प्रकरण ५ वे -- (जेता)

सौधावर मांडलेल्या अनेक संगमरवरी आसनांपैकी एका आसनावर ती सुंदर स्त्री पहुडली होती. अंगावरील वस्त्रे इतस्ततः झालेली दिसत होती. जवळच्या एका मेजावर एका तबकामध्ये एक उंच नक्षीदार सुरई आणि दोन चांदीचे प्याले दिसत होते. शेजारील थाळीमध्ये काही फळे दिसत होती. चंद्र आपल्या पूर्ण तेजाने चमकत होता. निळसर काळ्या आकाशात एकही कृष्ण मेघ दिसत नव्हता. वारा जरी मंद असला तरी हवेत चांगलाच गारठा होता. त्याच सौधवरच्या एका कठड्याला रेलून एक उंच आणि बांधेसूद शरीरयष्टी लाभलेला देखणा पुरूष उभा होता. त्याने कठड्याला पाठ टेकवली होती आणि एक हात स्वतःच्या कटीवर ठेवून तो त्या स्त्रीकडे बघत होता.  

काही काळानंतर त्या स्त्रीने मखमलीच्या एका गिर्दीवर विसावलेले मस्तक उचलून साऱ्या दिशांवर एक नजर फिरवली. त्या पुरूषाकृतीवर दृष्टी जाताच ती थोडी सावरून बसली.  

"महाराज? आपण? आपण कधी आलात?"

"बराच काळ झाला देवी, आम्ही आपणास जाग यायची प्रतीक्षा करत होतो."

तिच्या मुखावर एक हास्यरेखा चमकून गेली, पण काही क्षणच. परत तिची चर्या गंभीर झाली. बराच काळ ती त्या सौधावर असावी. त्या सुरईतील मद्य प्यायल्यामुळे तिच्या चेहऱ्यावर आणि नेत्रांमध्ये लालसर छटा आली होती. पण मद्य प्राशन करूनदेखील ती पूर्णपणे भानावर होती.

"मधुवंती कुठे आहे?"

तिने विचारले.

"मीच तिला येथून जाण्यास सांगितले, आम्हाला आपणास जे सांगायचे आहे ते दुसऱ्या कुणी ऐकू नये अशी आमची इच्छा होती."

"अजून असे काय घडायचे राहिले आहे जे सांगण्यासाठी आपण इतक्या दूरवर आलात कालविजय?" 

ती आता उठून उभी राहिली होती. मद्याचा अंमल अजूनही असल्याने पावले अडखळत होती. तशीच अडखळत्या पावलाने ती कालविजयच्या जवळ आली.  कालविजयने तिच्याभोवती हात वेढून तिला किंचीत स्वतःकडे ओढून घेतले.

"असे काय करते आहेस सुलक्षणे? तुझ्या स्वरातला हा उपरोध आम्हाला फार डाचतो."

तिने आपले मस्तक त्याच्या बाहूवर विसावले होते, पण ते तिच्यावर असलेल्या मद्याच्या अमलामुळे.  

"आता मी आणखी काय करावं अशी अपेक्षा आहे तुमची?" सुलक्षणा अडखळत्या स्वरात बोलत होती.

"किती वेळा सांगितले आहे तुला, इतके प्रमाणाबाहेर मद्य प्राशन करू नकोस. त्यामुळे एकदिवस तूच नाही तर मी सुद्धा संकटात सापडीन."

ते ऐकून सुलक्षणा मोठ्याने हसली. कालविजयापासून दूर जात ती परत आपल्या आसनाजवळ आली. तिथल्या मऊ गिर्दीवर स्वतःला झोकून देत तिने स्वतःचे मुख झाकून घेतले.

"मला आता हे सहन होत नाही. केवढे मोठे पाप मी केले आहे, आणि तेसुद्धा तुझ्यासारख्या दुष्टाच्या नादी लागून. त्या आठवणीने मी प्रत्येक क्षणी तळमळत असते. या मद्याचे उपकार आहेत, की काही क्षण का होईना मला माझ्या पापाचे विस्मरण होते. परमेश्वरा, मला त्यावेळीच का सावरले नाहीस तू?  केवढे मोठे पातक घडले, आणि मी अजूनही जीवित आहे? की त्या मृत्यूला देखील मजसारख्या पापिणीचा तिरस्कार वाटतो आहे?"

भावनावेगाने तिची गौर, नाजूक काया थरथरत होती. स्वर उंचावला होता. नेत्रांमधून अश्रूंच्या धारा वाहत होत्या. तिची ती विकल अवस्था बघून कुणालाही तिची कणव आली असती. पण तिच्यासमोर उभा असलेला कालविजय मात्र निर्विकार चेहऱ्याने तिचे हे भाषण ऐकत होता.  काही काळानंतर तिचा आवेग किंचित ओसरला. ती क्लांत होऊन तेथेच पडून राहिली. मग कालविजय तिच्या जवळ आला आणि म्हणाला,

"हे बघ सुलक्षणे, तुझे हे नाटक तू एकांतात असतानाच करावेस, हे बरे. मी अत्यंत महत्त्वाच्या कामासाठी येथे आलो आहे, आणि ते पूर्ण झाल्याशिवाय माझे हिरण्यमयीमध्ये जाणे योग्य होणार नाहीये. मी काय सांगतो आहे ते तू जरा लक्ष देऊन ऐक."

असे म्हणत त्याने तिला सूचना देण्यास सुरुवात केली. तिने काय करायचे आहे हे तिला पूर्णपणे समजावून सांगितल्यावर त्याने परत तिच्या जवळ जात लगट करण्याचा प्रयत्न केला. परंतु सुलक्षणेने त्याला त्वरेने दूर लोटले आणि म्हणाली,  

"तुम्ही सांगितलेले काम मी करीन, परंतु आता तुम्ही येथून निघून जावे हे बरे."

तिच्याकडे एकदा क्रोधित दृष्टीने पाहून कालविजय तेथून निघून गेला.

कोण होती बरे ती स्त्री? आणि तिची अशी विकल अवस्था कशामुळे झाली असावी?

ती स्त्री होती सम्राट भानुप्रतापांच्या दरबारातील राजनर्तिका. एक काळ असा होता की तिच्यावर स्तुती आणि संपत्तीचा वर्षाव होत होता. कलाप्रेमी, गुणग्राही भानुप्रतापांची ती अतिशय आवडती नर्तिका. दरबारात, आणि समारंभाच्या ठिकाणी तिचे अनेक नृत्याचे कार्यक्रम होत असत. त्याशिवाय काही वेळा खुद्द महाराज तिच्या हवेलीवर तिचे नृत्य पाहण्यासाठी येत असत. महाराज भानुप्रतापांची जिच्यावर खास मर्जी होती, तीच ही राजनर्तिका सुलक्षणा, आज कालविजयाच्या हातातील एक कठपुतळी बनली होती. तो सांगेल ते आणि तसेच वागणे तिला क्रमप्राप्त होते. कारण आपल्यावरच्या विश्वासाचा गैरफायदा घेऊन तिने भानुप्रतापांना फार मोठा धोका दिला होता. त्यांच्याकडून मोठ्या कौशल्याने काही महत्त्वाची गुपिते काढून घेऊन ती तिने कालविजयाला सांगितली होती. त्यावेळी ती कालविजयाची भक्त होती, अनुयायी होती. त्याच्या प्रगाढ ज्ञानाने, आणि तेजःपुंज व्यक्तिमत्त्वाने भारावली गेली होती. आणि त्याने दिलेल्या प्रेमाच्या खोट्या आश्वासनाने पुरती फसली होती. 

 

भानुप्रताप तिच्यावर आसक्त होते हे सर्वश्रूत होते. यात कुणालाही वावगे वाटत नव्हते. त्या काळाची ती पद्धतच होती ती. काही वेळा आपला थकवा, ताण विसरण्यासाठी ते तिच्या हवेलीवर येत असत. महाराणी भानुशीलादेवी पूर्णपणे आपल्या पुत्राच्या देखभालीमध्ये व्यग्र असत. पुत्राच्या काळजीपुढे त्यांना आपल्या इतर कर्तव्यांचा पूर्ण विसर पडला होता. त्यामुळे काही वेळा भानुप्रताप फार एकाकी होऊन जात. आपले त्रास, चिंता कुणी ऐकून घ्याव्यात, सहानुभूतीचे काही शब्द बोलावे ही त्यांची इच्छा महाराणींच्या घ्यानी नसे. मग भानुप्रताप सुलक्षणेच्या सहवासात सुख शोधत असत. 

 

आणि याच सुलक्षणेने त्यांना दगा दिला होता. कालविजयाच्या भक्तीने ती आंधळी झाली होती. ती केवळ महाराजांनाच दगा देत होती असे नव्हे, तर देशाची गुपिते एका परक्या माणसाला देऊन ती देशद्रोह देखील करत होती. परंतु हे तिला समजेपर्यंत फार उशीर झाला होता. सारी सत्ता कालविजय आणि उग्रसेन या अभद्र युतीच्या हातात गेली होती.  

आपल्या करणीमुळे झालेला तो विनाश ती रोज पाहत होती. या सर्वाला काही अंशी आपण जबाबदार असल्याच्या जाणीवेने ती रात्रंदिवस जळत होती. परंतु यातून सुटकेचा कुठलाच मार्ग तिला दिसत नव्हता. कालविजयाने तिला दिलेली सारी वचने फोल ठरली होती. अजूनही ती नर्तिकाच होती. पूर्वी राजदरबारी तिला जो मानसन्मान मिळत होता तो मात्र आता नव्हता. पुर्वी तिला एक कलावती म्हणून आदराने आणि सन्मानाने वागविले जात असे. महाराजांनी देखील कधीही शब्दातून अथवा कृतीमधून तिला हीन लेखले नव्हते. परंतु आता ती केवळ एक प्रथितयश गणिका होती. हिरण्यमयीच्या जवळ असलेल्या अलकानगरीमध्ये तिचे वास्तव्य होते. आता तिच्या कलेची कदर कुणालाच नव्हती.

