प्रकरण १ले -- (जेता)

त्या भव्य दालनात विलक्षण शांतता पसरली होती. मंदपणे जळणारे तुपाचे दिवे, ताज्या मनमोहक फुलांचे हार आणि धूपदाणीमधून हळुवार पसरणा‌‌-या धुम्रवलयांनी  वातावरण आल्हाददायक झाले होते. प्रभात समय होता, सूर्योदय होऊन काही घटिका लोटल्या असतील. पण अजूनही सूर्यकिरणे काहीशी शीतल भासत होती. अनेक नगरजन तेथे जमले होते. ते सारे आचार्य कालविजयांचे भक्त होते. आचार्यांनी आयोजलेल्या सत्संगासाठी तेथे सारेजण आलेले होते. वातावरणात विलक्षण शंतता होती.  

आणि अचानक तिथे शांतपणे बसलेल्या त्या भक्तसमुदायामध्ये काही चलबिचल झाली. सारेजण उत्सुकतेने प्रवेशद्वाराच्या दिशेने पहात होते. शुभ्रवस्त्रधारी महाराज कालविजय दालनामध्ये प्रवेश करीत होते. महाराजांची उंचीपुरी,  गहूवर्णी मूर्ती, शुभ्र वस्त्रांमध्ये अतिशय तेजःपुंज दिसत होती. गळ्यामध्ये रुळणा-या रुद्राक्षमाळा, आणि भव्य कपाळावर रेखलेले सूर्यतेज गंध, त्यांच्या व्यक्तीमत्वाला विलक्षण शोभून दिसत होते. 

महाराजांनी दालनात प्रवेश करताच तेथे जमलेल्या शिष्यगणांनी आणि भक्तगणांनी उभे राहून त्यांना अभिवादन केले. आपला उजवा हस्त थोडासा उंचावत, आणि मंद स्मित करीत महाराजांनी त्यांचे अभिवादन स्वीकारले. तेथील भगवान शंकाराच्या मूर्तीवर, तेथील सुवर्णतबकात ठेवलेली ताजी पुष्पे वाहून, काही क्षण ते नतमस्तक होऊन उभे राहिले. दुस-याच क्षणी मागे वळून वेगाने पावले उचलीत ते आपल्या आसनाकडे निघाले. त्यांच्या बरोबर असलेल्या राजपुरोहितांची त्यांच्या वेगाची बरोबरी करताना तारांबळ उडाली.

आपल्या आसनावर स्थानापन्न होत असतानाच, त्यांनी समोर उभ्या असलेल्या जनसमुदायाला आसनस्थ होण्याची खूण केली. आचार्य कालविजयनी एकवार आपल्या हातातील रुद्राक्षमाळेचा स्पर्श, आपल्या उभय नेत्रांना केला, आणि मग डोळे मिटून आपल्या ओघवत्या, रसाळवाणीने श्रीरामकथा सांगण्यास सुरुवात केली. एकेक प्रसंग जणू श्रोत्यांच्या डोळ्यासमोर घडत होते आणि सारी सभा राममय झाली होती. 

आचार्य कालविजय .. एक अतिशय प्रभावी व्यक्तीमत्व. ते सूर्ययागाच्या निमित्ताने हिरण्यमयीनगरी मधे आले. अल्चपावधीतच अनेकजण त्यांचे भक्त, अनुयायी बनले होते. प्रकांड पांडित्य आणि रसाळ वाणी यांचा अनोखा संगम त्यांच्या ठायी दिसून येत असे. त्यांच्या मठामधे नित्यनेमाने अनेक धार्मिक अनुष्ठानांचे आयोजन केले जात असे. अशा प्रसंगी समाजातील अनेक प्रतिष्ठित तेथे उपस्थित रहाण्यात धन्यता मानत असत. 

आपण शैवपंथी असून श्रीशंकराचे उपासक आहोत असे आचार्य कालविजय सांगत. त्यांच्याशी चर्चा करण्यास आलेले पंडित त्यांच्या प्रकांड पांडित्याने दिपून जात असत. त्यांचे शिष्य सांगत, की त्यांना आत्मतेजाची प्राप्ती झाली असून, त्या योगे अनेक दैवी शक्ती त्यांना वश झालेल्या आहेत. अनेक असाध्य रोग आचार्य या दैवी शक्तींच्या सहाय्याने बरे करू शकतात अशी त्यांची श्रद्धा होती.तसेच आचार्यांचा अनुग्रह झाल्यास जन्मोजन्मीच्या पापांचे क्षलन होते असे ते समजत असत.    

आचार्य कालविजय हे  हिरण्यमयीमधील एक महत्वाचीआणि प्रतिष्ठित व्यक्ति होते.   

 

***

सामर्थ्यशाली  मणीपाल साम्राज्याची  राजधानी ... हिरण्यमयी. चंडप्रतापी, राजाधिराज भानुप्रतापमहाराजाच्या अधिपत्याखाली सुखेनैव नांदत होती. मणीपाल साम्राज्य अष्टदिशांना विस्तारलेले होते. भारतवर्षातील बहुतांश नृपतींनी भानुप्रतापांचे सामर्थ्य ओळखून त्यांचे अंकित राहण्यातच धन्यता मानली होती. त्यामुळे बराच मोठा कालावधी युद्धाविना सरला होता. सारी प्रजा निर्धोक होऊन आपले कर्तव्य योग्य प्रकारे पार पाडत होती. आपल्या कुठल्याही कृत्यामुळे मणीपाल साम्राज्याची दुष्कीर्ती होऊ नये यासाठी सारेच जण जागरूक होते. सुबत्ता आणि समाधान असल्याने गुन्हेगारी जवळजवळ नव्हतीच. संस्कृतीची भरभराट होत होती. गुणीजनांना लोकाश्रयाबरोबरच राजाश्रयसुद्धा मिळत असे. त्यामुळे देशी- विदेशीचे गुणवंत कलाकार आपले नशीब आजमवण्यासाठी येथे येत होते. समाजात धर्माला अधिष्ठान होते. स्त्रिया शीलवान आणि गुणवती होत्या. अशा या देशाचे सम्राट भानुप्रताप आणि साम्राज्ञी भानुशीलादेवी आपल्या प्रजेवर आपल्या संतती प्रमाणेच माया करीत. 

भानुप्रताप आणि भानुशीलादेवी यांना एकूण सात अपत्ये होती. त्यापैकी पहिल्या सहा या कन्या आणि सातवे अपत्य म्हणजेच राजपुत्र शार्दुल. राजकन्या भानुमती, भानुप्रिया, भानुरेखा, भानुपुष्पा, भानुशाली आणि भानुदिप्ती या अतिशय सुंदर आणि सुशील  राजकन्या होत्या. राजपुत्री असल्याने त्यांना कला आणि गृहकृत्यांच्या शिक्षणाबरोबरच राजकारण, धर्म आणि युद्धशास्त्राचाही अभ्यास करावा लागत असे. त्या सर्व रुपवती राजकन्या अतिशय सुलक्षणी आणि गुणवान अशाच होत्या. विद्याभ्यासातील त्यांच्या प्राविण्याचे सर्वांनाच खूप कौतुक होते. पण सर्वांच्या कौतुकाचा केंद्रबिंदू हा नेहमीच युवराज शार्दुल असत. सध्या त्यांचे वय फक्त पाच वर्षे होते. सर्व भावंडात लहान असल्याने सर्वांच्याच प्रेमावर त्यांचा सर्वप्रथम हक्क असे. पण युवराज शार्दुल हेच सम्राट आणि सम्राज्ञींचे चिंताविषयही होते. अतिशय लहान वयातच त्यांना अज्ञात अश्या दुर्धर आजाराने ग्रासलेले होते. अनेक उपाय झाले, देशोदेशीचे वैद्य झाले, पण कुणालाच यश येत नव्हते. 

युवराज शार्दुल, आजारामुळे त्यांच्या वयाच्या मुलांसमवेत खेळू शकत नसत. थोड्याश्या श्रमांनी त्यांचा श्वास फुलत असे. सर्वांग घामाने डबडबून जाई आणि त्यांच्या मुखातून शब्दही बाहेर पडत नसे. सम्राट आणि सम्राज्ञी त्यामुळे अतिशय चिंतीत असत. त्यांना जीवापाड जपत असत. भानुशीलादेवींनी युवराजांच्या शुश्रुषेसाठी जणू स्वतःला वाहून घेतले होते. 

कोणीही उपाय सुचवावा आणि महाराणींनी तो अमलात आणावा. काहीही करून युवराजांना बरे वाटावे, या एका इच्छेपायी ती माऊली अहोरात्र तळमळत असे. आणि अशावेळी आचार्य कालविजय महाराजांचे राजधानीमध्ये आगमन झाले होते. 

सम्राट भानुप्रताप हे अतिशय धर्मनिष्ठ असे व्यक्ती होते. सर्व धार्मिक आचारांचे यथायोग्य पालन होण्याच्या बाबत ते स्वतः अतिशय जागरूक असत. त्यामुळे संपूर्ण मणीपाल राज्यात आणि राजधानी हिरण्यमयीमध्ये नेहमीच काही ना काही धार्मिक कार्यक्रमांचे आयोजन केले जात असे. 

