांची मैत्री संपुष्टात येऊ लागली होती. वरकरणी जरी तसे भासवले जात नसले तरी अंतर्यामी बरीच खळबळ माजलेली होती. त्यांच्या बरोबरच्या सहभागी राज्यांच्या राजांचे अनुभव देखील याहून वेगळे नव्हते. 

त्यामुळेच आता वारे परत उलट दिशेला वाहू लागले होते. सामान्यांना जरी त्याची माहिती नव्हती तरी सरकारातील काही असंतुष्ट होते. सुरवातीला कालविजयाने दाखवलेल्या आपल्या उज्वल भविष्याच्या सोनेरी स्वप्नांना काही भुलले खरे, पण नंतर हळू हळू त्यांचा भ्रमनिरास व्हायला लागला होता. कालविजयाने सर्व सत्ता स्वतःकडेच ठेवली होती. आणि महत्त्वाची पदे त्याच्या विश्वासू लोकांना द्यायला सुरुवात केली होती. हे सर्व इतके पद्धतशीरपणे केले गेले, की लोकांना समजे पर्यंत संपूर्ण सत्तापरिवर्तन झालेले होते, रक्ताचा एकही थेंब न सांडता.  

महाराज महेंद्रसिंह विचार करीत होते, यापुढे आपली चाल काय असायला हवी? जे करायचे ते काळजीपूर्वक करणे जरूरीचे होते, नाहीतर आगीतून ऊठले आणि फुफाट्यात पडले, अशी अवस्था झाली असती.  रात्रीचा अंधार गडद होत होता. परंतु असे म्हणतात, की सूर्योदयाच्या काही घटिका आधीचा रात्रप्रहर हा सर्वात जास्त काळोखाचा असतो. म्हणजे ही सूर्योदयाची चाहूल तर नव्हती ...?

*** 

सूर्योदयाचा समय होता. मनस्विनीला खूप थकवा जाणवत होता. परंतु आता लवकरच आपण आपल्या उद्दीष्टाजवळ पोहोचणार आहोत या जाणीवेने तिला एक आगळे बळ मिळत होते. आकाश आता तांबूस होऊ लागले होते. पक्ष्यांचा किलबिलाट मनाला सुखावत होता. हवेत एक सुखद गारवा होता. आता त्यांची जंगलातील काट्याकुट्यांनी भरलेली वाटचाल संपलेली होती. समोर भव्य  कमान दिसत होती. काळ्याशार फत्तरांनी ती कमान घडवलेली होते. ठराविक अंतरावर उंच  बुरूज उभारण्यात आले होते. त्यावर शस्त्रधारी सैनिकांचा जागता पहारा होता. ती कमान आणि त्याच्या बाजूने उभारण्यात आलेल्या दगडी भिंतीने दूरपर्यंत ते शहर वेढलेले होते, जणू एखादा भुईकोट किल्ला असावा, असा भास होत होता. 

भास्कराचार्यांच्या मनात संमिश्र भाव दाटले होते. हिरण्यमयीचे पुनः दर्शन घडले याचा आनंद होता, परंतु ज्या परिस्थितीत घडत होते, ती परिस्थिती नक्कीच सुखद नव्हती. त्यांना तो सुवर्णकाळ आठवत होता. महाराज भानुप्रतापांची पुण्यशाली राजवट आठवत होती. बघता बघता नेत्रात अश्रु दाटल्याने समोरील दृश्य त्यांना धूसर दिसू लागले. त्यांच्यासारख्या विद्वान आणि स्थितप्रज्ञ अशा श्रेष्ठाची ही अवस्था, तर यौवनात नुकता प्रवेश करत असलेल्या, पण अजूनही किशोरावस्थेत असणाऱ्या त्या मुग्ध तरूणीला काय वाटत असेल याची कल्पनाच न केलेली बरी.  

भारावलेल्या  हृदयाने आणि  अश्रूंमुळे धूसर झालेल्या नजरेने समोर बघत भास्कराचार्य म्हणाले,

"बघ मनस्विनी, समोर बघ, आकाशामध्ये गुलाल उघळून आणि सूर्यकिरणांची तोरणे बांधून हिरण्यमयी तुझे स्वागत करते आहे. बघ ही पुण्यभूमी, महाराज भानुप्रतापांची कर्मभूमी. येथे इंद्राने देखील हेवा करावा असे वैभव नांदत होते. रामराज्याशीच ज्याची तुलना होईल अशी भानुप्रतापांची राजसत्ता होती. हीच तर तुझी जन्मभूमी देखील आहे. परंतु दुर्दैवाने तुला येथे व्यतीत केलेले आयुष्य फारसे आठवत नसेल. ही हिरण्यमयी आज दुष्ट शक्तींनी वेढली आहे. कालविजय आणि उग्रसेनाच्या आसुरी ताकदीने पराभूत झालेली आहे. एकेकाळी जिच्या नावाची, सामर्थ्याची, आणि वैभवाची द्वाही साऱ्या भारत वर्षात दुमदुमत असे, ती आज हीन दीन असे बंदिवानाचे आयुष्य जगत आहे. तिच्या मुक्ततेचे स्वप्न बघत गेली १६ वर्षे मी रानावनात, गुहेत काढली आहेत. येथे युवराज शार्दुल आहेत, परंतु कोणत्या अवस्थेत ते माहीत नाही. चतुरसेन आपल्या आधीच येथे पोहोचले असतील. त्यांची भेट कशी घडेल माहीत नाही. प्रयत्न आपल्या हाती आहेत, बाकी ईश्वरेच्छा बलियसी..... "