*** 

आज सेनापती भीमसिंह  तेथे येणार होते. सुलक्षणेने तिच्या सेविकांना सूचना देऊन ठेवल्या होत्या. त्यांच्या मनोरंजनासाठी म्हणून काही तरूण नर्तिका आणि गायिकांना तेथे बोलावले होते. उंची पेये आणि खाद्य पदार्थांची जय्यत तयारी होती. आपल्या दालनामध्ये सुलक्षणा मंचकावर बसलेली होती. चेहऱ्यावर उदासी दिसत होती. तिने उंची पेहेराव केलेला होता. नखशिखांत अलंकाराने ती मढलेली होती. परंतु या सर्व साजशृंगाराला विसंगत दिसत होते तिचे डोळे. अगदी निर्विकार. 

आरूणी तेथेच फुलांच्या माळा गुंफत बसलेली होती. आरूणी तिची अगदी सुरवातीच्या काळापासून सोबत असलेली दासी होती. जेव्हा १४-१५ वर्षांची सुलक्षणा नृत्य शिकण्यासाठी म्हणून प्रथम अलकानगरीमध्ये आली होती, अगदी तेव्हापासूनची. तेव्हा बावरलेल्या सुलक्षणेला तिने धीर दिला होता. ती सतत सुलक्षणेच्या सोबत असे, म्हणजे तिची नेमणूकच त्यासाठी करण्यात आली होती. तिने सुलक्षणेच्या आजवरच्या आयुष्यात आलेले सारे चढ उतार बघितले होते. तिच्या पश्चातापाची देखिल तीच साक्षी होती. न बोलता सुलक्षणेची सोबत करण्याचे काम ती आजवर करीत आली होती. आत्तासुद्धा ती तेच करीत होती. आपल्या स्वामिनीच्या अंतरात चाललेल्या खळबळीची तिला कल्पना होती.  परंतु ती तिला दोष देत नव्हती. जे घडते त्यामागे ईश्वरी इच्छा असते आणि मानवाने कितीही प्रयत्न केला तरी त्याला ती बदलता येत नाही, अशी तिची पक्की धारणा होती. बोलूनचालून एक अशिक्षित दासी होती ती. परंतु आपल्या स्वामिनीवर तिची अविचल निष्ठा होती. 

बराच वेळ झाला तरी सुलक्षणेकडून कसलीही हालचाल होत नाही हे पाहून आरूणी म्हणाली,

"देवी आज काही गुलाबाची फुले मिळाली मला, ती तशीच राहून देऊ की त्याच्या पाकळ्या पाहुण्यांच्या स्वागतासाठी ... "

"काही नको" सुलक्षणा तटकन बोलली. "तुला माहिती आहे आरुणीमा, या असल्या दगाबाज लोकांबद्दल मला काय वाटतं ते?"

आरूणी गप्प राहीली, परंतु तिला ते फारसे पटलेले नव्हते. तिच्या मते राजनर्तिकेचा धर्म आहे आपल्या कलेने लोकांची मने रिझवणे. बाहेर कोण काय करतो त्याच्याशी तिचे काय घेणे देणे? परंतु ती बोलली नाही. काही वेळा आपला वयाचा आणि मायेचा अधिकार वापरून सुलक्षणेला ती तिचे म्हणणे मानण्यास भाग पाडीत असे. परंतु ही ती वेळ नाही, हे तिला कळत होते. 

दूरवरून घोड्यांच्या टापांचा आवाज येऊ लागला, आवाज जसा जवळ येत होता तसा धुळीचा लोट देखील दिसू लागला, आणि शेवटी घोडेस्वारांचा तो जथा हवेलीच्या दारात येऊन थांबला. सेनापती भीमसिंह  यांचे तेथे आगमन होत होते. सुलक्षणा अनिच्छेने त्यांच्या स्वागतासाठी सज्ज झाली. तिला तिचे अभिनय कौशल्य आता पणाला लावायचे होते. कालविजयने दिलेली कामगिरी यशस्वी व्हायला हवी होती नाहीतर...

ती कल्पनाच तिला नकोशी वाटली.

*** 

सारंगी आणि मृदंगांच्या आवाजामध्ये घुंगराचे बोल मिसळत होते. गायिकेचे मधुर सूर आणि नर्तिकेच्या अनोख्या विभ्रमांमध्ये सारी मैफिल धुंद झाली होती. अत्तराचा सुवास पसरला होता. मधूनच एखादी दासी गुलाबपाण्याचा हलका शिडकावा करीत होती. कळीदार पानांनी भरलेले तबक तेथे जमलेल्या रसिकांच्या मध्ये फिरवले जात होते. 

त्या दालनाची सजावट देखील खूप आकर्षक होती. निळे, गुलाबी रंगाचे तलम कापडांचे पडदे लावले होते. जमिनीवर नक्षीदार गालिचे अंथरलेले होते. जागोजागी आकर्षक फुलदाण्या आणि शिल्पकलेचे निवडक नमुने ठेवलेले दिसत होते. तिथे जमलेल्या श्रीमंत शौकीनांना बसण्यासाठी पांढऱ्याशुभ्र बिछायती अंथरलेल्या होत्या.  

सुलक्षणा आपल्याजवळ एक पानाचे तबक घेऊन विडे लावण्यात मग्न होती. मनामध्ये विचारांचा कल्लोळ उठला होता. तिला आठवत होत्या तिने रंगवलेल्या अनेक मैफिली. तिच्या कलेवर खूश होऊन करण्यात आलेली दौलतजादा, रसिकराज भानुप्रताप, त्यांनी दिलेला सन्मान, त्यांचे आदबशीर वागणे, बोलणे, राजस व्यक्तिमत्त्व.... तिला सारे काही आठवत होते. 

आणि आता तिच्या समोर चाललेला तो जल्लोष... नर्तिकांचे नखरे, आणि मद्याने धुंद झालेले तिथले शौकीन... 

तिला ते बघणे नकोसे झाले. राज्य लयाला गेले की त्याबरोबर संस्कृती, सभ्यता देखील लयाला जातात का? तिला प्रश्न पडत होते, पण त्याची उत्तरे कुणालाच माहिती नव्हती. 

आपली झुकलेली मान वर करून तिने एकवार सगळीकडे दृष्टिक्षेप टाकला. सरदार भीमसिंह  तिथे बसलेले होते. त्या सर्व बेहोष वातावरणापासून काहीसे अलिप्त .. त्यांना ते नृत्य, गायन पसंत नव्हते की कसे ते कळायला काहीच मार्ग नव्हता. परंतु सुलक्षणेच्या अनुभवी दृष्टीने जाणले होते, की त्यांचे मन तेथे नव्हते. वरकरणी ते दाखवत नसले तरी मनात काही खळबळ चालू असावी. 

सुलक्षणा स्वतःशी हसली. 

"एकंदरीत काम कठीण दिसते आहे" ती स्वतःशीच बोलली.

"अं काय? काही म्हणालात का देवी?" तिच्यापासून काही अंतरावर बसलेली मधुवंती म्हणाली. तिच्याजवळ मद्याने भरलेली एक उंच सुरई होती, आणि ज्याचा चषक रिकामा दिसेल तो भरून देणे हेच तिचे काम होते.

"नाही तुला काही नाही" सुलक्षणा आपल्या खांद्यावरचा भरजरी शेला सावरत बोलली. 

"मी आता वरच्या दिवाणखान्यात जाते आहे, सरदार भीमसिंगांना निरोप दे, फक्त कुणाला लक्षात येणार नाही याची खबरदारी घे."

असे म्हणत सुलक्षणा वरच्या दिशेने जाणाऱ्या पायऱ्यांकडे चालू लागली होती. तिचे तसे उठून जाणे कुणालाच समजले नाही. सारी मैफिल धुंद बेहोषीत बुडाली होती.

"देवींनी आमची आठवण काढली असे कळले." किंचित कमरेत झुकून आपला उजवा हात कपाळाकडे नेत भीमसिंह  म्हणाले. 

गवाक्षाजवळ उभी असलेली सुलक्षणा  विचारात गढलेली होती. अचानक आलेल्या व्यत्ययामुळे ती गोंधळली. तिला भानावर येण्यास काही क्षण लागले. 

हसत हसत पुढे येत ती म्हणाली,

"यावे सरसेनापती. क्षमा असावी, मी आपल्याला येथे बोलावून आपला रसभंग ... "

"नाही, तसे काही नाही, आपण बोलावलेत याचा अर्थ काही महत्त्वाचे काम असणार" भीमसिंह  म्हणाले.

"आपल्याला ज्ञात असेलच," सुलक्षणा बोलू लागली.

"नुकतीच कालविजयांची आणि आमची भेट झाली. त्यांची महत्त्वाकांक्षा म्हणा, अथवा राजतृष्णा  म्हणा.. दिवसेंदिवस वाढते आहे."

भीमसिंह  लक्षपूर्वक ऐकत होते. 

"त्यांनी त्यांची एक योजना सांगितली आहे, त्यात माझ्यासाठी काही काम तर आहेच, पण आपले मन जाणून घेण्यास सांगितले आहे."

भीमसिंगांना ती आता काय सांगेल याचा थोडा अंदाज होताच, परंतु तरीही त्यांनी काही न बोलता गप्प राहणे पसंत केले.