त्यावेळी तिथे सूर्य यागाचे आयोजन केले होते. अनेक ठिकाणी यज्ञभूमी तयार करण्यात आल्या होत्या. त्यासाठी अनेक साधू, संत, आचार्य, गुरू तेथे एकत्र आले होते. त्यातच आपल्या जथ्यासह सामिल झाले होते आचार्य कालविजय. अति पूर्वेच्या डोंगराळ प्रदेशातून आलेले कालविजय अतिशय ज्ञानी होते. आपल्या प्रकांड पांडित्याची चुणूक त्यांनी तेथील एक वादसभा जिंकून करून दिली होतीच. त्यांचे व्यक्तिमत्त्व विलक्षण प्रभावी होते. आणि अल्पावधीतच त्यांच्या संबंधातील अनेक चमत्कृतीपूर्ण वार्ता राजधानीमध्ये पसरल्या होत्या. काही लोकांच्या मते त्यांना दिव्य शक्ती प्राप्त झालेली असून ते कोणतीही  व्याधी दूर करू शकत होते.

त्यांची ही कीर्ती महाराणी भानुशीलादेवींपर्यंत पोहोचलीच. युवराज शार्दुलांच्या स्वास्थ्यासाठी हरतर्‍हेचे उपाय करणार्‍या महाराणींनी एक शुभ घटिका पाहून आचार्यांना राजवाड्यात पाचारण केले... तेव्हा पासून आचार्य राजधानीतच  वास्तव्य करून आहेत. महाराणी त्यांच्या निःसीम भक्त आहेत. इतक्या की कधी नव्हे ते त्यांच्यात आणि सम्राटांमध्ये यामुळे मतभेद निर्माण झाले. प्रजेतील काही प्रतिष्ठितदेखील दबल्या आवाजात नापसंती व्यक्त करू लागले. पण भानुशीलादेवींना त्यांची बिलकूल फिकीर नव्हती. कारण त्यांच्यासाठी, आचार्य हे युवराजांचे तारणहार होते. युवराज शार्दुलांच्या जीविताची हमी देणारे  एकमेव व्यक्ती...  हे खरेच होते की,  काय चमत्कार असेल किंवा त्यांनी दिलेल्या दिव्य औषधींचा परिणाम असेल, पण युवराज आता निदान आपल्या महालातून स्वतःच्या पायांनी चालत राजउद्यानात येऊन बसू लागले होते. त्यांच्या फिकुटल्या, पांढुरक्या गालांवर थोडीफार लाली आली होती. डोळे निरागस आनंदाने चमकू लागले होते, आणि त्यामुळे महाराणींच्या जीवनाला जणू पुन्हा एकदा बहर येऊ लागला होता. 

कालविजय चे हिरण्यमयीमधील प्रस्थ वाढू लागले होते. त्यांनी तेथेच प्रशस्त अशा मठाची स्थापना केली होती. दूरदूरच्या राज्यांमधून त्यांचे शिष्य, अनुयायी तेथे येऊ लागले होते. त्यांचा अनिर्बंध संचार राज्याच्या राजधानीमधे होऊ लागला होता. पण कोणीही त्यांना प्रतिबंध करू शकत नव्हते, कारण प्रत्यक्ष महाराणींशी प्रतिवाद करण्याचे धारिष्ट्य कुणातच नव्हते.  

महाराज भानुप्रतापांची सत्ता असेतू हिमाचल पसरलेल्या त्यांच्या साम्राज्यावर निर्विवाद चालू होती. पण अलीकडेच उत्तर सीमेला लागून असलेल्या अंगारक देशाकडून काही कुरापती काढल्या जात होत्या. महाराजांचे त्याकडे लक्ष होतेच. परंतु तो प्रश्न सीमेलगत असलेल्या प्रभागातील अधिकाऱ्यांनी सोडवावा असे त्यांना वाटत होते. कारण प्रत्येक छोट्यामोठ्या समस्ये साठी राजधानीतून सैन्य अथवा अन्य मदत पाठविणे गैरसोयीचे होते तसेच राज्याहिताच्या दृष्टीने तसे करणे योग्यही नव्हते. म्हणून महाराज स्वस्थ होते.  गुप्तहेरांकडून रोज नविन वार्ता येतच होत्या. त्यावर काय करणे जरूरीचे आहे यावर विचार विनिमय चालू होता. आणि त्याप्रमाणे आदेश दर दिवशी उत्तर सीमेकडे रवाना होत होते. 

महाराज आपल्या दालनात काही महत्त्वाच्या पत्रांवर स्वाक्षरी करण्यात मग्न होते. तेव्हढ्यात लगबगीने भानुशीलादेवींनी तेथे प्रवेश केला. सोबत युवराज शार्दुल सुद्धा होते. सात अपत्यांचे मातृत्व लाभलेल्या महाराणींकडे महाराज कौतुकाने पाहत होते. त्यांना त्या नित्य सुंदरच भासत असत. आणि जसजसा काळ उलटत होता तसतसे त्यांचे सौंदर्य अजून बहरत होते. युवराज शार्दुलांना लाभलेल्या प्रकृतीस्वास्थ्यामुळे चेहऱ्यावर समाधान विलसत होते. 

“हे काय महाराज?” किंचित नाराजीने त्यांच्या कुंकुमतिलकाने सजलेल्या भालप्रदेशावर एक नाजुकशी रेषा उमटली होती.

“अजून आपण तयार नाही झालात?”

महाराज संभ्रमित होते.

“कशासाठी? आज कुठे जाण्याचा बेत आहे राणी सरकारांचा ?”

महाराज थोड्या चेष्टेच्या सुरात बोलले, आणि युवराज शार्दुलांना एका हाताने जवळ घेत ते बोलले.

“आज आमचे युवराज कुठल्या मोहीमेवर निघाले आहेत ?”

महाराजांच्या प्रश्नाने युवराजांच्या चेहऱ्यावर हसू फुलले.

ते पाहून महारांजानी समाधानाचा सुस्कारा सोडला. शार्दुलांच्या काळयाभोर जावळावर आपला हात फिरवत ते कौतुकाने आपल्या युवराजांकडे पाहत होते.

किती फरक पडला आहे यांच्यात? काही दिवसांपूर्वीचे फिकुटलेले, अनुत्साही आणि सततच्या आजारामुळे उदास भासणारे युवराज त्यांना आठवले . 

सूर्ययागाच्या निमित्ताने कालविजय राजधानीत येतात काय? महाराणी त्यांना राजभवनावर येण्याचे आमंत्रण देतात काय? सारेच अतर्क्य..

पण आचार्यांनी युवराजांच्या प्रकृती सुधारण्याचे आश्वासन दिले आणि ते खरेही केले होते. युवराजांच्या स्वास्थ्यात आता खूपच सुधारणा होत होती. त्यांच्या फिकुटलेल्या अशक्त मुद्रेवर आता आरोग्यदायी प्रभा विलसत होती. उदास आणि त्रासलेल्या मुद्रेवर आता अधूनमधून हास्य देखील फुलत होते. आणि महाराजांना त्याचेच समाधान वाटत होते.

“पिताश्री आज गंगापूजा आहे ना? आपण जायचे आहे ना नदीवर? मला नौकेत बसायचे आहे. मी अजून कधीच नौकेत बसलो नाही पिताश्री !! चला ना ‌ऽऽ  ” 

युवराजांचा बालसुलभ हट्ट बघताना महाराजांच्या मुखावर प्रसन्नता विलसत होती. 

“युवराज !! आम्ही नाही, तुम्हीच विसरत आहात. गंगापूजेला संध्याकाळी जायचे आहे, आत्ता नाही.”

महाराजांचे बोलणे ऐकून युवराज गोंधळले आणि भानुशीलादेवींकडे प्रश्नार्थक नजरेने पाहू लागले. 

“खरं आहे युवराज, पूजा संध्याकाळी, आणि आज नौकाविहार नाही”

किंचित हसत महाराणी म्हणाल्या.

“मग आम्हाला तयार व्हायला कशाला सांगितलंत?”

महाराज देखील उत्तराच्या अपेक्षेने महाराणींकडे पाहत होते.

“आत्ता आचार्य कालविजय महाराजांच्या मठात जायचे आहे. तेथे युवराजांच्या स्वास्थ्यासाठी विशेष यागाचे आयोजन केले आहे.”

हे ऐकताच महाराजांच्या मुद्रेवर नाराजी पसरली .  

खरेच की!

झटकन स्वतःला सावरत ते उद्गारले.

“तुम्ही मला हे आधी बोलला होतात. पण राजकारणाच्या कार्यबाहुल्याने किंचित विसर पडला इतकेच. आपण दोघांनी प्रस्थान करावे. मी काही काळातच आपल्या समवेत असेन.”