बोलता बोलता भावनातिरेकाने त्यांचा स्वर अवरुद्ध झाला होता. मनस्विनी विस्मयाने आपल्या गुरुंकडे पाहत होती. आजवर तिने त्यांचे असे रूप कधीच पाहिले नव्हते. पण ते बघताना नकळत तिच्या मनात स्वतःवर असलेल्या जबाबदारीची जाणीव होत होती. यौवनसुलभ हर्षाने उजळलेली मुद्रा काहीशी गंभीर झाली होती. तिने आपल्या अश्वाच्या कंठाळीचा लगाम उजव्या हाताने खेचून धरला आणि म्हणाली, 

"चला आचार्य, आता आपली खरी परीक्षा सुरू होणार आहे. आजवर शिकलेल्या विद्येचा कस इथे लागणार आहे. आणि आमच्या कुळावर लागलेला राजद्रोहाचा कलंक पुसून टाकण्याची मला संधी मिळणार आहे." असे बोलत ती चालू लागली. तिच्या पाठीमागे तिचा उमदा अश्व आज्ञाधारकपणे चालला होता.

आपल्या माता-पित्यांची भेट कदाचित येथे घडू शकेल अशी आशाही तिच्या मनात जागृत होत होती. परंतु उघडपणे ती त्याबद्दल काहीच बोलली नाही. न जाणो भास्कराचर्यांच्या जुन्या कटू आठवणी जागृत होतील, आणि कार्याच्या प्रारंभीच त्यांचा मनोभंग होईल अशी साधार भीती तिला वाटली. 

काही अंतर चालून गेल्यावर ते दोघेजण वेशीजवळ आले. तेथे काही सुरक्षा रक्षक होतेच. परंतु त्यांनी त्यांची काही जुजबी चौकशी करून आत जाण्यास परवानगी दिली. हिरण्यामयीचे स्वरूप अजूनही तसेच होते. तशाच हवेल्या, तीच आकशगामी गोपुरे, धवल रंगाने रंगवलेली नीटस देखणी घरे, मंदिरे, सारे काही तसेच तर होते. परंतु का कोण जाणे भास्कराचार्यांना तेथे अगदी परके वाटत होते. रस्त्यांवर हळू हळू वर्दळ सुरू झाली होती. काही अश्वस्वार पण दिसत होते. परंतु सारी माणसे कसल्याशा अनामिक सावटाखाली वावरताना दिसत होती. पूर्वीचा हर्ष, उल्हास जणू लोप पावलेला होता. बोलताना देखील कसलेसे अनामिक दडपण असावे असे वाटत होते. पूर्वी फारसे नसलेले सैनिकांचे अस्तित्व रस्त्यांवर आणि ठिकठिकाणी जाणवत होते.  जागोजागी काळ्या रंगाची दारे असलेले आश्रम दिसत होते. त्यामध्ये काळ्या पांढऱ्या वेशातील शिष्यगणांची ये जा दिसत होती. पूर्वीच्या काळी अनेक ठिकाणी असलेल्या पाणपोया आणि अन्नछत्रे आता दिसत नव्हती.

 

मार्गावरून जाताना साऱ्या बदलांची नोंद आपसूकच भास्कराचार्यांच्या मनामध्ये होत होती. 

चालता चालता ते एका भव्य मंदिराजवळ येऊन थांबले. खूप प्राचीन असे विष्णू मंदिर होते ते. त्याच्या गतवैभवाच्या खुणा ठायी ठायी दिसत होत्या. आताही मंदिरात भाविकांची गर्दी होतीच. आपला अश्व मंदिराबाहेच्याच एका वृक्षाखाली बांधून त्यांनी मंदिरात प्रवेश केला. लहानसे अंगण होते, आणि त्या अंगणाच्या दोन्ही बाजूनी ओवऱ्या बांधलेल्या होत्या. तेथेच काही साधू संन्यासी, आणि काही यात्रेकरूंनी निवास केलेला दिसत होता. मधोमध एक सुबकसे तुळशीवृंदावन होते. त्याला नुकतेच कुणी पाणी घातले असावे. ती सावळी तुळस प्रसन्न दिसत होती. हिरण्यमयीच्या बदललेल्या रुपाने व्यथित झालेल्या भास्कराचार्यांना तिच्या दर्शानाने चांगली तरतरी आली. मनावर आलेले निराशेचे सावट दूर झाल्यासारखे वाटले.  एका बाजूला एक लहानशी विहीर होती. तेथेच एक दोर लावलेली आणि नुकतीच घासल्यासारखी चकचकीत दिसणारी कळशी ठेवलेली दिसत होती. मनस्विनीने विहिरीतून पाणी काढले. त्यांच्या थकलेल्या पावलांना त्या शीतल जलाचा स्पर्श अतीव सुखाचा वाटत होता. 

तिथलीच एक रिकामी ओवरी बघून, दोघांनी तिथे निवास करण्याचे ठरवले. स्नानादी कर्तव्ये उरकल्यावर त्यांनी देवाचे दर्शन घेतले. आपल्या जवळच्या शिधा सामग्रीचा मनस्विनी अंदाज घेत होती. इतक्यात शेजारी असलेल्या यात्रेकरू स्त्रीने सांगितले, या मंदिरात रोज सर्वांसाठी प्रसादाच्या भोजनाची व्यवस्था आहे. दुपारी भोजनानंतर थोडी विश्रांती झाली होती. आता पुढे काय करायचे हे ठरवायला हवे होते. पण असे सर्वांसमोर काही बोलणे योग्य झाले नसते हे ओळखून दोघेही शांत बसून राहिले. थोडी उन्हे कलल्यावर दोघांनी नगरात जायचे ठरवले. हिरण्यमयीच्या वैभवाने मनस्विनी स्तिमित झाली होती.