"अवंतीपूर सारखी जी मित्रराष्ट्रे आहेत, त्यांना एक एक करून मणीपालमध्ये सामील करून घ्यायचे. नुसते अंकित नाहीत, तर त्यांचे स्वतंत्र अस्तित्व मिटवून, त्यांना मणीपालचा एक भाग बनवायचे आहे. सध्या तरी ते अंगारकराज उग्रसेनाच्या वतीने ही योजना करीत आहे, पण मला त्यांचे विचार आणखी वेगळे असावेत असे वाटते. आपले काय मत आहे सेनापती? आपण काय करायचे ठरवले आहे? मला तर अशा राक्षसी महत्त्वाकांक्षेचा एक भाग बनणे नकोसे वाटते आहे, परंतु परिस्थितीचे दान असे काही पडले आहे, की कालविजय जे सांगेल त्याप्रमाणे करण्यावाचून काही गत्यंतर दिसत नाही." 

बोलता बोलता सुलक्षणेच्या आवाजात कंप जाणवू लागला होता. तिच्या डोळ्यामध्ये पाणी जमू लागले होते. ती एक कसबी अभिनेत्री असली तरी हा तिचा अभिनय नाही, हे भीमसिंगाना कळत होते. त्यांचीही अवस्था काहीशी तिच्याप्रमाणेच होती. आपल्या देशाची, देशहिताची प्रतारणा करण्याचे पातक त्यांना करायचे नव्हते, परंतु यातून काही मार्ग देखील दिसत नव्हता. ते आपल्याच विचारात गुंतून गेले होते. 

"सेनापती काय विचार आहे तुमचा, कालविजयांनी मला तुमचे मन वळवण्याचे काम दिले आहे, गुप्ततेची शपथ घातली आहे. परंतु आशा दगाबाज लोकांना दिलेल्या शपथा मोडल्याने कोणतेच पापचारण घडत नाही असेच आपला धर्म सांगतो. मी मोठ्या विश्वासाने आपल्याकडे मन मोकळे केले, परंतु तुम्ही कालविजयाला साथ देण्याचे ठरवून त्याच्यासमोर माझा मर्मभेद केलात, तर माझे शीर नक्कीच धडावेगळे केले जाईल यांत शंका नाही."

सुलक्षणेचे विलक्षण बोलणे ऐकून भीमसिंह  स्तंभित झाला. एका सामान्य नर्तिकेचे ते असामान्य धाडस बघून तो भारावला होता. त्याच्या सारख्या शक्तिशाली सरदारांच्या मनातील विचार ती बोलत होती... निर्भयपणे. आणि आपल्याला हे जमू शकत नाही? कसले एवढे भय पडले आहे? प्राण गमवावा लागेल याचे, की मिळत असलेल्या वैभवाचा, मान-मरातबाचा मोह सुटत नाहीये? तो एकटक सुलक्षणेकडे बघत होता. मग मनाशी काही निश्चय करून तो बोलला,

"आमच्याही मनात सध्याच्या राजवटीबद्दल प्रेम नाही. परंतु नुसता विरोध करून सर्वस्व गमावण्यापेक्षा त्यांच्यामध्येच राहून जमेल तशी देशसेवा करण्याचा आमचा मानस होता. परंतु तुमच्या बोलण्यावरून लक्षात येते आहे की फार काळ हे चालू शकणार नाही. आम्हाला विचार करण्यास अवधी हवा. परंतु एका बाबतीत तुम्ही निश्चिंत राहा, आमचा निर्णय काहीही असला तरी तुमचा मर्मभेद करणार नाही, युवराज शार्दुलांची शपथ! "

त्यांचे बोलणे ऐकूनही सुलक्षणेला शांतता नव्हती. ती म्हणाली,

"तुमच्या बाबत काहीशी खात्री होती म्हणूनच बोलायचे धाडस केले. परंतु अजून एक अवघड कामगिरी करायची आहे."

"ती कोणती, आमची काही मदत होण्यासारखी असल्यास... "

"नाही नाही," ती घाईने म्हणाली

"तुम्ही काही करू नाही शकणार. आम्हाला कनकगिरीला जायचे आहे."

"कनकगिरी? म्हणजे अर्जुनदेव..?"

"होय महाराज अर्जुनदेव, भानुशीलादेवींचे बंधू. जे आजतागायत स्वतंत्र आहेत, कालविजय अथवा उग्रसेनाचे त्यांच्यापुढे काहीच चालले नाही. परंतु आता त्यांच्या महालात जाऊन त्यांच्या काही विश्वासूंना आपल्या बाजूला वळवता येते का ते पाहायचे आहे."

"अस्सं? अशी चाल आहे तर कालविजयाची. म्हणजे सरळ युद्धात जिंकू शकत नाही म्हणून अशी दगाबाजी? महाराजांना पण त्याने असेच...."

आणि तो चमकून गप्प झाला. बोलण्याच्या भरात आपण सुलक्षणेच्या दुखऱ्या जागेवरच बोट ठेवले आहे हे त्यांच्या लक्षात आले होते. पण आता काही उपयोग नव्हता. शब्द तर तोंडून गेला होता.

डोळे घट्ट मिटून सुलक्षणा उभी होती,  मुखातून हुंदका बाहेर पडू नये म्हणून तिला प्रयास करावा लगत होता. सारी काया दुःखवेगाने थरथर कापत होती.

"सेनापती, माझ्या पातकाला कधीच क्षमा मिळणार नाही. मी काय करून बसले हे असे?"

भीमसिंहांना काय बोलावे आणि काय करावे हेच कळत नव्हते. 

*** 

अवंतीपूर नरेशांचा तो राजदरबार होता. नेहमीची कामे चालू होती. कुणाला न्याय हवा होता, तर कुणाला मदत, कुणाची अधिकाऱ्यां संबंधी तक्रार होती, तर कुणाला आपली कला महाराजांसमोर सादर करण्याची इच्छा होती.

महाराज महेंद्रसिंह  हे नेहमीच्याच शांतपणे सारी कामे हातावेगळी करत होते. परंतु त्यांची नजर वारंवार ब्राम्हण आणि संन्यासी बसलेल्या ठिकाणी जात होती. सर्वात मागे, अगदी कोपऱ्यामध्ये एक संन्यासी शांतपणे बसला होता. बरीच दूरची मजल करून आला असावा. अंगावरची भगवी वस्त्रे मलीन दिसत होती. अनेक दिवस ऊन आणि वाऱ्यामध्ये भ्रमण केल्याने चेहरा काळवंडलेला होता. चेहऱ्यावर थकवा जाणवत होता. परंतु तरीही तो शांतपणे बसला होता. महाराजांसमोर येण्याचा त्याने जराही प्रयत्न केला नव्हता.  

त्याचे तेथे असणे कुणाच्या फारसे लक्षात आलेले नव्हतेच. कारण असे अनेक साधू संन्यासी तेथे येत. महाराज त्यांचे स्वागत करीत. काही काळ तेथे वास्तव्य करून आपल्या पुढच्या यात्रेसाठी निघून जात. त्यांच्याशी धर्मग्रंथावर चर्चा करण्यात महाराजांना मोठा आनंद वाटत असे. महाराज महेंद्रसिंह  एक विद्वान व्यक्ती होते. त्यांचा धर्म आणि धर्मग्रंथांचा मोठा अभ्यास होता.   

दरबार आता संपत आला होता. महाराज आसनावरून खाली उतरले. सर्व सभेकडे बघत एकवार त्यांनी हात जोडले. ते बघताच सभेमध्ये जमलेले सर्वजण महाराजांचा जयजयकार करू लागले.  उजवा हस्त सभेकडे उंचावत महाराज वळून आतल्या दालनाकडे निघाले. जाताना त्यांनी तेथे असलेल्या एका सेवकाला काही सूचना दिली.  

महाराज त्यांच्या खाजगी कक्षामध्ये महत्त्वाची कागदपत्रे बघत होते. इतक्यात एका सुरक्षारक्षका बरोबर सभागृहामध्ये उपस्थित असलेले साधूमहाराजांनी तिथे प्रवेश केला.  महाराजांनी त्यांना आपल्यासमोर बसण्याची खूण केली व ते परत त्यांच्या कामात गढून गेले. एका सेवकाने एका तबकात काही फळे आणि शीतल जलाने भरलेला एका पेला तेथे आणला.  

"घ्यावं मुनीराज, आपण थकलेले दिसता आहात. सारे कुशल आहे ना?"

काही न बोलता त्या साधूने फक्त मान हालवली. परत काही काळ शांततेत गेला. आपले काम संपल्यानंतर महाराज म्हणाले,

"बोल वल्लभा, काय बातमी आणली आहेस?"

साधूच्या वेषात असलेला वल्लभ आता सावरून बसला. त्याच्याकडे सांगण्यासारखे खूप काही होते. बराच काळ त्यांचे बोलणे चालू होते. मध्यरात्र उलटून गेली होती. शेवटी महाराज म्हणाले,

"आता तू काही काळ विश्रांती घ्यावीस, तू सांगितलेल्या सर्व बातम्यांबद्दल आम्ही विचार करू आणि मग तुला सांगू. तोपर्यंत काही दिवस तुला येथेच राहावे लागेल. अर्थात राजभवनाजवळ असलेल्या आश्रमामध्ये तुझी व्यवस्था केलेली आहे. परंतु तुला एक सल्ला, शक्यतो  कुणाशीही संभाषण टाळ. सध्या दिवस असे आहेत की स्वतःच्या सावलीवर देखील संशय घ्यावा. "

वल्लभाने त्यांना नमस्कार केला आणि तो दालनाबाहेर पडला. एका सुरक्षारक्षकाने त्याला आश्रमापर्यंत सोबत केली. तेथेच असलेल्या दर्भ शय्येवर शयन करताना मनात एकच विचार होता, भास्कराचार्य सध्या कुठे असतील? त्यांच्या मार्गात काही विघ्नं तर आले नसेल ना? काहीकाळ डोळे उघडे ठेवून तो विचार करत होता. परंतु अनेक दिवसांच्या प्रवासाने त्याला बराच थकवा आलेला होता, त्यामुळे डोळे आपोआपच मिटले गेले, आणि लवकरच तो गाढ निद्रेच्या अधीन झाला.