महाराणींच्या चेहऱ्यावर नाराजी पसरली. कृतकोपाने त्या म्हणाल्या,

“महाराज, आपणास आपल्या दरबारच्या कार्यासमोर आमचा आणि युवराजांचाही विसर पडलेला दिसतो आहे. ते काही नाही, आपण सर्व एकत्रच जायचे. आपल्या कन्या देखील खालच्या दालनात आपली प्रतीक्षा करीत आहेत.”

आता महाराजांचा नाईलाज झाला.

आपले उत्तरीय सावरीत, आणि मस्तकी शीरोभूषण धारण करीत, ते युवरांजाचा हात आपल्या हाती घेऊन महाराणींसमवेत चालू लागले.

***

हवेत उसळणाऱ्या धुम्रवलयांनी , आणि धीरगंभीर आवाजात होणाऱ्या वेदघोषांनी आचर्यांचा मठ जवळ आल्याची त्यांना जाणीव झाली. महाराज आपल्या रथामध्ये शांतपणे बसलेले होते. पाठीमागून येणाऱ्या रथांमध्ये सारे कुटुंबीय होते. त्या रथांच्या दोन्ही बाजू किनपाखाने झाकलेल्या होत्या. महाराजांची चर्या गंभीर होती. महाराणींचे मन राखण्यासाठी ते मठाकडे यायला तयार झाले होते. परंतु व्यक्तीशः त्यांना हे सर्व अजिबात पसंत नव्हते. दिवसागणिक वाढत जाणारे आचार्यांचे प्रस्थ त्यांना चांगलेच खुपत होते. सूर्य यागासाठी म्हणून आलेल्या अनेक अचार्यांमधील कालविजय, आता नुसते राजधानीतीलच नाही, तर खुद्द त्यांच्या राजभवनामधील एक महत्त्वाची व्यक्ती झाले होते. आणि याचे एकमेव कारण म्हणजे महाराणींची त्यांच्यावर असलेली निःसीम श्रद्धा हेच होते. कालविजय यांचे वर्तन दिवसागणिक अधिकाधिक आक्रमक होऊ लागले होते. समाजातील सर्व स्तरातील नागरिकांचे  त्यांच्या मठात येणे जाणे असल्याने त्यांचे भक्त सर्व क्षेत्रांमधे पसरले होते. त्यामुळे, काही वेळा राजकीय निर्णयांवर देखील त्यांचा प्रभाव दिसू लागला होता. त्यांचे समाजातील स्थान असे होते, की खुद्द महाराजदेखील त्यांच्या समोर हत:प्रभ होते. ते त्यांना प्रतिवाद करण्यास असमर्थ होते. जर त्यांनी तसे केले तर अंतर्गत कलहाला सामोरे जावे लागण्याची भीती होती. आणि महाराजांना नेमके तेच नको होते. 

या समस्येचे समाधान कसे करावे या विचारात ते असतानाच रथाची गती मंद होत शेवटी स्थिर झाली. महाराज आपल्या रथातून पायउतार झाले. महाराज आणि महाराणींनी मंडपात प्रवेश करताच तेथे उपस्थित असलेल्या भक्तांच्या नजरा त्यांच्याकडे वळल्या. सर्वांचे अभिवादन स्वीकारित ते आचार्यांच्या आसनाच्या दिशेने जात होते. आचार्य आपल्या आसनावर निश्चलपणे बसले होते. त्यांचे तीक्ष्ण नेत्र महाराजांच्या जणू आरपार बघत होते. चक्रवर्ती सम्राटाचे आदरपूर्वक स्वागत करण्याची त्यांना काहीच जरूरी वाटत नव्हती. महाराज आणि महाराणी म्हणजे त्यांच्या अनेक भक्तगणांप्रंमाणेच जणू  दोघे जण. महाराजांचा चेहरा गंभीर होता. . सूर्याप्रमाणे प्रखर तेजस्वी नेत्रांनी ते आचार्य कालविजयचे  अवलोकन करीत होते. त्यांच्या मुखावर अंतरंगातील खळबळीचे कसलेच चिन्ह दिसत नव्हते.

अचार्यासमोर दोघे नतमस्तक झाले. आता आचर्यांची नजर महाराणींवर खिळली होती.   एकटक... ते पाहून महराजांच्या मुखावर परत नाराजी पसरू लागली होती. त्यांच्या बाजूला उभ्या असलेल्या राजपुरोहितांच्या ते लक्षात आले. त्यांनी घाईने समोर येऊन महाराणींच्या हातातील पूजेचे तबक स्वतःच्या हाती घेतले, आणि नम्रपणे किंचित झुकून दोघांना त्रिवार अभिवादन केले.

“महाराजांचा विजय असो !”

“महाराणी चिरायू होवोत !”

ते मोठ्याने म्हणाले. 

इतर शिष्य आणि भक्तगणांनीही त्यांचे अनुकरण केले.

“युवराज कुठे दिसत नाहीत देवी?”

आचार्यांनी महाराजांकडे दुर्लक्ष करून, महाराणींकडे बघत प्रश्न केला.

“ते येत आहेत आचार्य. आपल्या दर्शनासाठी आम्ही त्यांना न घेता कशा बरे येऊ? 

आपली त्यांच्यावर सदैव कृपा असावी हीच इच्छा आहे.”

“तथास्तु !!”, रुद्राक्ष माळ घेतलेला आपला उजवा हस्त उचलीत आचार्य म्हणाले. 

त्याच क्षणी युवराज शार्दुल आपल्या सहा भगिनींसमवेत तेथे प्रवेश करते झाले.

सर्वांनी पुढे येऊन अचार्यांस अभिवादन केले. 

आचार्यांनी एका हाताने युवराजांना आपल्या निकट येण्यास सुचवले. काही क्षण त्यांच्या मस्तकावर हात ठेवून त्यांनी मंत्रजाप केला. तिथे असलेल्या होमकुंडातील  चिमूटभर विभूती घेऊन युवराजांच्या मस्तकी लावली. ते पहात असताना  महाराणींचा चेहरा समाधानाने फुलून गेला होता. आपल्या पुत्रावर त्या महात्म्याचा वरदहस्त सर्वकाळ असावा अशी त्यांनी मनोमन प्रार्थना केली. 

महाराजांना  ते सर्व असह्य झाले. 

ते चटकन वळून वेगाने चालू लागले. महाराणींचा आता नाईलाज होता. त्यासुद्धा महाराजांच्या मागून जाऊ लागल्या. परत एकदा सर्व सभेने महाराज आणि महाराणींचा जयजयकार केला.

***  

संध्या समयीचा शीतल वारा वाहत होता. नदीकाठ रंगीबेरंगी वस्र आणि आभूषणांनी सजलेल्या स्त्री पुरूषांनी फुलून गेला होता. 

विविध प्रकारांनी नदीची पूजा केली जात होती. निरनिराळे पदार्थ प्रसाद म्हणून तेथे वाटले जात होते. राज्यशासनाने तेथे येणाऱ्या भाविकांसाठी अनेक प्रकारच्या योजना केलेल्या होत्या. विविध प्रकारचे आणि रंगांचे  शामियाने तेथे उभारलेले होते. त्यावर अनेक रंगी ध्वज वाऱ्यावर फडकत होते. नदीपात्रामध्ये छोट्या मोठ्या आकाराच्या नौका उभ्या होत्या. त्या पुष्पमाळांनी तसेच रेशमी वस्त्रे इत्यादिने शृंगारलेल्या होत्या. सुगंधी पुष्पे, धूप, स्त्री पुरूषांनी वापरलेली अत्तरे आणि सुग्रास प्रसाद यांचा संमिश्र असा सुवास तेथे पसरलेला होता.

राजपरिवाराचे आगमन झाले. नदीकाठावरील गर्दीमुळे त्यांचे रथ, मेणे, पालख्या  दूर अंतरावर उभे करण्यातआल्या होत्या. राजपरिवाराच्या सोबत दासदासी तसेच काही अंगरक्षक दिसत होते. काही अंतर ठेवून राजपुरोहीत आणि काही ब्रम्हवृंद चालत होता. आणि सगळ्यात शेवटी होते आचार्य कालविजय. ते दृष्टीस पडताक्षणी तेथे जमलेल्या लोकांनी त्यांचा जयजयकार करीत हात जोडले. कालविजयांच्या जयजयकाराने महाराज भानुप्रतापांचे चित्त काहीसे विचलित झाले, पण त्वरेने त्यांनी स्वतःला सावरले.  

वेदघोष होत होता. मंत्र उच्चारले जात होते. सर्व वातावरण पवित्र झाले होते. युवराजांना बरोबर घेऊन महाराज मोठ्या भक्तिभावाने पूजा करीत होते. पूजा संपल्यावर एक शृंगारलेली नौका तीराजवळ आणण्यात आली, नौकारोहण करण्यासाठी युवराजांसह महाराज निघाले, आणि इतक्यात...

“थांबा महाराज !!” 

एक तीक्ष्ण स्वर वातावरणाला भेदत उमटला. 