***

रस्त्यावर लोकांची वर्दळ दिसत होती. एक वैभवसंपन्न आणि शक्तिशाली साम्राज्याची ती राजधानी होती. भास्कराचार्य आणि मनस्विनी बाजारपेठेमध्ये आले होते. रंगीबेरंगी पोषाखातील स्त्री पुरूष तेथे दिसत होते. रस्त्याच्या दुतर्फा विविध प्रकारच्या साहित्याने सजलेली दुकाने  होती. त्यांच्यासाठी उंच जोती बांधलेली होती. त्यामुळे घोडेस्वार असेल तर घोड्यावरून खाली न उतरता त्यास खरेदी करणे सहज शक्य होत असे. पायी येणाऱ्यांसाठी प्रत्येक जोत्याच्या उजव्या बाजूस पायऱ्या होत्या. अनेक प्रकारच्या खरेदी विक्रीचे व्यवहार चाललेले दिसत होते. एखाद्या शहराच्या बाजारपेठेवरून त्या शहराच्या संस्कृतीचा अंदाज येतो असे म्हणतात. या बाजारपेठेत हरतऱ्हेची धान्ये विक्रीस होती. व्यापाऱ्यांची कोठारे गच्च भरलेली दिसत होती, म्हणजे यंदा पाऊस पाणी चांगले झालेले असणार. तसेच तेथे उंची, तलम, अशा रेशमी वस्त्रांची असंख्य दुकाने होती.  सुवर्णकार, चर्मकार, लोहार, कुंभार इ. बारा बलुतेदार आपापली दुकाने सांभाळताना दिसत होते. बाजारपेठेमध्ये असलेल्या ग्राहकांच्या गर्दीवरून तेथील लोकांच्या आर्थिक स्थितीचा अंदाज येत होता.  विविध रंगी फुलांचे तसेच तऱ्हे तऱ्हेच्या सुगंधाची अत्तरे विकणारे दुकान देखील दिसत होते. मध्येच एक लहानसे मंदिर देखील होते. रस्ते स्वच्छ आणि प्रशस्त होते. त्यांवर काही विशाल वृक्ष देखील होते.  मनस्विनीला हे सारे नवीन होते. आजवर तिने इतके वैभवसंपन्न शहर पाहिले नव्हते. 

चालता चालता बाजारपेठ मागे पडली. मग नागरवस्तीच्या खुणा दिसू लागल्या. लहानमोठी घरे, आणि त्यात राहणारी माणसे यांनी तो परिसर गजबजलेला होता.  घरापुढे लहानमोठी अंगणे होती.  त्यात तुळशी वृंदावने दिसत होती. अंगणात लहान मुले खेळताना दिसत होती. चालता चालता भास्कराचार्य एका जागी थांबले.  एका घराकडे अंगुली निर्देश करित म्हणाले, “हे राजवैद्यांचे घर आहे बरं का. या घराच्या पाठीमागे असलेल्या एका कुटीमध्ये पूर्वी माझा निवास असे. अनेक रात्री, मी आणि वैद्यराज येथिल पारावर बसून आकाशातील ग्रह-तार्‍यांचे अवलोकन करीत असू. त्यांची गणिते  मांडण्याचा प्रयत्न करीत असू. मोठा सुखाचा काळ होता तो.”  बोलता बोलता काही काळ भास्कराचार्य जुन्या स्मरणांमध्ये रंगून गेले होते. पण त्वरीत त्यांनी स्वत:स  सावरले. परत त्यादोघांची वाटचाल सुरू झाली.  थोडे अंतर पुढे गेल्यावर  एक खूप मोठा रस्ता लागला त्याच्या दुतर्फा विशाल वृक्ष लावलेले होते. मध्ये मध्ये काही उद्याने दिसत होती. त्यात काम करणारे माळी होते तसेच तेथे विहार करणारे काही उच्चकुलीन स्त्री पुरूष देखील दिसत होते. त्याच्या पाठीमागे काही दुमजली तर काही तीन मजली प्रासाद दिसत होते. तो राजवाड्याचा रस्ता होता. जागोजागी हत्यारबंद सैनिक पहारा देत होते. 

भास्कराचार्य एक एक ओळखीच्या जागा मनस्विनीला दाखवित होते. त्याचा पुढे बराच उपयोग होणार होता. चालता चाला दूरवरच्या एका भव्य प्रासादाकडे त्यांनी बोट दाखवले,

"ती बघ मनस्विनी, ती तुझ्या पित्याची हवेली. "

मनस्विनी जागेवरच थबकली. डोळ्यांना ताण देऊन ती त्या प्रासादाचे रूप निरखित होती. त्याच वेळी आपल्या स्मरणांचे काही कप्पे धुंडाळत होती. परंतु तिला तेथे काहीच मिळत नव्हते. ते गजबजलेले सदन एकेकाळी तिचे होते हे ऐकून ती सद्गदित झाली होती. भास्कराचार्यांच्या लक्षात तिची अवस्था आली. त्यांनी तिच्या मस्तकावर हलकेच थोपटून तिला धीर दिला आणि म्हणाले,

"असा धीर सोडून उपयोगी नाही मुली. आपल्याला आपले ध्येय गाठायचे असेल तर भावनांना काबूत ठेवायला हवे. विसरू नकोस तू एका फार मोठ्या कार्यात सहभागी होणार आहेस. यातून फलनिष्पत्ती काय होईल हे आताच सांगणे कठीण, पण माझे रमल संकेत देते आहे की तुझा भविष्यकाल हा उज्ज्वल असणार आहे. विसरू नकोस तुझे कर्तव्य काय आहे, आणि तू कोण आहेस? तू एक सर्वसामान्य तरूणी नाहीस. तसे असते तर या वेळी तू आपल्या पतीच्या भवनामध्ये एखाद्या पुत्राला जन्म देऊन जीवन सार्थकी लागल्याचे समाधान प्राप्त केले असतेस. पण तू सामान्य नाहीस. तू बुद्धिमान आणि शूर अशी युवती आहेस. आणि तुझ्या कर्तृत्वावर अनेकांचे भवितव्य घडणार अथवा बिघडणार आहे. तू तुझ्या भावनांना बांध घालून कठोरपणे फक्त कर्तव्याचाच विचार करावास, हीच माझी तुझ्याकडून अपेक्षा आहे. "

मनस्विनीने भास्कराचार्याकडे पाहिले, नंतर आपले मस्तक झुकवून ती म्हणाली,

"क्षमा असावी आचार्य, परत माझ्याकडून अशी चूक घडणार नाही. "

भास्कराचार्यांच्या मुद्रेवर समाधानाचे हास्य उमटले, इतक्यात...