दुसऱ्या दिवशी महाराज महेंद्रसिंहानी  प्रधानमंत्री आणि सेनापतींना आपल्या विशेष कक्षात येण्याची सूचना दिली होती. वल्लभाने सांगितलेली सारी कथा त्याने त्या दोघांसमोर ठेवली. फक्त एक गोष्ट सोडून, भास्कराचार्य आणि मनस्विनी हे हिरण्यमयीच्या दिशेने प्रवास करीत आहेत ही ती गोष्ट.

हे सगळे काय घडत आहे याचा विचार वाचकांना पडणे साहजिकच आहे. अवंतीपूर हे उग्रसेनाचे मित्र राज्य असताना भास्कराचर्यांनी आपल्या योजनेची माहिती त्यांच्या पर्यंत का कळवली? जिथे खुद्द महाराणींना लपत छपत आश्रय घ्यावा लागतो तेथेच भास्कराचार्यांचा हेर मात्र बिनदिक्कत महाराजांपर्यंत पोहोचतो.. हे कसे संभव झाले?

तर याचे उत्तर एकच.. राजकारण हे असेच असते. जिथे कुणी कुणाचा कायमचा मित्र अगर शत्रू नसतो. निष्ठांना देखील काळाच्या मर्यादा असतात.

सोळा वर्षात खूप काही घडून गेले होते. महाराज भानुप्रताप आपल्या परिवारासह परागंदा झाले होते. त्यावेळी सारी सत्ता कालविजयाच्या हाती होती. परंतु तो तर धर्मगुरू होता. त्याने  सिंहासनावर बसणे उचित नव्हते. उग्रसेनाची मनोमन इच्छा होती की आपण सम्राट व्हावे. परंतु त्यावेळी परिस्थिती अशी होती, की त्याच्या सम्राटपदाला अनेकांनी अक्षेप घेतला असता. प्रजेला पण ते मान्य झाले नसते, तरीही जबरदस्तीने त्याने राज्य हाती घेतले असते तर अंतर्गत बंडाळीला तोंड द्यावे लागले असते. आणि तेव्हढे सामर्थ्य ना उग्रसेनाकडे होते, ना कालविजय कडे.  म्हणून त्यांनी मधला मार्ग स्वीकारला होता. युवराज शार्दुल हेच राज्याचे खरे वारसदार आहेत असे जाहीर करून, सिंहासन रिकामेच ठेवले होते. परंतु सत्ता मात्र युवराजांचे विश्वस्त म्हणून स्वतःच्या ताब्यात ठेवली होती.  

उठावाच्या वेळी अवंतीपूर उग्रसेनाचे मित्र होते खरे, परंतु काही काळानंतर त्यांच्या लक्षात येऊ लागले की सत्तेपर्यंत पोहोचण्यासाठी त्यांचा फक्त वापर करण्यात आला होता. सत्ता हस्तगत झाल्यानंतर त्यांना पद्धतशीरपणे महत्त्वाच्या निर्णयांपासून दूर ठेवण्यात आले. तसेच उग्रसेनाच्या अतिसंशयी स्वभावाची प्रचितीदेखील त्यांना आली, जेव्हा त्यांना स्वतःच्याच राज्यात अंगारकांचे गुप्तहेर वावरताना आढळले होते. या सर्व घटनांनी त्यांची मैत्री संपुष्टात येऊ लागली होती. वरकरणी जरी तसे भासवले जात नसले तरी अंतर्यामी बरीच खळबळ माजलेली होती. त्यांच्या बरोबरच्या सहभागी राज्यांच्या राजांचे अनुभव देखील याहून वेगळे नव्हते. 

त्यामुळेच आता वारे परत उलट दिशेला वाहू लागले होते. सामान्यांना जरी त्याची माहिती नव्हती तरी सरकारातील काही असंतुष्ट होते. सुरवातीला कालविजयाने दाखवलेल्या आपल्या उज्वल भविष्याच्या सोनेरी स्वप्नांना काही भुलले खरे, पण नंतर हळू हळू त्यांचा भ्रमनिरास व्हायला लागला होता. कालविजयाने सर्व सत्ता स्वतःकडेच ठेवली होती. आणि महत्त्वाची पदे त्याच्या विश्वासू लोकांना द्यायला सुरुवात केली होती. हे सर्व इतके पद्धतशीरपणे केले गेले, की लोकांना समजे पर्यंत संपूर्ण सत्तापरिवर्तन झालेले होते, रक्ताचा एकही थेंब न सांडता.  

महाराज महेंद्रसिंह विचार करीत होते, यापुढे आपली चाल काय असायला हवी? जे करायचे ते काळजीपूर्वक करणे जरूरीचे होते, नाहीतर आगीतून ऊठले आणि फुफाट्यात पडले, अशी अवस्था झाली असती.  रात्रीचा अंधार गडद होत होता. परंतु असे म्हणतात, की सूर्योदयाच्या काही घटिका आधीचा रात्रप्रहर हा सर्वात जास्त काळोखाचा असतो. म्हणजे ही सूर्योदयाची चाहूल तर नव्हती ...?

*** 

सूर्योदयाचा समय होता. मनस्विनीला खूप थकवा जाणवत होता. परंतु आता लवकरच आपण आपल्या उद्दीष्टाजवळ पोहोचणार आहोत या जाणीवेने तिला एक आगळे बळ मिळत होते. आकाश आता तांबूस होऊ लागले होते. पक्ष्यांचा किलबिलाट मनाला सुखावत होता. हवेत एक सुखद गारवा होता. आता त्यांची जंगलातील काट्याकुट्यांनी भरलेली वाटचाल संपलेली होती. समोर भव्य  कमान दिसत होती. काळ्याशार फत्तरांनी ती कमान घडवलेली होते. ठराविक अंतरावर उंच  बुरूज उभारण्यात आले होते. त्यावर शस्त्रधारी सैनिकांचा जागता पहारा होता. ती कमान आणि त्याच्या बाजूने उभारण्यात आलेल्या दगडी भिंतीने दूरपर्यंत ते शहर वेढलेले होते, जणू एखादा भुईकोट किल्ला असावा, असा भास होत होता. 

भास्कराचार्यांच्या मनात संमिश्र भाव दाटले होते. हिरण्यमयीचे पुनः दर्शन घडले याचा आनंद होता, परंतु ज्या परिस्थितीत घडत होते, ती परिस्थिती नक्कीच सुखद नव्हती. त्यांना तो सुवर्णकाळ आठवत होता. महाराज भानुप्रतापांची पुण्यशाली राजवट आठवत होती. बघता बघता नेत्रात अश्रु दाटल्याने समोरील दृश्य त्यांना धूसर दिसू लागले. त्यांच्यासारख्या विद्वान आणि स्थितप्रज्ञ अशा श्रेष्ठाची ही अवस्था, तर यौवनात नुकता प्रवेश करत असलेल्या, पण अजूनही किशोरावस्थेत असणाऱ्या त्या मुग्ध तरूणीला काय वाटत असेल याची कल्पनाच न केलेली बरी.  

भारावलेल्या  हृदयाने आणि  अश्रूंमुळे धूसर झालेल्या नजरेने समोर बघत भास्कराचार्य म्हणाले,

"बघ मनस्विनी, समोर बघ, आकाशामध्ये गुलाल उघळून आणि सूर्यकिरणांची तोरणे बांधून हिरण्यमयी तुझे स्वागत करते आहे. बघ ही पुण्यभूमी, महाराज भानुप्रतापांची कर्मभूमी. येथे इंद्राने देखील हेवा करावा असे वैभव नांदत होते. रामराज्याशीच ज्याची तुलना होईल अशी भानुप्रतापांची राजसत्ता होती. हीच तर तुझी जन्मभूमी देखील आहे. परंतु दुर्दैवाने तुला येथे व्यतीत केलेले आयुष्य फारसे आठवत नसेल. ही हिरण्यमयी आज दुष्ट शक्तींनी वेढली आहे. कालविजय आणि उग्रसेनाच्या आसुरी ताकदीने पराभूत झालेली आहे. एकेकाळी जिच्या नावाची, सामर्थ्याची, आणि वैभवाची द्वाही साऱ्या भारत वर्षात दुमदुमत असे, ती आज हीन दीन असे बंदिवानाचे आयुष्य जगत आहे. तिच्या मुक्ततेचे स्वप्न बघत गेली १६ वर्षे मी रानावनात, गुहेत काढली आहेत. येथे युवराज शार्दुल आहेत, परंतु कोणत्या अवस्थेत ते माहीत नाही. चतुरसेन आपल्या आधीच येथे पोहोचले असतील. त्यांची भेट कशी घडेल माहीत नाही. प्रयत्न आपल्या हाती आहेत, बाकी ईश्वरेच्छा बलियसी..... "

बोलता बोलता भावनातिरेकाने त्यांचा स्वर अवरुद्ध झाला होता. मनस्विनी विस्मयाने आपल्या गुरुंकडे पाहत होती. आजवर तिने त्यांचे असे रूप कधीच पाहिले नव्हते. पण ते बघताना नकळत तिच्या मनात स्वतःवर असलेल्या जबाबदारीची जाणीव होत होती. यौवनसुलभ हर्षाने उजळलेली मुद्रा काहीशी गंभीर झाली होती. तिने आपल्या अश्वाच्या कंठाळीचा लगाम उजव्या हाताने खेचून धरला आणि म्हणाली, 

"चला आचार्य, आता आपली खरी परीक्षा सुरू होणार आहे. आजवर शिकलेल्या विद्येचा कस इथे लागणार आहे. आणि आमच्या कुळावर लागलेला राजद्रोहाचा कलंक पुसून टाकण्याची मला संधी मिळणार आहे." असे बोलत ती चालू लागली. तिच्या पाठीमागे तिचा उमदा अश्व आज्ञाधारकपणे चालला होता.