महाराजांनी उचललेले पाऊल परत भूमीवर ठेवले. पण न वळता तसेच स्तब्ध राहिले. 

हे शब्द कोणी उच्चारले हे बघण्याची त्यांना गरज नव्हती. महाराजांचा असा अधिक्षेप करण्याचे धाडस अजून कोणात होते ?

कालविजय आपल्या स्थानापासून पुढे आले. आणि निर्धारपूर्वक, उच्चरवाने म्हणाले

“युवराज शर्दुलांना नौकेवर नेऊ नये.”

“का?”, महाराजांनी विचारले.

आता युवराजदेखिल अस्वस्थ झाले होते. सकाळ पासून या सोहळ्याची त्यांना केव्हढी उत्सुकता लागलेली होती.

“महाराज, त्यांचे उपचार माझ्या देखरेखीखाली चालू आहेत. अशात मी त्यांना नौकारोहण करण्याची परवानगी देऊ शकत नाही.”

कालविजयचे बोलणे ऐकत असताना महाराजांची मुद्रा संतापाने लालबुंद झाली होती,  कपाळावरची शीर संतापाने ताडताड उडत होती, त्यांच्या इतर वेळी शांत गंभीर भासणार्‍या विशाल नेत्रांमध्ये जळजळीत अंगार साठला होता.

“तुमची परवानगी घेण्याची गरज युवराजांना कधीपासून भासू लागली?” तीव्र स्वरात महाराजांनी प्रश्न केला. 

युवराजांच्या कोवळ्या हातावरची महाराजांची पकड घट्ट झाली होती. भयभीत होऊन शार्दुल त्यांना बिलगले होते. 

“महाराज मी त्यांच्या व्याधीवर उपचार करीत आहे.” कालविजयने उत्तर दिले. त्यांच्या स्वरात नम्रतेचा लवलेशही नव्हता. “त्यामुळे त्यांच्या प्रकृतीसाठी काय योग्य आहे आणि काय नाही, याची काळजी घेणे आम्हांस जरूरी वाटते.” 

“तुम्ही? तुम्ही उपचार करत आहात युवराजांवर? आणि मग राजवैद्य काय उगीच देशोदेशीहून वनस्पती आणून त्यांची मात्रा बनवून युवराजांना देत आहेत. तुम्ही त्यांना कोणतेही औषध दिल्याचे माझ्या तरी स्मरणात नाही. आणि तसेही ते आमचे पुत्र आहेत. त्यांच्या हिताहिताची चिंता तुमच्यापेक्षा नक्कीच आम्हाला जास्त आहे.” 

महाराजांचा स्वर संतापाने चढला होता. प्रजेचे पित्याच्या ममतेने पालन करणाऱ्या महाराजांचे हे रूप प्रजाजनांसाठी नवीनंच होते. 

महाराज आपली क्रोधाग्नीने पेटलेली नजर कालविजयांवर रोखून तेथे उभे होते.

पण आश्चर्य म्हणजे महाराजांच्या या संतापाचा आचार्य कालविजयवर काहीच परिणाम झालेला दिसत नव्हता. ते आपल्या पूर्वीच्याच शांतपणे म्हणाले,

“महाराज ते आपले पुत्र असले तरी सध्या त्यांची जबाबदारी महाराणींनी आमच्याकडे दिली आहे. आम्ही त्यांना आपल्या बरोबर नौकारोहणाची परवानगी देऊ शकत नाही.”

महाराजांनी तीक्ष्ण नजरेने महाराणींकडे पाहिले. महाराणींच्या चेहऱ्यावर काहीशी अजिजी होती. आपल्या नजरेतूनच जणू त्या महाराजांना विनंती करीत होत्या.

त्यांच्याकडे पाहिल्यावर, महाराजांची मुद्रा काहीशी निवळली.

महाराणींच्या दुःखाची त्यांना पूर्ण कल्पना होती. युवराज शार्दुलांची चिंता त्यांना रात्रंदिन जाळीत होती. कालविजयांच्या अस्तित्वाने त्यांना काहीसा दिलासा मिळाला होता. आपल्या पुत्राच्या जीविताची हमी मिळाली होती. आणि म्हणूनच निःशंक मनाने त्यांनी आपली श्रद्धा, भक्ती कालविजयांच्या ठायी अर्पण केली होती. महाराजांनी पण तसे करावे अशी त्यांची इच्छा होती. महाराजांची सारासार बुद्धी जागरूक होती. पुत्राची काळजी असली तरी त्यासाठी कुठल्याही आचार्याला इतके जास्त महत्त्व त्यांनी कधीच दिले नसते. पण, महाराणींच्यासमोर त्यांचा नाईलाज होता. 

शार्दुलांच्या हातावरची त्यांची पकड सैल झाली. 

शार्दुलांचा चेहरा हिरमुसला होता. निरागस डोळ्यांमध्ये पाणी भरू लागले होते. 

राजपुरोहीत आणि अन्य पौरजनांनासुद्धा घडत असलेला प्रसंग अनाकलनीय वाटत होता. 

त्यांच्या महाराजांचा उपमर्द ? 

होय, अपमानच नाही तर काय ?

सेनापतींचा हात कमरेच्या तलवारीवर पडला होता.

कुठल्याही क्षणी महाराज आज्ञा देतील, आणि ...

पण नाही, तसे काहीच घडले नाही. 

शार्दुलांना कालविजयांच्या हाती सोपवून महाराज आणि महाराणी नौकारोहणासाठी सज्ज झाले होते. 

*** 

गंगापूजेच्या वेळी घडलेल्या प्रसंगाने महाराज चांगलेच दुखावले गेले होते. त्यांनी बोलून दाखविले नाही तरी त्यांची नाराजी महाराणींना जाणवत होती. त्यांनी अनेक वेळा तो विषय काढण्याचा प्रयत्न केला, पण महाराजांनी काही ना काही कारण काढून बोलणे टाळले होते. युवराज शार्दुल आपल्या बालसुलभ निरागसतेने तो प्रसंग विसरून गेले होते. पण त्यांच्या मनात आचार्यांबद्दल नाराजी होतीच. जेव्हा जेव्हा ते आपल्या मातेसमवेत त्यांच्या दर्शनाला जात, तेव्हा आपल्या विशाल, काळ्याभोर डोळ्यांनी आचार्यांना न्याहळत. महाराजांनी त्या प्रसंगानंतर अचार्यांची प्रत्यक्ष भेट घेण्याचे टाळले होते. पूर्वी ते महाराणींसमवेत तेथे येत असत, पण आता तेही थांबले होते.

 महाराज सध्या राजकारणात अती व्यग्र होते. उत्तरेकडील अंगारक देशाच्या सैनिकाकडून सीमेचे उल्लंघन झाल्याच्या बातम्या येत होत्या. अंगारक राजा उग्रसेन हा अतिशय महत्त्वाकांक्षी होता. आपला पिता शूरसेनाप्रमाणे मवाळ नव्हता. त्याने आपल्या पित्याला बंदी बनवून सत्ता हाती घेतली होती. या घटनेचा भारतवर्षातील समस्त राजमंडळाने निषेध केला होता. पण त्याहून जास्त काही करणे शक्य नव्हते , कारण तो अंगारकांचा अंतर्गत प्रश्न होता.  महाराज भानुप्रतापही घडत असलेल्या घटनांवर लक्ष ठेवून होते.

उग्रसेनाला महाराज भानुप्रताप चांगलेच ओळखत होते. केवळ शेजारी देशाचा राजा म्हणून नव्हे, तर त्या आधीपासून. महर्षी चक्रदेवांच्या गुरूकुलात त्यांनी एकत्र अध्ययन केले होते. आणि आपल्या गुरुंचे दोघेही लाडके शिष्य होते. पण त्यावेळीसुद्धा उग्रसेनाच्या आवडी निवडी वेगळ्या होत्या. त्याचा कल शुद्ध, सात्विकते ऐवजी तामसी अघोराकडे असल्याचे सर्वांच्याच लक्षात आले होते.

महाराजांना स्मरत होते ते दिवस. त्यावेळी एक सर्वसामान्य शिष्याप्रमाणे केलेली गुरुजींची सेवा, आणि अर्थातच उग्रसेन. त्या गुरूकुलात बहुतेक सर्व स्नातक हे उच्च कुळातील होते. काही ब्राम्हण होते. देशोदेशींचे राजकुमार तेथे विद्याप्राप्त करण्यासाठी आलेले होते. त्या वेळी युवराज असलेले भानुप्रताप आणि उग्रसेन देखील इतर समवयस्कांसोबत अध्ययनासाठी दाखल झाले होते.  तेथे शिकणारे स्नातक हे समाजातील विविध स्तरातील असत. तरीही सर्वांना तेथे एकसमान वागणूक दिली जात असे. कामे सगळ्यांना वाटून दिलेली असत, मग त्यात गरीब ब्राम्हण अथवा राजपुत्र असा भेद नसे. सर्वजण तेथे मिळून मिसळून आणि एकोप्याने राहत असत. 