समोरच्या बाजूने काही गोंधळाचा आवाज येऊ लागला, अश्वांच्या टापांनी धूळ उधळली जाऊ लागली. दोघे चकून समोर पाहत होते, इतक्यात तो अश्वस्वारांचा जथा त्यांच्याजवळ येऊन थांबला. सर्वात पुढे असलेल्या स्वारांने त्यांना विचारले,

"हे विप्रवर आपण कोण, कुठून आलात? येथे नवखे दिसता. नाहीतर आपणास माहीत असते की येथून पुढे गेल्यास राजवाडा लागेल, आणि तेथे सर्वसामान्य जनांना येण्यास परवानगी नाही."

भास्कराचार्य हात जोडून पुढे आले, त्या अश्वस्वाराला उद्देशून म्हणाले,

"होय, आम्ही आज प्रभाती या नगरामध्ये आलो आहोत. आता काही नगरदर्शन घडावे म्हणून निघालो होतो. आम्हाला काहीच कल्पना नव्हती की हा राजभवनाकडे जाणारा मार्ग आहे. क्षमा असावी. "

यावर तो स्वार काही बोलणार, इतक्यात पाठीमागे काही गडबड उडाली होती. कोणीतरी उच्च स्वरात काही तरी बोलल्याचा अवाज येत होता, आणि एक युवक त्यांच्याच दिशेने धावत येत होता. उंचीपूरी शरीरयष्टी लाभलेल्या त्या युवकाचा चेहरा  अतिशय देखणा होता. अंगावर उंची, रेशमी  राजवस्त्रे  होती. मस्तकावरचे दाट काळे केस सध्या अस्ताव्यस्त झालेले होते. वस्त्रे उंची असूनही मलिन झालेली दिसत होती. अगदी अव्यवस्थित पद्धतीने ती परिधान केली होती.  

"नाही, आम्ही पालखीतून जाणार नाही. आम्हाला अश्वावरूनच जायचे आहे. आमचा अश्व येथे आणा, तो पर्यंत आम्ही येथेच थांबणार आहोत. "

अतिशय राजस व्यक्तिमत्त्व लाभलेल्या त्या युवकाचे बोलणे मात्र एखाद्या हट्टी, अजाण बालकासारखे होते. भास्कराचार्य आणि मनस्विनीला बघून तो तेथेच थबकला. दोघांकडे  निरखून बघत म्हणाला, 

“तुम्ही कुठे चालला आहात? तुमच्यापाशी अश्व आहे का? आम्हाला हवा आहे. आम्हाला पालखीतून जाणे बिलकूल पसंत नाही. पण आमचे महामंत्री आम्हाला जबरदस्तीने पालखीत बसावयास भाग पाडतात. आम्हाला अश्व हवा आहे. तुम्ही ...”   

त्या युवकाचे असे बोलणे चालू असताना पाठीमागून एक विदूषकाच्या पोषाखातील एक सेवक पुढे आला. अतिशय नम्र परंतु आग्रही स्वरात तो म्हणाला, 

"चलावं युवराज, आजच्या दिवस पालखीतून जाऊ या. उद्या नक्की आपण अश्वावर आरूढ होऊन येऊया. "

त्या विदूषकाने भास्कराचार्यांकडे पाहिले. त्याच्या चेहर्‍यावर नक्की कोणते भाव होते ते कळत नव्हते, परंतु स्वरात विलक्षण आगतिकता होती. भास्कराचार्य आणि मनस्विनी स्तंभित होऊन घडणारा प्रसंग बघत होते. त्याचा अर्थ लावण्याचा प्रयत्न करत होते.  

"युवराज...?" त्यांच्याकडे बघत भास्कराचार्य चटकन खाली झुकले आणि त्यांचा उजवा हात कपाळाकडे गेला होता. मनस्विनीने देखील त्यांचे अनुकरण केले.

भास्कराचार्य  युवराजांकडे  बघत होते. चेहऱ्यावर प्रचंड निराशा दिसत होती. विलक्षण क्रोध, चिंता, दुःख, वेदना अशा संमिश्र भावना त्यांच्या चेहऱ्यावर उमटत होते. मनस्विनी देखील आश्चर्यचकित होऊन बघत होती.

त्या अश्वस्वाराकडे बघत भास्कराचार्यांनी विचारले,

"हे युवराज? युवराज शार्दुल तर नाहीत ना? "

"हो, बरोबर! युवराजच आहेत ते" असे म्हणत त्या स्वाराने आपला अश्व मागे वळवला, आणि तो विदूषक जेथे युवराजांना घेऊन गेला होता तेथे जाऊन पोहोचला. त्यांच्यात काही बोलणे चालू होते. सारे शब्द कळत नव्हते, आणि आचार्य काहीही ऐकण्याच्या मनःस्थितीत देखील नव्हते. 