आपल्या माता-पित्यांची भेट कदाचित येथे घडू शकेल अशी आशाही तिच्या मनात जागृत होत होती. परंतु उघडपणे ती त्याबद्दल काहीच बोलली नाही. न जाणो भास्कराचर्यांच्या जुन्या कटू आठवणी जागृत होतील, आणि कार्याच्या प्रारंभीच त्यांचा मनोभंग होईल अशी साधार भीती तिला वाटली. 

काही अंतर चालून गेल्यावर ते दोघेजण वेशीजवळ आले. तेथे काही सुरक्षा रक्षक होतेच. परंतु त्यांनी त्यांची काही जुजबी चौकशी करून आत जाण्यास परवानगी दिली. हिरण्यामयीचे स्वरूप अजूनही तसेच होते. तशाच हवेल्या, तीच आकशगामी गोपुरे, धवल रंगाने रंगवलेली नीटस देखणी घरे, मंदिरे, सारे काही तसेच तर होते. परंतु का कोण जाणे भास्कराचार्यांना तेथे अगदी परके वाटत होते. रस्त्यांवर हळू हळू वर्दळ सुरू झाली होती. काही अश्वस्वार पण दिसत होते. परंतु सारी माणसे कसल्याशा अनामिक सावटाखाली वावरताना दिसत होती. पूर्वीचा हर्ष, उल्हास जणू लोप पावलेला होता. बोलताना देखील कसलेसे अनामिक दडपण असावे असे वाटत होते. पूर्वी फारसे नसलेले सैनिकांचे अस्तित्व रस्त्यांवर आणि ठिकठिकाणी जाणवत होते.  जागोजागी काळ्या रंगाची दारे असलेले आश्रम दिसत होते. त्यामध्ये काळ्या पांढऱ्या वेशातील शिष्यगणांची ये जा दिसत होती. पूर्वीच्या काळी अनेक ठिकाणी असलेल्या पाणपोया आणि अन्नछत्रे आता दिसत नव्हती.

 

मार्गावरून जाताना साऱ्या बदलांची नोंद आपसूकच भास्कराचार्यांच्या मनामध्ये होत होती. 

चालता चालता ते एका भव्य मंदिराजवळ येऊन थांबले. खूप प्राचीन असे विष्णू मंदिर होते ते. त्याच्या गतवैभवाच्या खुणा ठायी ठायी दिसत होत्या. आताही मंदिरात भाविकांची गर्दी होतीच. आपला अश्व मंदिराबाहेच्याच एका वृक्षाखाली बांधून त्यांनी मंदिरात प्रवेश केला. लहानसे अंगण होते, आणि त्या अंगणाच्या दोन्ही बाजूनी ओवऱ्या बांधलेल्या होत्या. तेथेच काही साधू संन्यासी, आणि काही यात्रेकरूंनी निवास केलेला दिसत होता. मधोमध एक सुबकसे तुळशीवृंदावन होते. त्याला नुकतेच कुणी पाणी घातले असावे. ती सावळी तुळस प्रसन्न दिसत होती. हिरण्यमयीच्या बदललेल्या रुपाने व्यथित झालेल्या भास्कराचार्यांना तिच्या दर्शानाने चांगली तरतरी आली. मनावर आलेले निराशेचे सावट दूर झाल्यासारखे वाटले.  एका बाजूला एक लहानशी विहीर होती. तेथेच एक दोर लावलेली आणि नुकतीच घासल्यासारखी चकचकीत दिसणारी कळशी ठेवलेली दिसत होती. मनस्विनीने विहिरीतून पाणी काढले. त्यांच्या थकलेल्या पावलांना त्या शीतल जलाचा स्पर्श अतीव सुखाचा वाटत होता. 

तिथलीच एक रिकामी ओवरी बघून, दोघांनी तिथे निवास करण्याचे ठरवले. स्नानादी कर्तव्ये उरकल्यावर त्यांनी देवाचे दर्शन घेतले. आपल्या जवळच्या शिधा सामग्रीचा मनस्विनी अंदाज घेत होती. इतक्यात शेजारी असलेल्या यात्रेकरू स्त्रीने सांगितले, या मंदिरात रोज सर्वांसाठी प्रसादाच्या भोजनाची व्यवस्था आहे. दुपारी भोजनानंतर थोडी विश्रांती झाली होती. आता पुढे काय करायचे हे ठरवायला हवे होते. पण असे सर्वांसमोर काही बोलणे योग्य झाले नसते हे ओळखून दोघेही शांत बसून राहिले. थोडी उन्हे कलल्यावर दोघांनी नगरात जायचे ठरवले. हिरण्यमयीच्या वैभवाने मनस्विनी स्तिमित झाली होती.

***

रस्त्यावर लोकांची वर्दळ दिसत होती. एक वैभवसंपन्न आणि शक्तिशाली साम्राज्याची ती राजधानी होती. भास्कराचार्य आणि मनस्विनी बाजारपेठेमध्ये आले होते. रंगीबेरंगी पोषाखातील स्त्री पुरूष तेथे दिसत होते. रस्त्याच्या दुतर्फा विविध प्रकारच्या साहित्याने सजलेली दुकाने  होती. त्यांच्यासाठी उंच जोती बांधलेली होती. त्यामुळे घोडेस्वार असेल तर घोड्यावरून खाली न उतरता त्यास खरेदी करणे सहज शक्य होत असे. पायी येणाऱ्यांसाठी प्रत्येक जोत्याच्या उजव्या बाजूस पायऱ्या होत्या. अनेक प्रकारच्या खरेदी विक्रीचे व्यवहार चाललेले दिसत होते. एखाद्या शहराच्या बाजारपेठेवरून त्या शहराच्या संस्कृतीचा अंदाज येतो असे म्हणतात. या बाजारपेठेत हरतऱ्हेची धान्ये विक्रीस होती. व्यापाऱ्यांची कोठारे गच्च भरलेली दिसत होती, म्हणजे यंदा पाऊस पाणी चांगले झालेले असणार. तसेच तेथे उंची, तलम, अशा रेशमी वस्त्रांची असंख्य दुकाने होती.  सुवर्णकार, चर्मकार, लोहार, कुंभार इ. बारा बलुतेदार आपापली दुकाने सांभाळताना दिसत होते. बाजारपेठेमध्ये असलेल्या ग्राहकांच्या गर्दीवरून तेथील लोकांच्या आर्थिक स्थितीचा अंदाज येत होता.  विविध रंगी फुलांचे तसेच तऱ्हे तऱ्हेच्या सुगंधाची अत्तरे विकणारे दुकान देखील दिसत होते. मध्येच एक लहानसे मंदिर देखील होते. रस्ते स्वच्छ आणि प्रशस्त होते. त्यांवर काही विशाल वृक्ष देखील होते.  मनस्विनीला हे सारे नवीन होते. आजवर तिने इतके वैभवसंपन्न शहर पाहिले नव्हते. 

चालता चालता बाजारपेठ मागे पडली. मग नागरवस्तीच्या खुणा दिसू लागल्या. लहानमोठी घरे, आणि त्यात राहणारी माणसे यांनी तो परिसर गजबजलेला होता.  घरापुढे लहानमोठी अंगणे होती.  त्यात तुळशी वृंदावने दिसत होती. अंगणात लहान मुले खेळताना दिसत होती. चालता चालता भास्कराचार्य एका जागी थांबले.  एका घराकडे अंगुली निर्देश करित म्हणाले, “हे राजवैद्यांचे घर आहे बरं का. या घराच्या पाठीमागे असलेल्या एका कुटीमध्ये पूर्वी माझा निवास असे. अनेक रात्री, मी आणि वैद्यराज येथिल पारावर बसून आकाशातील ग्रह-तार्‍यांचे अवलोकन करीत असू. त्यांची गणिते  मांडण्याचा प्रयत्न करीत असू. मोठा सुखाचा काळ होता तो.”  बोलता बोलता काही काळ भास्कराचार्य जुन्या स्मरणांमध्ये रंगून गेले होते. पण त्वरीत त्यांनी स्वत:स  सावरले. परत त्यादोघांची वाटचाल सुरू झाली.  थोडे अंतर पुढे गेल्यावर  एक खूप मोठा रस्ता लागला त्याच्या दुतर्फा विशाल वृक्ष लावलेले होते. मध्ये मध्ये काही उद्याने दिसत होती. त्यात काम करणारे माळी होते तसेच तेथे विहार करणारे काही उच्चकुलीन स्त्री पुरूष देखील दिसत होते. त्याच्या पाठीमागे काही दुमजली तर काही तीन मजली प्रासाद दिसत होते. तो राजवाड्याचा रस्ता होता. जागोजागी हत्यारबंद सैनिक पहारा देत होते. 