या सर्वांमधे फक्त एक अपवाद होता आणि तो म्हणजे, उग्रसेन. त्याला आपल्यापेक्षा खालच्या सामाजिक थरातील मुलांबरोबर राहणे आवडत नसे. तसेच त्याच्याकडे खिलाडू वृत्तीचा अभाव होता. आपल्यापेक्षा कोणी जास्त यश आणि कौतुक मिळवलेले त्याला सहन होत नसे. अर्थात अशा वेळाही फार कमी येत. कारण त्याच्या स्वभावातील दोष बाजूला ठेवले तर उग्रसेन हा अतिशय उत्तम विद्यार्थी होता. बुद्धिमान स्नातक, कुशल योद्धा, चपळ आणि काटक खेळाडू अशा अनेक गुणांमुळे तो गुरूजनांत प्रिय होता. युवराज भानुप्रतापही तेथील विद्यार्थी, गुणी आणि तितकेच नम्र. आपल्या स्वभावाने  गुरूजानांतच नव्हे तर तेथील विद्यार्थ्यांमध्येसुद्धा प्रिय झालेले होते. उग्रसेनाचे ज्या काही मोजक्या विद्यार्थ्यांच्या मैत्रीचा सहर्ष स्वीकार केला होता त्यात   भानुप्रतापांचे नाव अग्रस्थानी होते.  सहाजिकच होते. भानुप्रताप मणीपाल साम्राज्याचे भावी सम्राट होते. पण भानुप्रतापाची सात्त्विकता उग्रसेनमध्ये कदापिही आढळत नसे.

गुरू चक्रदेव यांच्या आश्रमाचा एक प्रघात होता. आणि तो म्हणजे शिक्षण पूर्ण झाल्यावर गुरूकुलातील सर्वांची परीक्षा घेतली जात असे. आणि ती बघण्यासाठी मुलांच्या परिवारातील सदस्यांना पाचारण केले जात असे. या वेळीही असे आयोजन केले होते. आणि तेथे अध्ययनासाठी आलेले, आणि आपला अध्ययन काळ पूर्ण करित असलेले भानुप्रताप आणि उग्रसेन हे परिक्षार्थी होते.  

परीक्षेचा दिवस उजाडला. एका मोठ्या मैदानावर गोलाकार शामियाने घालून मधोमध क्रीडांगण तयार केलेले होते. त्यात युद्धविद्या, क्रीडा आणि बुद्धीमापनाच्याही परीक्षांची व्यवस्था केलेली होती. 

सर्व  विद्यार्थी आपण शिकलेली विद्या, कशी जास्तीत जास्त चांगल्या पद्धतीने जमलेल्या प्रेक्षकांसमोर सादर करता येईल यासाठी प्रयत्नशील होते.  उग्रसेन आणि भानुप्रताप अर्थातच त्यात होते. सर्व कसोट्यांमध्ये दोघेही बरोबरीतच होते. शेवटची बुद्धीमापनाची परीक्षा. मधोमध गुरूदेव चक्रदेव बसले होते, आणि त्यांच्या भोवती अर्धवर्तुळाकारात विद्यार्थी बसलेले होते.  गुरूदेव एकामागून एक प्रश्न विचारीत आणि मुले उत्तरे देत होती. 

गुरूदेव विचारत होते..

“जीवनात सर्वात श्रेष्ट काय ?”

भानुप्रताप उत्तरले “लोककल्याण”

उग्रसेनाचे उत्तर होते “ताकद, शक्ती”. 

“श्रेष्ट धर्म कोणता ?”

भानुप्रताप म्हणाले, “मानवधर्म, मानवता”

उग्रसेनाने सांगितले,  “राजधर्म” 

धर्माचे आयुष्यात स्थान कोणते? 

भानुप्रताप – “धर्म हा समाजाचा प्राण आहे. धर्माशिवाय असलेला समाज म्हणजे प्राणविहीन कलेवर.” 

उग्रसेन – “धर्माचे अधिष्ठान महत्वाचे. ज्या धर्मामुळे जीवन संपन्न होते तोच धर्म आचरावा.” 

“राजा कसा असावा?”

भानुप्रताप – “प्रजेला पित्यासमान,  कठोर शासक, गुणीजनांचा आश्रयदाता, धर्मरक्षक आणि शत्रुला कृतान्त काळ”.

उग्रसेन – “शक्तिवान. ज्याची कळीकाळासही दहशत वाटावी, असा.”

गुरुदेवांच्या मुखावर समाधानाचे आणि अभिमानाचे स्मित झळकत होते.

अनेक वर्षे परिश्रमपूर्वक घडवित असलेल्या मूर्तींचे साकार स्वरूप किती विलोभनीय होते ?

त्यांनी उग्रसेन आणि भानुप्रताप यांना स्वसमीप येण्याची सूचना केली.  स्वहस्ते त्या दोघांना कुंकुमतिलक लावून तबकात ठेवलेले रेशमी वस्त्र त्यांच्या स्कंधावरून लपेटले आणि साऱ्या जनसमुदायाकडे बघत घोषणा केली, 

“आज मी जाहीर करतो की युवराज भानुप्रताप आणि युवराज उग्रसेन या दोघांनी विद्याभ्यास पूर्ण केला असून ते उत्तम राजे होतील यावर माझा पूर्ण विश्वास आहे.” 

जनसमुदायातून,  "धन्य ... धन्य .... ! " असे उद्गार ऐकू येत होते. 

सर्व सहध्यायांचा निरोप घेण्यासाठी भानुप्रताप काही काळासाठी गुरूगृही आले होते. सारेजण भावनाविवश झाले होते. अनेक वर्ष एकमेकांबरोबर बंधुभावाने व्यतीत केलेला समय त्यांच्या डोळ्यासमोर येत होता. आता सारेजण आयुष्याला सामोरे जाण्यास सज्ज होते, पण हे मैत्रीचे बंध सोडवणे त्यांना अवघड भासत होते. 

भानुप्रताप उग्रसेनाला म्हणाले, 

“उग्रसेना आपण दोघे शेजारी आहोत. आपल्या मैत्रीमुळे आपल्या उभय राष्ट्रांमधील संबंधदेखील कायम सौऱ्हादपूर्ण राहतील अशी शपथ घेऊ या !” 

उग्रसेनाने काहीच उत्तर दिले नाही. फक्त एक स्मितहास्य करत त्याने भानुप्रतापांचा हात हाती घेतला. 

“मित्रा, आपली कधी परत भेट झालीच तर त्यावेळी ही मैत्री अशीच असावी हीच इच्छा. बाकी सर्व त्या जगन्नियंत्याच्या हाती...”

उग्रसेनाला भविष्य दिसले तर नसावे?  की तो खरोखरीच द्रष्टा होता..?

नाही,  यापैकी काहीच खरे नव्हते. उग्रसेन हा एक अती महत्त्वाकांक्षी तरूण होता. मैत्रीसारख्या मृदु भावनांपेक्षाही राज्यविस्ताराची त्याची तृष्णा अनावर होती.  मणीपालचे सामर्थ्य आणि वैभव कधी आपले व्हावे हीच त्याची मनोमन इच्छा होती. 

मणीपालचे साम्राज्य असेतू हिमालय पसरलेले होते. साऱ्या भारतवर्षात त्यांची सत्ता होती. बहुतेक सारी राज्ये मणीपालच्या अंकित होती. पण ती केवळ त्यांच्या सामर्थ्याला नमून नव्हे तर सम्राट हिरण्याक्ष यांच्या बद्दल असलेल्या अतीव आदरापोटी. अर्थात याला काही अपवाद होतेच. आणि त्यात महत्त्वाचे राज्य म्हणजे अंगारक. आकाराने मणीपालपेक्षा कितीतरी लहान असूनही आपल्या प्रखर शौर्य आणि धैर्याने त्यांनी मणिपालांच्या सामर्थ्याला यशस्वी आव्हान दिले होते. त्यामुळे महाराज शूरसेन हे एक स्वतंत्र राज्याचे स्वामी होते. 

पण शूरसेन हे जितके पराक्रमी होते तितकेच दूरदृष्टीचे होते. ते जाणून होते की त्यांचे सामर्थ्य मणिपालांच्या सामर्थ्यासमोर अतिशय नगण्य होते. मनात आणले तर अंगारक देशाला अंकित करून घेणे सम्राट हिरण्याक्षांना काहीच कठीण नव्हते. परंतु सम्राटांचा सह अस्तित्वावर विश्वास होता. जो पर्यंत शांतता आणि मैत्रिपूर्ण वातावरण आहे तो पर्यंत त्यांना अंगारकांच्या स्वातंत्र्यावर काहीच आक्षेप नव्हता. आणि म्हणूनच महाराज शूरसेनांनी स्वतंत्र असूनही सम्राटांशी पर्यायाने मणीपाल सम्राज्याशी जाणीवपूर्वक मैत्रीचे संबंध प्रस्थापित केलेले होते. आणि त्याचा फायदा त्यांना मिळत होताच. एका मोठ्या साम्राज्याचे मित्र राष्ट्र असल्याने त्यांच्या शत्रूंना त्यांचा कायम धाक वाटत असे, आणि त्यामुळे अंगारकांवर आक्रमण करण्याचे धाडस कोणीच करीत नसे. 