"युवराजांची ही अशी अवस्था? मणीपाल साम्राज्याचा वारस असा वेडसर? मग आपले आजवरचे सारे प्रयत्न व्यर्थ जाणार का? कशासाठी आपण कालविजयचा पराभव करायचा? कारण त्यानंतर या साम्राज्याच्या सुवर्णसिंहासनावर कोण बसणार? "

भास्कराचर्यांचे मस्तक भ्रमत होते, 

"काय घडले हे, कसे घडले? आपल्या लक्षात कसे आले नाही? इतका कोवळा पोर आपण खुशाल या नरराक्षसाच्या हाती देऊन रानोवनी गेलो. आपल्याला हे समजायला हवे होते, की कालविजय साम्राज्याच्या वारसाला काही ना काही केल्याशिवाय राहणार नाही. माता पित्याविना असलेला लहानगा पोर हा, किती असाहाय्य असेल तो? काय काय जुलूम सहन केले असतील त्याने? ही सगळी आपलीच चूक. आता महाराजांना काय सांगणार, काय उत्तर देणार राजमाता सत्त्वशीलांना? "

भास्कराचार्यांना काहीच सुचत नव्हते. मनस्विनी देखील या अचानक उद्भवलेल्या परिस्थितीने भांबावलेली होती. दोघेजण मार्गाच्या कडेला जाऊन उभे राहिले. तो स्वारांचा आणि पालखी घेऊन जाणाऱ्या सेवकांचा जथा मागे वळून राजभवनाकडे निघून गेला. 

बराच वेळ भास्कराचार्य आणि मनस्विनी तेथे सुन्नपणे उभे होते. आपण जे पाहिले, ऐकले त्यावर विश्वास ठेवण्यास मन तयार नव्हते. सूर्यास्त समय नजिक होता. हळूहळू अंधार दाटत चालला होता.  मोठ्या जड पावलांनी आणि अंतःकरणाने दोघेजण त्यांचा  निवास असलेल्या मंदिराकडे परत आले. सूर्यास्त झालेला होता. सगळीकडे गडद अंधार दाटला होता. परंतु एखादा दीप लावावा असे दोघांनाही वाटले नाही. जेवणखाण्याचे तर भानच नव्हते. सर्वस्व हरल्यासारखे दोघेजण त्या अंधारात बसून राहिले होते.  

***

सूर्याची किरणे मंदिराचे प्रांगण ओलांडून सभामंडपाच्या पायऱ्या चढू लागली होती. सकाळची आह्निके उरकून मनस्विनी आपल्या ओवरीत बसली होती. तेथेच एका भिंतीला टेकून भास्कराचार्य डोळे मिटून स्वस्थ बसले होते. हातातील जपाच्या माळेचे मणी सवयीने सरकवले जात होते. मुखावर  गंभीर भाव होते. कपाळावर आठ्यांचे जाळे उमटले होते. त्यावरून ते जप करत नसून त्यांच्या मनात काही त्रासदायक विचार येत असावेत असे दिसत होते. मनस्विनी हतबुद्ध होऊन बाजूला बसली होती.  

असा बराच समय लोटला. तेथे पसरलेली शांतता आता तिला असह्य होऊ लागली होती.  मनस्विनीने अस्वस्थपणे भास्कराचार्यांकडे बघितले. ते स्वत:हाच्या विचारांच्या आवर्तामध्ये सापडले होते. तिच्या मनातही  विविध भावनांचा कल्लोळ उठला होता. अनेक प्रश्न तिला पडत होते. तिच्या शंकांचे निरसन कदाचित भास्कराचार्य करू शकले असते. परंतु त्यांना काही विचारण्याचे धैर्य तिच्यामध्ये नव्हते. काही काळानंतर भास्कराचार्याने आपले डोळे उघडले. त्यांचे डोळे पाणावलेले होते. चेहऱ्यावर आतापर्यंत न जाणवलेल्या वृद्धत्वाच्या खुणा दिसू लागल्या होत्या. एका रात्रीमध्ये जणू त्यांचे वय काही वर्षांनी वाढले होते. त्यांनी  मनस्विनीकडे बघितले. ती मोठ्या अपेक्षेने त्यांच्याकडे बघत होती.  

"चल मुली, आपण भोजन करू या. आपल्याला असे हताश होऊन चालणार नाहीये."

मनस्विनीला काय बोलावे तेच कळेना,

"... पण आचार्य, युवराज तर.. " अडखळत्या स्वरात ती बोलली. परंतु आपण काही भलतेच बोलू या भयाने तिने  वाक्य पूर्ण केले नाही.  

"युवराजांचे काय? त्यांची मानसिक स्थिती ठीक दिसत नाही. परंतु म्हणून आपले कार्य खंडित होऊ द्यायचे नाही. आपले ध्येय जे आहे ते पूर्ण करायचेच. " भास्कराचार्यांच्या आवाजात निर्धार दिसत होता.  

"पण आचार्य, युवराज  तर सिंहासनाचे वारस, ते जर राज्य सांभाळण्यास सक्षम नसतील तर काय उपयोग आहे या सत्तांतराचा? " निराशेने मनस्वीनी बोलली.  