भास्कराचार्य एक एक ओळखीच्या जागा मनस्विनीला दाखवित होते. त्याचा पुढे बराच उपयोग होणार होता. चालता चाला दूरवरच्या एका भव्य प्रासादाकडे त्यांनी बोट दाखवले,

"ती बघ मनस्विनी, ती तुझ्या पित्याची हवेली. "

मनस्विनी जागेवरच थबकली. डोळ्यांना ताण देऊन ती त्या प्रासादाचे रूप निरखित होती. त्याच वेळी आपल्या स्मरणांचे काही कप्पे धुंडाळत होती. परंतु तिला तेथे काहीच मिळत नव्हते. ते गजबजलेले सदन एकेकाळी तिचे होते हे ऐकून ती सद्गदित झाली होती. भास्कराचार्यांच्या लक्षात तिची अवस्था आली. त्यांनी तिच्या मस्तकावर हलकेच थोपटून तिला धीर दिला आणि म्हणाले,

"असा धीर सोडून उपयोगी नाही मुली. आपल्याला आपले ध्येय गाठायचे असेल तर भावनांना काबूत ठेवायला हवे. विसरू नकोस तू एका फार मोठ्या कार्यात सहभागी होणार आहेस. यातून फलनिष्पत्ती काय होईल हे आताच सांगणे कठीण, पण माझे रमल संकेत देते आहे की तुझा भविष्यकाल हा उज्ज्वल असणार आहे. विसरू नकोस तुझे कर्तव्य काय आहे, आणि तू कोण आहेस? तू एक सर्वसामान्य तरूणी नाहीस. तसे असते तर या वेळी तू आपल्या पतीच्या भवनामध्ये एखाद्या पुत्राला जन्म देऊन जीवन सार्थकी लागल्याचे समाधान प्राप्त केले असतेस. पण तू सामान्य नाहीस. तू बुद्धिमान आणि शूर अशी युवती आहेस. आणि तुझ्या कर्तृत्वावर अनेकांचे भवितव्य घडणार अथवा बिघडणार आहे. तू तुझ्या भावनांना बांध घालून कठोरपणे फक्त कर्तव्याचाच विचार करावास, हीच माझी तुझ्याकडून अपेक्षा आहे. "

मनस्विनीने भास्कराचार्याकडे पाहिले, नंतर आपले मस्तक झुकवून ती म्हणाली,

"क्षमा असावी आचार्य, परत माझ्याकडून अशी चूक घडणार नाही. "

भास्कराचार्यांच्या मुद्रेवर समाधानाचे हास्य उमटले, इतक्यात...

समोरच्या बाजूने काही गोंधळाचा आवाज येऊ लागला, अश्वांच्या टापांनी धूळ उधळली जाऊ लागली. दोघे चकून समोर पाहत होते, इतक्यात तो अश्वस्वारांचा जथा त्यांच्याजवळ येऊन थांबला. सर्वात पुढे असलेल्या स्वारांने त्यांना विचारले,

"हे विप्रवर आपण कोण, कुठून आलात? येथे नवखे दिसता. नाहीतर आपणास माहीत असते की येथून पुढे गेल्यास राजवाडा लागेल, आणि तेथे सर्वसामान्य जनांना येण्यास परवानगी नाही."

भास्कराचार्य हात जोडून पुढे आले, त्या अश्वस्वाराला उद्देशून म्हणाले,

"होय, आम्ही आज प्रभाती या नगरामध्ये आलो आहोत. आता काही नगरदर्शन घडावे म्हणून निघालो होतो. आम्हाला काहीच कल्पना नव्हती की हा राजभवनाकडे जाणारा मार्ग आहे. क्षमा असावी. "

यावर तो स्वार काही बोलणार, इतक्यात पाठीमागे काही गडबड उडाली होती. कोणीतरी उच्च स्वरात काही तरी बोलल्याचा अवाज येत होता, आणि एक युवक त्यांच्याच दिशेने धावत येत होता. उंचीपूरी शरीरयष्टी लाभलेल्या त्या युवकाचा चेहरा  अतिशय देखणा होता. अंगावर उंची, रेशमी  राजवस्त्रे  होती. मस्तकावरचे दाट काळे केस सध्या अस्ताव्यस्त झालेले होते. वस्त्रे उंची असूनही मलिन झालेली दिसत होती. अगदी अव्यवस्थित पद्धतीने ती परिधान केली होती.  

"नाही, आम्ही पालखीतून जाणार नाही. आम्हाला अश्वावरूनच जायचे आहे. आमचा अश्व येथे आणा, तो पर्यंत आम्ही येथेच थांबणार आहोत. "

अतिशय राजस व्यक्तिमत्त्व लाभलेल्या त्या युवकाचे बोलणे मात्र एखाद्या हट्टी, अजाण बालकासारखे होते. भास्कराचार्य आणि मनस्विनीला बघून तो तेथेच थबकला. दोघांकडे  निरखून बघत म्हणाला, 

“तुम्ही कुठे चालला आहात? तुमच्यापाशी अश्व आहे का? आम्हाला हवा आहे. आम्हाला पालखीतून जाणे बिलकूल पसंत नाही. पण आमचे महामंत्री आम्हाला जबरदस्तीने पालखीत बसावयास भाग पाडतात. आम्हाला अश्व हवा आहे. तुम्ही ...”   

त्या युवकाचे असे बोलणे चालू असताना पाठीमागून एक विदूषकाच्या पोषाखातील एक सेवक पुढे आला. अतिशय नम्र परंतु आग्रही स्वरात तो म्हणाला, 

"चलावं युवराज, आजच्या दिवस पालखीतून जाऊ या. उद्या नक्की आपण अश्वावर आरूढ होऊन येऊया. "

त्या विदूषकाने भास्कराचार्यांकडे पाहिले. त्याच्या चेहर्‍यावर नक्की कोणते भाव होते ते कळत नव्हते, परंतु स्वरात विलक्षण आगतिकता होती. भास्कराचार्य आणि मनस्विनी स्तंभित होऊन घडणारा प्रसंग बघत होते. त्याचा अर्थ लावण्याचा प्रयत्न करत होते.  

"युवराज...?" त्यांच्याकडे बघत भास्कराचार्य चटकन खाली झुकले आणि त्यांचा उजवा हात कपाळाकडे गेला होता. मनस्विनीने देखील त्यांचे अनुकरण केले.

भास्कराचार्य  युवराजांकडे  बघत होते. चेहऱ्यावर प्रचंड निराशा दिसत होती. विलक्षण क्रोध, चिंता, दुःख, वेदना अशा संमिश्र भावना त्यांच्या चेहऱ्यावर उमटत होते. मनस्विनी देखील आश्चर्यचकित होऊन बघत होती.

त्या अश्वस्वाराकडे बघत भास्कराचार्यांनी विचारले,

"हे युवराज? युवराज शार्दुल तर नाहीत ना? "

"हो, बरोबर! युवराजच आहेत ते" असे म्हणत त्या स्वाराने आपला अश्व मागे वळवला, आणि तो विदूषक जेथे युवराजांना घेऊन गेला होता तेथे जाऊन पोहोचला. त्यांच्यात काही बोलणे चालू होते. सारे शब्द कळत नव्हते, आणि आचार्य काहीही ऐकण्याच्या मनःस्थितीत देखील नव्हते. 

"युवराजांची ही अशी अवस्था? मणीपाल साम्राज्याचा वारस असा वेडसर? मग आपले आजवरचे सारे प्रयत्न व्यर्थ जाणार का? कशासाठी आपण कालविजयचा पराभव करायचा? कारण त्यानंतर या साम्राज्याच्या सुवर्णसिंहासनावर कोण बसणार? "

भास्कराचर्यांचे मस्तक भ्रमत होते, 

"काय घडले हे, कसे घडले? आपल्या लक्षात कसे आले नाही? इतका कोवळा पोर आपण खुशाल या नरराक्षसाच्या हाती देऊन रानोवनी गेलो. आपल्याला हे समजायला हवे होते, की कालविजय साम्राज्याच्या वारसाला काही ना काही केल्याशिवाय राहणार नाही. माता पित्याविना असलेला लहानगा पोर हा, किती असाहाय्य असेल तो? काय काय जुलूम सहन केले असतील त्याने? ही सगळी आपलीच चूक. आता महाराजांना काय सांगणार, काय उत्तर देणार राजमाता सत्त्वशीलांना? "

भास्कराचार्यांना काहीच सुचत नव्हते. मनस्विनी देखील या अचानक उद्भवलेल्या परिस्थितीने भांबावलेली होती. दोघेजण मार्गाच्या कडेला जाऊन उभे राहिले. तो स्वारांचा आणि पालखी घेऊन जाणाऱ्या सेवकांचा जथा मागे वळून राजभवनाकडे निघून गेला. 

बराच वेळ भास्कराचार्य आणि मनस्विनी तेथे सुन्नपणे उभे होते. आपण जे पाहिले, ऐकले त्यावर विश्वास ठेवण्यास मन तयार नव्हते. सूर्यास्त समय नजिक होता. हळूहळू अंधार दाटत चालला होता.  मोठ्या जड पावलांनी आणि अंतःकरणाने दोघेजण त्यांचा  निवास असलेल्या मंदिराकडे परत आले. सूर्यास्त झालेला होता. सगळीकडे गडद अंधार दाटला होता. परंतु एखादा दीप लावावा असे दोघांनाही वाटले नाही. जेवणखाण्याचे तर भानच नव्हते. सर्वस्व हरल्यासारखे दोघेजण त्या अंधारात बसून राहिले होते.  

***

सूर्याची किरणे मंदिराचे प्रांगण ओलांडून सभामंडपाच्या पायऱ्या चढू लागली होती. सकाळची आह्निके उरकून मनस्विनी आपल्या ओवरीत बसली होती. तेथेच एका भिंतीला टेकून भास्कराचार्य डोळे मिटून स्वस्थ बसले होते. हातातील जपाच्या माळेचे मणी सवयीने सरकवले जात होते. मुखावर  गंभीर भाव होते. कपाळावर आठ्यांचे जाळे उमटले होते. त्यावरून ते जप करत नसून त्यांच्या मनात काही त्रासदायक विचार येत असावेत असे दिसत होते. मनस्विनी हतबुद्ध होऊन बाजूला बसली होती.  