*** 

गुरूकुलातून स्वगृही परतल्यानंतर, भानुप्रतापांचा विवाह कनकगिरीच्या राजकन्या कांचना बरोबर करण्यात आला. राजकन्या कांचना आता युवराज्ञी भानुशीलादेवी झाल्या होत्या. गृहस्थधर्म स्वीकारून काही समय लोटतो आहे तोच भानुप्रतापांना साम्राज्याची जबाबदारी स्वीकारणे भाग पडले. आणि याला कारण म्हणजे सम्राट हिरण्याक्षांचा झालेला अकल्पित मृत्यू. सम्राट हिरण्याक्ष हे आपल्या धार्मिक प्रवृत्तीसाठी प्रसिद्ध होते. राज्यात सतत काही ना काही धार्मिक समारंभांचे आयोजन केलेले  असत. त्यासाठी दूरदूरच्या प्रदेशातून साधू, संन्यासी, पुजारी येत असत. अशाच एका यागाच्या परिपूर्तीसाठी म्हणून प्रसादाचे भोजन होते. महाराज स्वतः, अन्य काही मंत्रिगणांसमवेत प्रसाद ग्रहणासाठी आलेले होते. इतका शक्तिशाली, महान राजा, सर्वसामान्य जनतेबरोबर भोजन घेत आहे याचे सर्व लोकांना खूपच अप्रूप वाटत होते. त्यांचे अंगरक्षक दलाचे प्रमुख अमरसिंह यांना सुरक्षेच्या दृष्टिकोनातून ही बाब फारशी पसंत नव्हती. परंतु महाराजांसमोर त्यांचे काहीच चालत नसे. त्यादिवशीसुद्धा त्यांनी महाराजांना सांगण्याचा प्रयत्न केला, पण त्यांचा निरूपाय झाला होता. भोजन संपवून जेव्हा महाराज राजगृहाकडे परतले त्याच वेळी ते अस्वस्थ होते. काही काळानंतर त्यांना भोवळ येऊन खाली पडले. त्यांचे सर्वांग घामाने भिजले होते. तातडीने राजवैद्यांना पाचारण  करण्यात आले. त्यांनी विविध औषधी बनवून महाराजांना दिल्या. त्यांच्या शुश्रुशेत कुठलीच कमी नव्हती. पण रोगाचे निदान न होताच महाराजांचे देहावसन झाले. सगळ्यांसाठीच तो एक मोठा आघात होता. त्याच वेळी त्यांच्या समवेत असलेल्या प्रधान अमात्य बुद्धिवंत, आणि न्यायाधीश पंडित नारायण शास्त्र्यांचाही मृत्यू नेमक्या तशाच पद्धतीने झाला. त्यांच्यावरही केलेल्या उपचारांचा काहीही परिणाम झाला नव्हता. त्यामुळेच काहीतरी दगा झाला असावा असेच सर्वांना वाटत होते, पण नक्की कोणी, काय आणि कसा केला असावा हेच कळत नव्हते. या अकस्मित आलेल्या संकटाने, युवराज भानुप्रताप काही काळ गोंधळून गेले. पण नंतर स्वतःला सावरून मणीपाल साम्राज्याची धुरा आपल्या समर्थ खांद्यांवर पेलली होती. 

राज्याभिषेक अगदी साध्या पद्धतीने संपन्न झाला. समारंभावर महाराज हिरण्याक्षांच्या मृत्युचे सावट होतेच. अचानक आलेल्या या जबाबदारीमुळे युवराज भानुप्रताप काहीसे गंभीर झाले होते. मूळचा हसरा खेळकर स्वभाव लुप्त झाला होता. त्यांचा सारा दिवस आता राजदरबारात जात होता. रात्रीही कित्येकवेळा त्यांचे मंत्री येत आणि त्यांचा हलक्या आवाजात खल चालू असे. सारे आयुष्यच बदलून गेले होते. चेहऱ्यावर काळजीच्या रेषा उमटत होत्या. आजपर्यंत महाराज हिरण्याक्षांच्या छत्रछायेखाली व्यतीत केलेले आयुष्य, अचानक कर्तव्यांच्या धगीमध्ये होरपळू लागले. 

या अवघड वाटचालीमध्ये महाराजांना समजूतदार साथ लाभली होती ती महाराणी भानुशीलादेवींची. आयुष्यात घडून येणाऱ्या स्थित्यंतराला त्या शांतपणे सामोरे जात होत्या, आणि महाराजांनाही धीर देत होत्या. महाराज हिरण्याक्षांच्या मृत्यूने महाराणी सत्त्वशीला कोलमडून गेल्या होत्या. त्यांच्या दुःखाला पारावार राहिला नव्हता. त्यामुळे एव्हढ्या मोठ्या राजपरिवाराची जबाबदारी भानुशीलादेवींवर आली. राजमातेला सावरणे हे अवघड काम त्यांना करायचे होते. 

राज्याची जबाबदारी कधी न कधी आपल्यावर येणार हे भानुप्रताप जाणून होते. पण सगळे इतके अचानक घडल्यामुळे ते जरा भांबावले होते इतकच. हळू हळू नव्या भूमिकेत दोघेही रुळू लागले होते. कुठल्याही दुःखावर काळ हे सर्वात गुणकारी औषध आहे. महाराज हिरण्याक्षांच्या मृत्यूच्या धक्क्यातून त्यांचे कुटुंबीय आणि प्रजाजन सावरू लागले. महाराजांचा परिवार देखील विस्तारला होता. सहा कन्यांच्या पाठीवर त्यांना पुत्ररत्न प्राप्त झाले होते. सारे काही आनंदात चालले होते. राजभवनामध्ये सुखाचा वावर होता. चिंता काळजीची जागा परत हर्ष, उल्हासाने घेतली होती.

 

पण दुःखा मागून सुख आणि सुखामागून दुःख ही तर जगाची रीतच. महाराणींना सहा कन्यारत्नां नंतर पुत्र प्राप्ती झाली होती. मणीपाल साम्राज्याचा वारस जन्माला आला होता. त्याचे नामकरण करण्यात आले युवराज शार्दुल. सारा राजपरिवार युवराजांच्या कौतुकात मग्न होता. असा काही काळ लोटला. युवराज दोन वर्षांचे झाले होते. आणि एक दिवस ते आजारी झाले. दिवस दिवस प्रखर अशा ज्वराने ते तळमळत असत. महाराणी आपली सारी कर्तव्ये विसरून, रात्रंदिवस त्यांच्या उशा पायथ्याशी बसून राहत होत्या. राजवैद्य प्रयत्नांची पराकाष्ठा करीत होते. काही दिवसांनी ज्वर कमी झाला पण अशक्तपणा तसाच होता. त्वचा फिकुटलेली, डोळे निस्तेज, आणि अंगात उठून बसायचेही त्राण नाही. एव्हढासा कोवळा जीव मलुलपणे आपल्या शय्येवर पडून राहत होता. त्यांची अवस्था पाहून महाराणींचे काळीज तीळ तीळ तुटत असे. औषधांचा उपयोग होत नाही म्हणल्यावर देव देवतांना साकडे घालणे सुरू झाले. मांत्रिक, तांत्रिकांनाही पाचारण्यात आले. पण युवराजांच्या अंगी बळ येईना. रोग निदान देखील होत नव्हते. काही दिवसांनी  राजवैद्याच्या औषधाने म्हणा अथवा कशाने , पण युवराजांच्या प्रकृती मध्ये  थोडीफार सुधारणा  दिसु लागली, परंतु ते पूर्णपणे निरोगी झाले नव्हते. नित्यनियमाच्या औषधोपचाराने ते फार कंटाळलेले दिसत. बरोबरीच्या मुलांबरोबर खेळण्याची ताकद नव्हती. त्यांचे खेळ नुसते बघूनच ते आपले मनोरंजन करीत असत. 

स्वगृही अशी परिस्थिती असताना , राजकारणात सुद्धा पुष्कळ बदल झालेले होते. उत्तरेकडील अंगारकांची शिरजोरी वाढत चालली होती. त्यांच्या वाढत्या कारवाया वर सतत लक्ष ठेवून असणे क्रमप्राप्त होते.  