"असे कसे म्हणतेस मनस्विनी? आपल्या आशा ज्यांच्यावर केंद्रित होत्या ते युवराज दुर्दैवाने आपल्या अपेक्षा पूर्ण करू शकत नाहीत. पण म्हणून आपल्या कार्याचे महत्त्व कमी होत नाही. हे लक्षात घे मुली, की राज्यात प्रजा ही सर्वात महत्त्वाची असते. कारण राजाचे अस्तित्त्वच मुळी प्रजेमुळे असते. प्रजेचे सुख समाधान हे राज्यकर्त्याचे प्रथम कर्तव्य आहे. ते जर तो पूर्ण करू शकत नसेल तर त्याला राज्य चालवण्याचा कसलाही अधिकार उरत नाही. सिंहासनावर कोण येतो याला महत्त्व नाही. तर जो येतो तो प्रजेचे हित जपतो की नाही हे महत्वाचे आहे. कालविजय आणि उग्रसेन दुराचारी आहेत. प्रजेच्या हिताला त्यांच्या दृष्टीने काहीही महत्त्व नाही. प्रजा गांजली आहे. या राज्यात प्रजा सुखी नाही. त्यामुळे ही राजवट बदलणे आपले कर्तव्य आहे. युवराज नाहीत पण महाराज आहेत. ते वृद्ध आहेत. शारीरिकदृष्ट्या दुर्बळ आहेत. परंतु अजूनही ते नेतृत्व करू शकतील. आपण मागे हटायचे नाही. मनस्विनी, आपले धैर्य लयाला जाऊ देऊ नकोस. आपण ही लढाई लढायचीच. कारण यातच राज्याचे हित आहे, प्रजेचे, मानवतेचे हित आहे. माझा निश्चय पक्का आहे. "

भास्कराचार्यांच्या या भाषणाने मनस्विनी भारावली होती. तिच्या मनात असलेला आपल्या गुरूबद्दलचा आदर शतपटीने वृद्धिंगत झाला होता. तिच्या चेहऱ्यावरचे नैराश्य नाहीसे झाले होते. मोठ्या उत्साहाने ती म्हणाली,

"होय आचार्य, मी सुद्धा हेच करीन. तुम्ही जे सांगाल ते मी करीन. मला चांगलेच कळले आहे, की व्यक्तीपेक्षा देश मोठा आहे. आणि मी याचे भान ठेवूनच सतत कार्य करीन."

भास्कराचार्य कौतुकाने हसले. मनस्विनीला जरी त्यांनी निर्धाराने आश्वासन दिले होते, तरी भविष्याची चिंता त्यांना सतावत होती.  

*** 

भास्कराचार्य विचार करीत होते. चतुरसेनाला भेटणे जरूरीचे होते. पण कसे हे समजत नव्हते. योजनेनुसार ते हिरण्यमयीमध्ये कधीच येऊन पोहोचले असणार. पण त्यांना स्वतःच्या खऱ्या स्वरुपात तेथे वावरणे शक्य नव्हते. चतुरसेन सारखा कसलेला ऐय्यार एव्हढी मोठी जोखीम खचितच पत्करणार नाही. पण लवकरात लवकर भेट घडायलाच हवी.

दोन तीन दिवस उलटले होते. भास्कराचार्य आणि मनस्विनी तेथे यात्रेकरूप्रमाणेच वावरत होते. आज ते पुन्हा बाजारपेठेमध्ये आले होते. त्यांच्यापाशी फारसे द्रव्य नव्हतेच. पण त्यांना ती चिंता नव्हती, प्रसंगी भिक्षांदेहि चा मार्ग खुला होताच. बाजारपेठेमध्ये गर्दी दिसत होती. तेथे देशोदेशींचे फिरस्ते आपल्याकडच्या वस्तू रस्त्यावरच मांडून विक्री करत होते. काही ठिकाणी थांबत, तर काही ठिकाणी नुसते बघत बघत दोघेजण तेथे फिरत होते. त्यांच्या अस्तित्वाची कुणी विशेष दखल घ्यावी असे काहीच नव्हते. जाता जाता ते एका विक्रेत्यासमोर आले. त्याच्याकडे विविध प्रकारचे रंगीत मणी, त्या मण्यांच्या माळा, तसेच पक्षांची पिसे असे काही साहित्य होते. त्याच्याकडे ग्राहकांची गर्दी फारशी नव्हती. परंतू त्याची त्या विक्रेत्याला काहीच चिंता नसावी. तो शांतपणे आपल्या जागी बसलेला होता. मनस्विनी तिथे थांबून त्याच्याकडे असलेल्या वस्तू निरखू लागली. तिला पाहताच तो विक्रेता किंचित सावरून बसला. पण बोलला काहीच नाही. इतक्यात भास्कराचार्य देखील तेथे आले.

"काय बघते आहेस मुली? " ते म्हणाले. 

तो विक्रेता आता त्या दोघांकडे लक्षपूर्वक बघत होता. 

"बघा ना आचार्य, किती सुंदर मणी आहेत, आणि ही पिसे... "मनस्विनी उत्साहाने बोलली.

"अग याहून किती तरी चांगल्या प्रतीचे मणी तुला अर्णावतीच्या खोऱ्यातील आदिवासींकडे मिळतील, काय हो बरोबर आहे ना? " त्यांनी विक्रेत्याकडे बघत म्हणाले.

तो विक्रेता आता पूर्ण सावध झाला होता. चटकन उभा राहत, कळेल न कळेल असे अभिवादन करीत बोलला,

"अगदी खरे आहे विप्रवर, माझ्यापाशी अजूनही काही वस्तू आहेत, आपण सांगितले तर आपल्या निवासस्थानी येऊन मी त्या  आपणास दाखवीन. "

"चालेल मग या तर येथील विष्णू मंदिरात. सध्या आमचा निवास तेथे आहे. "

असे म्हणत ते पुढे चालू लागले. मनस्विनी चकित होऊन बघत होती. तिला त्यांनी गुप्ततेचे इतके महत्त्व सांगितले होते, आणि या अनोळखी माणसाला सरळ आपला निवास कुठे आहे याची माहिती देत आहेत? पण तिने काही विचारले नाही. कारण आचार्य जे काही करतील ते योग्यच असेल यावर तिचा विश्वास होता. 