असा बराच समय लोटला. तेथे पसरलेली शांतता आता तिला असह्य होऊ लागली होती.  मनस्विनीने अस्वस्थपणे भास्कराचार्यांकडे बघितले. ते स्वत:हाच्या विचारांच्या आवर्तामध्ये सापडले होते. तिच्या मनातही  विविध भावनांचा कल्लोळ उठला होता. अनेक प्रश्न तिला पडत होते. तिच्या शंकांचे निरसन कदाचित भास्कराचार्य करू शकले असते. परंतु त्यांना काही विचारण्याचे धैर्य तिच्यामध्ये नव्हते. काही काळानंतर भास्कराचार्याने आपले डोळे उघडले. त्यांचे डोळे पाणावलेले होते. चेहऱ्यावर आतापर्यंत न जाणवलेल्या वृद्धत्वाच्या खुणा दिसू लागल्या होत्या. एका रात्रीमध्ये जणू त्यांचे वय काही वर्षांनी वाढले होते. त्यांनी  मनस्विनीकडे बघितले. ती मोठ्या अपेक्षेने त्यांच्याकडे बघत होती.  

"चल मुली, आपण भोजन करू या. आपल्याला असे हताश होऊन चालणार नाहीये."

मनस्विनीला काय बोलावे तेच कळेना,

"... पण आचार्य, युवराज तर.. " अडखळत्या स्वरात ती बोलली. परंतु आपण काही भलतेच बोलू या भयाने तिने  वाक्य पूर्ण केले नाही.  

"युवराजांचे काय? त्यांची मानसिक स्थिती ठीक दिसत नाही. परंतु म्हणून आपले कार्य खंडित होऊ द्यायचे नाही. आपले ध्येय जे आहे ते पूर्ण करायचेच. " भास्कराचार्यांच्या आवाजात निर्धार दिसत होता.  

"पण आचार्य, युवराज  तर सिंहासनाचे वारस, ते जर राज्य सांभाळण्यास सक्षम नसतील तर काय उपयोग आहे या सत्तांतराचा? " निराशेने मनस्वीनी बोलली.  

"असे कसे म्हणतेस मनस्विनी? आपल्या आशा ज्यांच्यावर केंद्रित होत्या ते युवराज दुर्दैवाने आपल्या अपेक्षा पूर्ण करू शकत नाहीत. पण म्हणून आपल्या कार्याचे महत्त्व कमी होत नाही. हे लक्षात घे मुली, की राज्यात प्रजा ही सर्वात महत्त्वाची असते. कारण राजाचे अस्तित्त्वच मुळी प्रजेमुळे असते. प्रजेचे सुख समाधान हे राज्यकर्त्याचे प्रथम कर्तव्य आहे. ते जर तो पूर्ण करू शकत नसेल तर त्याला राज्य चालवण्याचा कसलाही अधिकार उरत नाही. सिंहासनावर कोण येतो याला महत्त्व नाही. तर जो येतो तो प्रजेचे हित जपतो की नाही हे महत्वाचे आहे. कालविजय आणि उग्रसेन दुराचारी आहेत. प्रजेच्या हिताला त्यांच्या दृष्टीने काहीही महत्त्व नाही. प्रजा गांजली आहे. या राज्यात प्रजा सुखी नाही. त्यामुळे ही राजवट बदलणे आपले कर्तव्य आहे. युवराज नाहीत पण महाराज आहेत. ते वृद्ध आहेत. शारीरिकदृष्ट्या दुर्बळ आहेत. परंतु अजूनही ते नेतृत्व करू शकतील. आपण मागे हटायचे नाही. मनस्विनी, आपले धैर्य लयाला जाऊ देऊ नकोस. आपण ही लढाई लढायचीच. कारण यातच राज्याचे हित आहे, प्रजेचे, मानवतेचे हित आहे. माझा निश्चय पक्का आहे. "

भास्कराचार्यांच्या या भाषणाने मनस्विनी भारावली होती. तिच्या मनात असलेला आपल्या गुरूबद्दलचा आदर शतपटीने वृद्धिंगत झाला होता. तिच्या चेहऱ्यावरचे नैराश्य नाहीसे झाले होते. मोठ्या उत्साहाने ती म्हणाली,

"होय आचार्य, मी सुद्धा हेच करीन. तुम्ही जे सांगाल ते मी करीन. मला चांगलेच कळले आहे, की व्यक्तीपेक्षा देश मोठा आहे. आणि मी याचे भान ठेवूनच सतत कार्य करीन."

भास्कराचार्य कौतुकाने हसले. मनस्विनीला जरी त्यांनी निर्धाराने आश्वासन दिले होते, तरी भविष्याची चिंता त्यांना सतावत होती.  

*** 

भास्कराचार्य विचार करीत होते. चतुरसेनाला भेटणे जरूरीचे होते. पण कसे हे समजत नव्हते. योजनेनुसार ते हिरण्यमयीमध्ये कधीच येऊन पोहोचले असणार. पण त्यांना स्वतःच्या खऱ्या स्वरुपात तेथे वावरणे शक्य नव्हते. चतुरसेन सारखा कसलेला ऐय्यार एव्हढी मोठी जोखीम खचितच पत्करणार नाही. पण लवकरात लवकर भेट घडायलाच हवी.

दोन तीन दिवस उलटले होते. भास्कराचार्य आणि मनस्विनी तेथे यात्रेकरूप्रमाणेच वावरत होते. आज ते पुन्हा बाजारपेठेमध्ये आले होते. त्यांच्यापाशी फारसे द्रव्य नव्हतेच. पण त्यांना ती चिंता नव्हती, प्रसंगी भिक्षांदेहि चा मार्ग खुला होताच. बाजारपेठेमध्ये गर्दी दिसत होती. तेथे देशोदेशींचे फिरस्ते आपल्याकडच्या वस्तू रस्त्यावरच मांडून विक्री करत होते. काही ठिकाणी थांबत, तर काही ठिकाणी नुसते बघत बघत दोघेजण तेथे फिरत होते. त्यांच्या अस्तित्वाची कुणी विशेष दखल घ्यावी असे काहीच नव्हते. जाता जाता ते एका विक्रेत्यासमोर आले. त्याच्याकडे विविध प्रकारचे रंगीत मणी, त्या मण्यांच्या माळा, तसेच पक्षांची पिसे असे काही साहित्य होते. त्याच्याकडे ग्राहकांची गर्दी फारशी नव्हती. परंतू त्याची त्या विक्रेत्याला काहीच चिंता नसावी. तो शांतपणे आपल्या जागी बसलेला होता. मनस्विनी तिथे थांबून त्याच्याकडे असलेल्या वस्तू निरखू लागली. तिला पाहताच तो विक्रेता किंचित सावरून बसला. पण बोलला काहीच नाही. इतक्यात भास्कराचार्य देखील तेथे आले.

"काय बघते आहेस मुली? " ते म्हणाले. 

तो विक्रेता आता त्या दोघांकडे लक्षपूर्वक बघत होता. 

"बघा ना आचार्य, किती सुंदर मणी आहेत, आणि ही पिसे... "मनस्विनी उत्साहाने बोलली.

"अग याहून किती तरी चांगल्या प्रतीचे मणी तुला अर्णावतीच्या खोऱ्यातील आदिवासींकडे मिळतील, काय हो बरोबर आहे ना? " त्यांनी विक्रेत्याकडे बघत म्हणाले.

तो विक्रेता आता पूर्ण सावध झाला होता. चटकन उभा राहत, कळेल न कळेल असे अभिवादन करीत बोलला,

"अगदी खरे आहे विप्रवर, माझ्यापाशी अजूनही काही वस्तू आहेत, आपण सांगितले तर आपल्या निवासस्थानी येऊन मी त्या  आपणास दाखवीन. "

"चालेल मग या तर येथील विष्णू मंदिरात. सध्या आमचा निवास तेथे आहे. "

असे म्हणत ते पुढे चालू लागले. मनस्विनी चकित होऊन बघत होती. तिला त्यांनी गुप्ततेचे इतके महत्त्व सांगितले होते, आणि या अनोळखी माणसाला सरळ आपला निवास कुठे आहे याची माहिती देत आहेत? पण तिने काही विचारले नाही. कारण आचार्य जे काही करतील ते योग्यच असेल यावर तिचा विश्वास होता. 

 

मंदिरासमोर असलेल्या एका विशाल वटवृक्षाखाली ते तिघेजण बसले होते. एक वृद्ध ब्राह्मण, एक व्यापाऱ्याच्या वेषात असलेला मध्यमवयीन पुरूष, आणि एक सुंदर युवती. ते तिघे म्हणजे भास्कराचार्य, चतुरसेन, आणि मनस्विनी हे होते. बाजारपेठेतील विक्रेत्याच्या वेषातील चतुरसेनाला भास्कराचर्यांनी बरोबर ओळखले होते. तसेच सांकेतिक संभाषण करून त्यांनी खात्री करून घेतली होती, आणि नंतरच आपल्या निवासस्थानाचा पत्ता त्याला सांगून तेथे भेटण्यास सुचवले होते. जास्त करून संभाषण भास्कराचार्य आणि चतुरसेनामध्येच होत होते. मनस्विनी लक्षपूर्वक ऐकत होती, अधुनमधून काही विचारत होती. भास्कराचार्य चतुरसेनाला विचारत होते,

"मला एक कळत नाही चतुरसेन, हे असे कसे झाले? इतकी काळजी घेऊन देखील युवराजांचा मानसिक तोल कसा ढासळला? तुमच्यावर आणि कलिका वर महाराजांनी आणि महाराणींनी मोठ्या विश्वासाने ही जबाबदारी सोपवली होती."