आज एक दूत तातडीचा काही खलिता घेऊन आला होता. उत्तरसीमेवरील कुसुमावतीच्या महामंत्र्यांकडून निरोप घेऊन तो आला होता. महाराजांनी आपल्या प्रधान अमात्य, सेनापती आणि गुप्तहेर खात्याचे प्रमुख चारूकेतू  यांना बोलावले होते. त्यांच्या सोबत रमलविद्येचे जाणकार महापंडित भास्कर शास्त्रीही होते. महाराजांना जाणून घ्यायचे होते की त्यांच्या राज्याच्या भविष्याविषयी रमल काय सांगते?  परिस्थितीच तशी आली होती . युद्धाचे काळे मेघ दाटले होते आणि महाराजांना ते नकोसे वाटत होते. याचा अर्थ महाराज युद्धाला घाबरत होते असा मुळीच नाही. राजकारण धुरंधर असलेले महाराज हे रणांगणावर शस्त्रे चालवण्यात देखील तितकेच वाकबगार होते. रणनीतीचे संपूर्ण ज्ञान त्यांनी त्यांच्या गुरूदेवांकडून प्राप्त केलेले होते. अचूक व्यूहरचना करण्यात महाराजांच्या तोडीसतोड असा या संपूर्ण भारतवर्षात कुणीच नव्हता, अगदी अंगारकराज उग्रसेन देखील... 

परंतु महाराज भानुप्रताप शांतीप्रिय होते. आपल्या पराक्रमाचा कस आजमावण्यासाठी कुणाबरोबर युद्ध करण्याची कल्पना त्यांना हास्यास्पद वाटे. शांतता राखण्याची क्षमता फक्त सामर्थ्यशाली व्यक्तीकडे असते हेही ते जाणून होते. म्हणूनच त्यांचे सैन्यदल  अजिंक्य होते. सेनापती वीरसेन सक्षम होतेच, परंतु स्वतः महाराज देखील जातीने सैन्यदलाच्या प्रत्येक बाबी मध्ये लक्ष पुरवत असत. अधुनिक शस्त्रास्त्रे आणि ती चालवण्यात पटाईत असे योद्धे त्यांच्या सैन्य दलात होते. गुप्तहेर खाते नेहमी सतर्क असे. आजूबाजूच्या राज्यांमध्ये घडणाऱ्या घडामोडी महाराजांना ज्ञात असत. अचूक रणनीती आखणारे धुरंधर त्यांच्या पदरी होते. संपूर्ण  भारतवर्षाचे नकाशे त्यांच्याकडे तयार असत. शांततेच्या काळात सैन्य सुस्त होऊ नये म्हणून त्यांच्यासाठी ठराविक कालावधीनंतर विविध उपक्रम आखलेले असत. आणि या सर्व गोष्टी ठरवलेल्याप्रमाणे होत आहेत अथवा नाही या कडे महाराजांचे लक्ष असे.

असे असूनही महाराजांना युद्ध नको होते. युद्ध म्हणजे सामान्य जनजीवन विस्कळीत होणार, जीवित आणि वित्त हानी होणार. अनेक संसार उध्वस्त होणार आणि हिंसा, भय, दुःख साऱ्या साम्राज्यावर पसरणार. जय कोणाचाही होवो, मानवता पराजित होणार. धर्म, संस्कृती, आणि सुबत्ता लयाला जाणार. महाराजांना हे व्हायला नको होते. आपल्या अजिंक्य सैन्याचा त्यांना सार्थ अभिमान होता, परंतु शत्रूला नमवण्यासाठी आपले शूरवीर धारातीर्थी पडावे हे त्यांना मंजूर नव्हते. 

---परंतु महाराजांची इच्छा काहीही असली तरी त्यांच्या लगतच्या काही राजांची तशीच इच्छा नव्हती. मणीपालांशी वैर घेणे एकट्या दुकट्याला शक्य नव्हते, परंतु सर्व समविचारी एकत्र आले तर न जाणो, मणीपाल साम्राज्य लयाला जाण्याची शक्यता अगदीच नाकारता येत नव्हती. आणि अशा विचारांच्या राजांचे नेतृत्व करत होता अंगारकराज उग्रसेन. 

उग्रसेन, एकेकाळचा महाराजांचा सहध्यायी, परंतु  राज्य विस्ताराची विजिगिषा त्याला स्वस्थ राहू देत नव्हती. उग्रसेन भानुप्रतापांना विसरला नव्हता, अथवा त्यांचे गुण त्याला ज्ञात नव्हते असे नाही. परंतु प्रखर राज्यलालसा त्याला मणीपालांच्या कुरापती काढायला उद्युक्त करत असे. 

*** 

महाराजांची मुद्रा व्यग्र भासत होती. सेनापतींनी त्यांच्यासमोर एकंदर सैन्य स्थितीची माहिती ठेवली होती, आणि त्यातून काही धक्कादायक तथ्ये सामोरी येत होती. महाराजांची सतत निगराणी असूनसुद्धा शस्त्रे निर्माण करण्याच्या कारखान्यामध्ये अनेक अपघात घडून आले होते आणि त्यात शस्त्रास्त्र निर्मिती प्रक्रियेमध्ये अडचण निर्माण झाली होती. गेल्या सालातच शस्त्र निर्मिती प्रमुखाची हत्या झालेली होती, त्यामुळे नवीन शस्त्रे निर्माण करण्याची प्रक्रिया पूर्णपणे थांबली होती. अश्वशाळेतील अनेक सेवक काम सोडून गेले होते, आणि ते गेल्यानंतर त्यांच्या देखरेखीखाली असलेल्या अश्वशाळांमध्ये भीषण अशी अफरातफरी माजलेली होती. रोगराईचे थैमान चालू होते, आणि त्यात अनेक उमदे अबलख अश्व मृत्युमुखी पडले होते. सैन्याचा सराव नियमाने होत होता परंतु अनेक वेळा त्यामध्ये  पदाधिकारी गैरहजर असत. त्याच्या कारणांची चौकशी केली असताना कळले, की आचार्य कालविजय यांचा धर्मप्रसार आणि यज्ञ यागासाठी पूर्ण साम्राज्यात संचार चालू असे आणि त्या वेळी त्यांच्या दिमतीला काही सैनिक घेऊन हे पदाधिकारी हजर असत. या साठी महाराणींनी सरसेनापती वीरसेन यांना विनंती केली असल्याचे ध्यानात आले होते. 

महाराजांच्या भव्य भालप्रदेशी नाराजीच्या तीव्र रेषा उमटल्या होत्या .

“आचार्य कालविजय !... हं ऽऽऽ “ 

महाराजांनी सुस्कारा सोडला .

त्यांचे प्रस्थ आजकाल फारच वाढले होते. राज्याच्या सर्व प्रभागांमध्ये त्यांचा मुक्त संचार होता. अनेक मंत्री, प्रतिष्ठित नागरिक इतकेच काय खुद्द अमात्य आणि न्यायमूर्तीही त्यांच्याकडे सत्संगासाठी जात होते.  असे ऐकीवात होते की अंगारकराज उग्रसेन सुद्धा आचार्यांचे भक्त होते.

स्वतः महाराज भानुप्रताप अतिशय धार्मिक प्रवृत्तीचे होते. पूर्वापार चालत आलेली धर्मकृत्ये ते मोठ्या निष्ठेने पार पाडीत असत. ईश्वरावर त्यांची श्रद्धा होती.  धर्मगुरू, पुजारी यांना त्यांच्या राज्यात उचित सन्मान मिळत असे. आचार्य कालविजय यांनासुद्धा प्रथम महाराजांनी योग्य तो सन्मान दिला होता. महाराणींच्या अग्रहाखातर राजधानी हिरण्यमयीमध्ये त्यांचा आश्रम उभारण्यास त्यांनी परवानगी दिली होती. युवराज शार्दुलांच्या व्याधीवर, त्यांच्याकडे म्हणे काही रामबाण उपाय होता. अर्थात त्या उपायांचे रहस्य त्यांनी कुणासमोर उघड करण्यास नकार दिला होता. त्या उपचारांची वैधता शास्त्रशुद्ध पद्धतीने सिद्ध करण्याच्या आव्हानाला त्यांनी नाकारले होते. परंतु सत्य हे होते की खरोखरच युवराजांच्या प्रकृतीत नेत्रदीपक सुधारणा झालेली दिसत होती. अर्थात त्यांना राजवैद्यांचे औषध देण्यात येत होतेच. त्यामुळे युवराजांच्या सुधारलेल्या प्रकृतीचे श्रेय महाराज आचार्यांना देण्यास तयार नव्हते. 

पण महाराणी ...? 

त्यांच्यासमोर महाराजांचे सर्व तर्क पांगळे होत. पुत्र प्रेमाने, महाराणी जणू सारासार विचारशक्ती हरवून बसल्या होत्या. आणि त्याचा परिपाक म्हणजे आचार्यांचे राजधानीत, राजभवनात आणि साऱ्या साम्राज्यात वाढत चाललेले प्रस्थ.

महराजांनी मनात येणारे सारे अप्रिय विचार दूर सारले आणि निर्माण झालेल्या परिस्थितीवर कशी मात करता येईल या विचारांवर आपले लक्ष केंद्रित केले. अनेक प्रहर त्यांचा खल चालू होता. तो संपूर्ण वेळ रमलशास्त्री भास्कराचार्य शांतपणे तेथे बसलेले होते. हातातील जपाच्या माळेचे मणी सरकवीत, आपल्या अर्धोन्मीलित नेत्रांनी ते सारे काही अवलोकन करीत होते. साम्राज्य रक्षणासाठी महाराज सर्वोतोपरी प्रयास करणार होतेच, पण त्याच वेळी आपले प्रयत्न किती यशस्वी असतील हे जाणून घेण्याची त्यांना उत्सुकता होती. 