 

मंदिरासमोर असलेल्या एका विशाल वटवृक्षाखाली ते तिघेजण बसले होते. एक वृद्ध ब्राह्मण, एक व्यापाऱ्याच्या वेषात असलेला मध्यमवयीन पुरूष, आणि एक सुंदर युवती. ते तिघे म्हणजे भास्कराचार्य, चतुरसेन, आणि मनस्विनी हे होते. बाजारपेठेतील विक्रेत्याच्या वेषातील चतुरसेनाला भास्कराचर्यांनी बरोबर ओळखले होते. तसेच सांकेतिक संभाषण करून त्यांनी खात्री करून घेतली होती, आणि नंतरच आपल्या निवासस्थानाचा पत्ता त्याला सांगून तेथे भेटण्यास सुचवले होते. जास्त करून संभाषण भास्कराचार्य आणि चतुरसेनामध्येच होत होते. मनस्विनी लक्षपूर्वक ऐकत होती, अधुनमधून काही विचारत होती. भास्कराचार्य चतुरसेनाला विचारत होते,

"मला एक कळत नाही चतुरसेन, हे असे कसे झाले? इतकी काळजी घेऊन देखील युवराजांचा मानसिक तोल कसा ढासळला? तुमच्यावर आणि कलिका वर महाराजांनी आणि महाराणींनी मोठ्या विश्वासाने ही जबाबदारी सोपवली होती."

"खरे आहे आचार्य, आम्ही खूप प्रयत्न केले होते. कालविजयने युवराजांना खूप धाकात ठेवले. तुमचा विश्वास बसणार नाही, परंतु अनेक कारणे काढून त्यांना अतिशय कडक शिक्षा केली जायची. त्यांनी न केलेल्या चुकादेखील त्यांच्या माथी मारण्यात येत असत. लहान कोवळा पोर तो, कालविजय समोर जायची वेळ आली की त्याचा भीतीने थरकाप होई. एव्हढ्या मोठ्या साम्रज्याचा वारस तो, पण त्याला घडवण्याच्या नावाखाली त्याच्यावर अक्षरशः जुलूम केले जात होते. त्याच्या आजूबाजूला सारी कालविजयची अंगारक देशावरून आलेली माणसे. आम्हाला तेथे जाण्यास पूर्ण मज्जाव असे, म्हणजे अजूनही तीच परिस्थिती आहे. युवराजांचे आम्ही कसे रक्षण करणार. कलिका अजूनही राजभवनावर आहे. परंतु तिला देखील युवराजांच्या जवळच्या वर्तुळात प्रवेश नाही. ती फक्त दूरूनच त्यांची काळजी घेऊ शकते. त्यावेळी सुद्धा आजूबाजूला कालविजयच्या विश्वासातील सेवक आणि दासींचा सक्त पहारा असतो."

भास्करचार्य चकित होऊन सर्व काही ऐकत होते. आपल्या अपरोक्ष येथे काय काय घडले ते समजून घेत होते. दोघेही राजनिष्ठ, स्वाभिमानी होते. आपल्या राज्यासाठी, राजासाठी सारे आयुष्य त्यांनी पणाला लावले होते. सूर्यास्तानंतर अंधाराच्या छाया तेथे पसरू लागल्या. पश्चिमेचा गार वारा वाहत होता. वातावरणात अंधार आणि गारठा वाढत होता. परंतु त्या तिघांना त्याचे भान नव्हते. शेवटी नाईलाजाने ते उठले,

"आपल्याला आता वेळ खूपच कमी आहे चतुरसेन. वसंतोत्सवाला किती अवधी आहे? मला वाटते १५ दिवस तरी असावेत. बरोबर ना? " आचार्य म्हणाले.

"बरोबर आहे पण आपली तयारी त्याआधीच पूर्ण होणे जरूरीचे आहे. आचार्य आपणांस राजनर्तिका सुलक्षणे बद्दल काही माहिती आहे का? " चतुरसेनाने विचारले.

आचार्याच्या भव्य कपाळावर नापसंतीची आठी उमटली. त्यांनी नकारार्थी मान हालवत म्हणले, "तिचे काय? तिची हवेली तर महामार्गावर आहे ना? ती तेथेच असणार. आता तर कालविजयच्या खास मर्जीतली असणार ती. "

"नाही आचार्य, मी ज्या काही कथा तिच्या संबंधात ऐकल्या त्यावरून ती हिरण्यमयी सोडून गेली. पण ऐकीवात आहे की ती कालविजयच्या मर्जीतली नाही."

"हं, अशा फितूर लोकांचा असाच शेवट होणार. महाराजांनी तिला जो मान-सन्मान दिला तो विसरून ती कालविजयाच्या नादी लागली." आचार्यांच्या आवाजात कडवटपणा होता. मनस्विनी या सर्व गोष्टींबाबत पूर्ण अनभिज्ञ होती. 

चतुरसेन देखील काही बोलले नाहीत. आणि परत भेटायचे आश्वासन देऊन तेथून निघून गेले.

****

एक अश्वस्वार वेशीमधून बाहेर पडला होता. सूर्योदयाला अजून थोडा अवकाश होता. अंधुकसा उजेड होता. तो स्वार अलकानगरीच्या दिशेने चालला होता. त्याला विलक्षण घाई असावी. कारण तो अत्यंत वेगाने  चालला होता. काही अंतर गेल्यावर तो थोडा थांबला. आपल्या कमरबंधात खोचलेला एक कापडी नकाशा त्याने काढला. काही काळ त्या नकाशाचे अवलोकन करून मग तो परत अश्वावर स्वार झाला. आता त्याने अलकानगरीचा रस्ता सोडून वेगळा मार्ग आक्रमिण्यास सुरुवात केली होती.