"खरे आहे आचार्य, आम्ही खूप प्रयत्न केले होते. कालविजयने युवराजांना खूप धाकात ठेवले. तुमचा विश्वास बसणार नाही, परंतु अनेक कारणे काढून त्यांना अतिशय कडक शिक्षा केली जायची. त्यांनी न केलेल्या चुकादेखील त्यांच्या माथी मारण्यात येत असत. लहान कोवळा पोर तो, कालविजय समोर जायची वेळ आली की त्याचा भीतीने थरकाप होई. एव्हढ्या मोठ्या साम्रज्याचा वारस तो, पण त्याला घडवण्याच्या नावाखाली त्याच्यावर अक्षरशः जुलूम केले जात होते. त्याच्या आजूबाजूला सारी कालविजयची अंगारक देशावरून आलेली माणसे. आम्हाला तेथे जाण्यास पूर्ण मज्जाव असे, म्हणजे अजूनही तीच परिस्थिती आहे. युवराजांचे आम्ही कसे रक्षण करणार. कलिका अजूनही राजभवनावर आहे. परंतु तिला देखील युवराजांच्या जवळच्या वर्तुळात प्रवेश नाही. ती फक्त दूरूनच त्यांची काळजी घेऊ शकते. त्यावेळी सुद्धा आजूबाजूला कालविजयच्या विश्वासातील सेवक आणि दासींचा सक्त पहारा असतो."

भास्करचार्य चकित होऊन सर्व काही ऐकत होते. आपल्या अपरोक्ष येथे काय काय घडले ते समजून घेत होते. दोघेही राजनिष्ठ, स्वाभिमानी होते. आपल्या राज्यासाठी, राजासाठी सारे आयुष्य त्यांनी पणाला लावले होते. सूर्यास्तानंतर अंधाराच्या छाया तेथे पसरू लागल्या. पश्चिमेचा गार वारा वाहत होता. वातावरणात अंधार आणि गारठा वाढत होता. परंतु त्या तिघांना त्याचे भान नव्हते. शेवटी नाईलाजाने ते उठले,

"आपल्याला आता वेळ खूपच कमी आहे चतुरसेन. वसंतोत्सवाला किती अवधी आहे? मला वाटते १५ दिवस तरी असावेत. बरोबर ना? " आचार्य म्हणाले.

"बरोबर आहे पण आपली तयारी त्याआधीच पूर्ण होणे जरूरीचे आहे. आचार्य आपणांस राजनर्तिका सुलक्षणे बद्दल काही माहिती आहे का? " चतुरसेनाने विचारले.

आचार्याच्या भव्य कपाळावर नापसंतीची आठी उमटली. त्यांनी नकारार्थी मान हालवत म्हणले, "तिचे काय? तिची हवेली तर महामार्गावर आहे ना? ती तेथेच असणार. आता तर कालविजयच्या खास मर्जीतली असणार ती. "

"नाही आचार्य, मी ज्या काही कथा तिच्या संबंधात ऐकल्या त्यावरून ती हिरण्यमयी सोडून गेली. पण ऐकीवात आहे की ती कालविजयच्या मर्जीतली नाही."

"हं, अशा फितूर लोकांचा असाच शेवट होणार. महाराजांनी तिला जो मान-सन्मान दिला तो विसरून ती कालविजयाच्या नादी लागली." आचार्यांच्या आवाजात कडवटपणा होता. मनस्विनी या सर्व गोष्टींबाबत पूर्ण अनभिज्ञ होती. 

चतुरसेन देखील काही बोलले नाहीत. आणि परत भेटायचे आश्वासन देऊन तेथून निघून गेले.

****

एक अश्वस्वार वेशीमधून बाहेर पडला होता. सूर्योदयाला अजून थोडा अवकाश होता. अंधुकसा उजेड होता. तो स्वार अलकानगरीच्या दिशेने चालला होता. त्याला विलक्षण घाई असावी. कारण तो अत्यंत वेगाने  चालला होता. काही अंतर गेल्यावर तो थोडा थांबला. आपल्या कमरबंधात खोचलेला एक कापडी नकाशा त्याने काढला. काही काळ त्या नकाशाचे अवलोकन करून मग तो परत अश्वावर स्वार झाला. आता त्याने अलकानगरीचा रस्ता सोडून वेगळा मार्ग आक्रमिण्यास सुरुवात केली होती.

हे जर कालविजयला कळले असते तर तो अतिशय क्रोधित झाला असता. कारण त्याने अत्यंत गुप्त आणि तातडीचा खलिता त्या स्वाराबरोबर पाठवला होता. परंतु त्याने दिलेल्या आज्ञेच्या विपरित असे त्या स्वाराचे वर्तन होते. त्या स्वाराने असे करून खूप मोठी जोखीम पत्करली होती. परंतु त्याला त्याची फारशी फिकीर दिसत नव्हती. त्याने आता बरीच मजल पार केली होती. 

सूर्य बराच वर आला होता. पण माध्यान्हीला अवकाश होता. वाटेत त्याला एक एकाकी अशी पर्णकुटी दिसली. ती दिसताच त्याला हायसे वाटले. त्या कुटीजवळ येताच तो आपल्या अश्वावरून खाली उतरला. त्याने त्या कुटीच्या आतमध्ये डोकावले. 

"मी आत येऊ शकतो का?" त्याने हलक्या आवाजात विचारले. 

आतमध्ये असलेल्या दोघी स्त्रिया सावध झाल्या.

"कोण? " दोघींनी एकदमच विचारले.

"मी, सहदेव, खलिता आहे"

ओळख पटताच त्यांनी त्या स्वाराला आत बोलावले.

त्याच्याकडचा खलिता हाती घेऊन त्यातली तरुण स्त्री बोलली,

"माताजी, आपली आज्ञा असेल तर उघडते"

राजमाता सत्त्वशीलांनी होकार देताच ती स्त्री कुटीच्या आतल्या बाजूस गेली. एक लहानसे मेज, आणि लेखनाचे साहित्य घेऊन ती बाहेर आली. तेथेच खाली जमिनीवर तिघेजण बसले होते. भर दिवसा देखील तेथे काहीसा अंधार भासत होता, म्हणून राजमातेने तिथे एक समई ठेवली, आणि मग तो खलिता उघडला. त्या लखोट्यामध्ये एक पत्र,  एक बरीच मोठी अशी यादी, आणि काही नकाशे होते. ती स्त्री एक एक करून त्या सर्वांची नक्कल आपल्याजवळील भूर्जपत्रावर करू लागली. त्या कामात ती चांगलीच कुशल असावी. भराभर तिने त्या नकाशांची देखील नक्कल केली. नंतर सर्व पत्रे आणि नकाशे  लाखोट्यामध्ये ठेवली. तिच्या जवळच्या साहित्याने तिने तो लखोटा मोहरबंद देखील केला.

"सहदेवा, सांभाळून जा आता. खूप मोठा धोका पत्करला आहेस. कुणी हटकले तर काय सांगशील? "

"तुम्ही काही चिंता करू नका देवी. मी सगळे काही नीट सांभाळीन." तो हसत म्हणाला.

"आता तुला थांबायला सांगत नाही, नाहीतर झालेल्या विलंबाचे तुला स्पष्टीकरण देता येणार नाही. " ती म्हणाली.

त्वरेने तो स्वार बाहेर गेला आणि आपल्या अश्वावर स्वार होऊन अलकावतीकडे निघाला.

कुटीमध्ये राजमाता विचारीत होत्या,

"कलिके, काय आहे त्या खलित्यामध्ये. काही गंभीर प्रकरण दिसते आहे. ते नकाशे आणि ती यादी..? "

"बरोबर आहे राजमाता, कालविजय परत एक भयंकर चाल खेळणार असे दिसते आहे. पण या वेळेस आपण सावध आहोत. आपण त्याची महत्त्वाकांक्षा नक्कीच सफल होऊ देणार नाही."

मग तिने मघाशी नक्कल करून घेतलेला मजकूर राजमातांकडे दिला. तो वाचता वाचता त्यांचा चेहरा विलक्षण गंभीर झाला होता. 

त्या म्हणाल्या,

"आता वेळ गमावून चालणार नाही. ईश्वरकृपेने आपल्याला आधीच सावध केले आहे. आता तू त्वरेने निघ, आणि अर्णावतीच्या दिशेने कूच कर. तिथे तुला भिल्लजमातीचे प्रमुख रिषभराज भेटतील, आणि सर्व काही मदत देखील करतील. तेथून पुढे भद्रावतीच्या किनाऱ्याला जा. तेथे गौतमीपूर नावाचे एक लहानसे गाव आहे. तिथे तुला जावे लागेल, पण तिथे जाऊन काय करायचे ते भिल्लराज तुला सांगतील. आम्ही भिल्लराजांसाठी एक पत्र तुझ्याजवळ देतो. आणि जितक्या लवकर तुला भिल्लराजांकडे पोहोचता येईल तितके चांगले. "

मग राजमातेने एक पत्र तयार केले. कलिकेजवळ ते देत त्या काळजीच्या स्वरात म्हणाल्या, 

"कलिका, सांभाळून जा मुली. काळही असा विपरीत आला आहे, की आम्ही कुणाचे संरक्षण तर करू शकत नाहीच, परंतु इतरांचे प्राण आमच्या कार्याकरिता संकटात घालतो आहोत. "

"असा विचार मनात आणू नये राजमाता, " कलिका म्हणाली. 

"मी तर माझे मोठे भाग्य समजते की मला आपली, आपल्या कुटुंबीयाची सेवा करण्याची संधी मिळते आहे. आणि मला कसलाही अपाय होणार नाही याची खात्री बाळगावी. "

कलिका निघून गेली. राजमातेने मग आपली संदूक उघडून त्यातील काही वस्तू बाहेर काढल्या. त्या आपल्यासमोर मांडून त्या विचारपूर्वक त्यांच्याकडे पाहत होत्या. 

"आत्ता भास्कराचार्य येथे हवे होते. त्यांनी मला पडलेल्या या कोड्याचा नक्कीच उलगडा केला असता."

***