हे जर कालविजयला कळले असते तर तो अतिशय क्रोधित झाला असता. कारण त्याने अत्यंत गुप्त आणि तातडीचा खलिता त्या स्वाराबरोबर पाठवला होता. परंतु त्याने दिलेल्या आज्ञेच्या विपरित असे त्या स्वाराचे वर्तन होते. त्या स्वाराने असे करून खूप मोठी जोखीम पत्करली होती. परंतु त्याला त्याची फारशी फिकीर दिसत नव्हती. त्याने आता बरीच मजल पार केली होती. 

सूर्य बराच वर आला होता. पण माध्यान्हीला अवकाश होता. वाटेत त्याला एक एकाकी अशी पर्णकुटी दिसली. ती दिसताच त्याला हायसे वाटले. त्या कुटीजवळ येताच तो आपल्या अश्वावरून खाली उतरला. त्याने त्या कुटीच्या आतमध्ये डोकावले. 

"मी आत येऊ शकतो का?" त्याने हलक्या आवाजात विचारले. 

आतमध्ये असलेल्या दोघी स्त्रिया सावध झाल्या.

"कोण? " दोघींनी एकदमच विचारले.

"मी, सहदेव, खलिता आहे"

ओळख पटताच त्यांनी त्या स्वाराला आत बोलावले.

त्याच्याकडचा खलिता हाती घेऊन त्यातली तरुण स्त्री बोलली,

"माताजी, आपली आज्ञा असेल तर उघडते"

राजमाता सत्त्वशीलांनी होकार देताच ती स्त्री कुटीच्या आतल्या बाजूस गेली. एक लहानसे मेज, आणि लेखनाचे साहित्य घेऊन ती बाहेर आली. तेथेच खाली जमिनीवर तिघेजण बसले होते. भर दिवसा देखील तेथे काहीसा अंधार भासत होता, म्हणून राजमातेने तिथे एक समई ठेवली, आणि मग तो खलिता उघडला. त्या लखोट्यामध्ये एक पत्र,  एक बरीच मोठी अशी यादी, आणि काही नकाशे होते. ती स्त्री एक एक करून त्या सर्वांची नक्कल आपल्याजवळील भूर्जपत्रावर करू लागली. त्या कामात ती चांगलीच कुशल असावी. भराभर तिने त्या नकाशांची देखील नक्कल केली. नंतर सर्व पत्रे आणि नकाशे  लाखोट्यामध्ये ठेवली. तिच्या जवळच्या साहित्याने तिने तो लखोटा मोहरबंद देखील केला.

"सहदेवा, सांभाळून जा आता. खूप मोठा धोका पत्करला आहेस. कुणी हटकले तर काय सांगशील? "

"तुम्ही काही चिंता करू नका देवी. मी सगळे काही नीट सांभाळीन." तो हसत म्हणाला.

"आता तुला थांबायला सांगत नाही, नाहीतर झालेल्या विलंबाचे तुला स्पष्टीकरण देता येणार नाही. " ती म्हणाली.

त्वरेने तो स्वार बाहेर गेला आणि आपल्या अश्वावर स्वार होऊन अलकावतीकडे निघाला.

कुटीमध्ये राजमाता विचारीत होत्या,

"कलिके, काय आहे त्या खलित्यामध्ये. काही गंभीर प्रकरण दिसते आहे. ते नकाशे आणि ती यादी..? "

"बरोबर आहे राजमाता, कालविजय परत एक भयंकर चाल खेळणार असे दिसते आहे. पण या वेळेस आपण सावध आहोत. आपण त्याची महत्त्वाकांक्षा नक्कीच सफल होऊ देणार नाही."

मग तिने मघाशी नक्कल करून घेतलेला मजकूर राजमातांकडे दिला. तो वाचता वाचता त्यांचा चेहरा विलक्षण गंभीर झाला होता. 

त्या म्हणाल्या,

"आता वेळ गमावून चालणार नाही. ईश्वरकृपेने आपल्याला आधीच सावध केले आहे. आता तू त्वरेने निघ, आणि अर्णावतीच्या दिशेने कूच कर. तिथे तुला भिल्लजमातीचे प्रमुख रिषभराज भेटतील, आणि सर्व काही मदत देखील करतील. तेथून पुढे भद्रावतीच्या किनाऱ्याला जा. तेथे गौतमीपूर नावाचे एक लहानसे गाव आहे. तिथे तुला जावे लागेल, पण तिथे जाऊन काय करायचे ते भिल्लराज तुला सांगतील. आम्ही भिल्लराजांसाठी एक पत्र तुझ्याजवळ देतो. आणि जितक्या लवकर तुला भिल्लराजांकडे पोहोचता येईल तितके चांगले. "

मग राजमातेने एक पत्र तयार केले. कलिकेजवळ ते देत त्या काळजीच्या स्वरात म्हणाल्या, 

"कलिका, सांभाळून जा मुली. काळही असा विपरीत आला आहे, की आम्ही कुणाचे संरक्षण तर करू शकत नाहीच, परंतु इतरांचे प्राण आमच्या कार्याकरिता संकटात घालतो आहोत. "

"असा विचार मनात आणू नये राजमाता, " कलिका म्हणाली. 

"मी तर माझे मोठे भाग्य समजते की मला आपली, आपल्या कुटुंबीयाची सेवा करण्याची संधी मिळते आहे. आणि मला कसलाही अपाय होणार नाही याची खात्री बाळगावी. "

कलिका निघून गेली. राजमातेने मग आपली संदूक उघडून त्यातील काही वस्तू बाहेर काढल्या. त्या आपल्यासमोर मांडून त्या विचारपूर्वक त्यांच्याकडे पाहत होत्या. 

"आत्ता भास्कराचार्य येथे हवे होते. त्यांनी मला पडलेल्या या कोड्याचा नक्कीच उलगडा केला असता."

***