अमात्य, सेनापती आणि इतर मंत्री निघून गेल्यावर महाराजांनी रमलशास्त्र्यांच्या समोर बैठक घेतली. 

दोन्ही हात जोडून नम्रपणे ते म्हणाले, “शास्त्री आपले अनुमान काय आहे? आमच्या प्रयत्नांस यश आहे का? आमचे साम्राज्य आणि प्रजा सुरक्षित राहतील ना?” 

आचार्यांच्या हातातील जपमाळेचे मणी स्थिरावले. आपले अथांग सागरासारखे नेत्र उघडून ते काही क्षण महाराजांकडे पाहत राहिले. त्यांच्या मुखावरील गांभीर्य कणानेही कमी झाले नव्हते. आपल्या जवळील केशरी रंगाचे रेशमी वस्त्र उलगडून त्यांनी ते स्वतः आणि महाराजांच्यामध्ये पसरले. त्यावर काळा रंगाच्या काही खूणा दिसत होत्या. काही ठिकाणी रक्तरेषा आखलेल्या होत्या. महाराज उत्सुकतेने त्या पटाकडे पाहत होते. 

“राजन”, धीरगंभीर स्वरात शास्त्री म्हणाले,

“येणारा काल अनेक आपत्तींनी भरलेला दिसतो. त्यात तुमच्या सर्व प्रजेचा आणि वैयक्तिक तुमचा, तसेच तुमच्या परिवाराचा कस लागेल असे दिसते आहे. उत्तरेकडून येणारे संकट थांबवणे सध्याच्या काळात कठीण वाटते आहे. अंतर्गत फितुरीचा प्रभाव या संपूर्ण कालावर दिसतो आहे. तुम्ही सावध राहणे गरजेचे आहे. कुणावरही विश्वास ठेवताना या पुढे काळजी घ्या. संकटाने खचून जाऊ नका. परमेश्वर तुमच्या पाठीशी असेल. मी ही माझे सर्व ज्ञान तसेच माझे आज पर्यंतचे सारे संचित घेऊन तुम्हाबरोबर आहे.” 

महाराजांची चर्या गंभीर झाली होती. विशाल नेत्रांमध्ये काळजी काठोकाठ भरली होती. परंतु भयाचा लवलेशही नव्हता. प्रजेचे रक्षण करण्याचा वज्र निर्धार त्यांच्या चेहऱ्यावर प्रकटला होता. इतक्या मोठ्या साम्राज्याचे नेतृत्व करणारा तो राजपुरूष, संकटाच्या चाहुलीने खचला नव्हता, परंतु चिंतित होता. 

महाराजांनी पुनः एकवार  हात जोडले. मस्तक किंचित झुकवून ते शास्त्रींना म्हणाले,

“धन्यवाद रमलशास्त्री ! येणाऱ्या संकाटांशी सामना करण्यास मी सज्ज आहे. आपल्या सारख्या पंडितांचे आशीर्वाद असतील तर आमचे राज्य तरेल, आणि अधिक वैभवाने पुनः प्रस्थापित होईल यात शंका नाही.”

शास्त्रींचा निरोप घेत दालनाबाहेर जाण्यासाठी महाराज द्वाराच्या दिशेने निघाले,

“महाराज”, शास्त्रीजींनी साद दिली.

महाराज वळून प्रश्नार्थक मुद्रेने त्यांच्याकडे बघत होते. 

“युवराजांना जपा.” 

महाराजांच्या मुखावर स्मित झळकले, ते काही बोलणार इतक्यात शास्त्री पुढे म्हणाले,

“... आणि कालविजय ....”

शास्त्रींनी आपले वाक्य पूर्ण केले नाही. महाराजांची मुद्रा ताठरली. नेत्र काहीसे आकुंचित करून त्यांनी विचारपूर्वक शास्त्रींकडे काही क्षण पाहिले, आणि मग काही समजल्यासारखे मान किंचित झुकवून ते दालनाच्या द्वाराच्या दिशेने निघाले. दालनात अंधःकार होता. दोन समयांचा क्षीण प्रकाश तेथे पसरलेला होता. गवाक्षातून येणाऱ्या वाऱ्यामुळे त्या ज्योतीही किंचित थरथरत होत्या. 

रमल शास्त्री तेथेच बसून होते. त्यांची चर्या अधिकच गंभीर झाली होती. बाहेरील अंधारावर त्यांची शोधक नजर स्थिरावली होती. 

त्यांनी रमलविद्येचा प्रयोग करून महाराजांना सावध तर केले होते. परंतु त्यांच्या रमल प्रयोगातून निघत असलेल्या काही निष्कर्षामुळे ते स्वतःच गोंधळात पडले होते. रमल देत असलेल्या काही संकेतांचा अर्थ उलगडण्यास ते असमर्थ होत होते. परंतु ते प्रयत्न सोडणार नव्हते. तो त्यांच्या ज्ञानाचा पराभव होता. अर्थात वैयक्तिक जय पराजय त्यांच्यालेखी महत्त्वाचे नव्हते. तर राजहित आणि प्रजाहिताचा विचार त्यांना जास्त महत्त्वाचा होता. आणि म्हणूनच मोठ्या निग्रहाने ते परत आपल्या रमल विद्येच्या पटाकडे रोखून पाहत होते. हा पराभव स्वीकारणे त्यांना शक्य नव्हते. कारण यात संपूर्ण साम्राज्यातील प्रजेचे हित गुंतलेले होते. 

पूर्वेकडे रक्तिमा दिसू लागला. हवेत देखील गारवा होता. दालनाबाहेर सेवकांची लगबग सुरू झाली होती. भास्करशास्त्री अजूनही समोरच्या पटावर काही शोधण्याच्या प्रयत्नात होते. 

*** 

महाराज भानुप्रतापांचा दरबार भरला होता. सिंहासनावर महाराज स्थानापन्न झालेले होते. प्रधानमंत्री कनकसेन, अमात्य चंद्रकेतु, सेनापती वीरसेन, राजगुरू कैवल्यशास्त्री, रमल पंडित भास्कराचार्य, आणि महत्त्वाचे मंत्रिगण तेथे उपस्थित होते. सर्वजण लक्षपूर्वक महाराजांचे भाषण ऐकत होते. महाराजांचा गंभीर आवाज राजसभेत घुमत होता. सर्वजण किंकर्तव्यमूढ झालेले होते. अंगारकांनी उत्तरेकडून घुसखोरी चालवल्याच्या वार्ता येतच होत्या. पण आताची बातमी अजूनच गंभीर होती. अंगारकांच्या साथीने अजूनही काही राजांनी उठाव केला होता. मणीपालच्या  मांडलिकत्वाचा त्याग करून ते उग्रसेनाच्या झेंड्याखाली एकत्र आले होते. मणीपालचे सैन्य सामर्थ्य तर निर्विवाद होतेच. परंतु आता युद्ध झाले तर ते राज्याच्या जवळजवळ सर्व दिशांना होणार होते. त्यामुळे सैन्याची ताकद विभागली जाणार होती. 

महाराज सांगत होते,

“आपणा सर्वांस ज्ञात असेलच की आपल्या उत्तरेकडील शेजारी राज्याचे प्रमुख उग्रसेन यांनी बंडाळी घडवून आणली आहे. आमच्या अथक प्रयत्नांना आणि आमच्या शूर सैन्याच्या दिन-रातीच्या दक्षतेला न जुमानता मणीपालचा काही प्रदेश बळजबरी करून स्वतःच्या अधिपत्या खाली आणण्याचा त्यांनी प्रयत्न  चालवला आहे, आणि काही प्रमाणात त्यांना यश देखिल प्राप्त झाले आहे. त्यांचेच अनुकरण करीत मलंग, अर्णावती, आणि अवंतीपूर नरेशांनीही उठाव केला आहे, परंतु मणीपालच्या सीमा ओलांडण्यात त्यांना अद्याप यश प्राप्त झालेले नाही. परंतु आपल्याला सतर्क राहणे अतिआवश्यक आहे. आपली सैन्य सज्जता तर चोख आहे, पण काही त्रुटी अलीकडेच आमच्या लक्षात आलेल्या आहेत. त्याला जबाबदार कोण याचा उहापोह नंतर करता येईलच. पण सध्या त्या त्रुटी लवकरात लवकर सांधून आपण राज्य रक्षणासाठी सज्ज राहणे ही काळाची गरज आहे. या कठीण समयी आपली सर्वांची एकजूटच आपल्याला यातून तारून नेईल. मी आपल्यासमोर केवळ एक नृप म्हणून नव्हे, तर मणीपाल साम्राज्याचा एक घटक आणि राज्यसंरक्षणासाठी प्राण देण्यासाठी सज्ज असा एक सैनिक म्हणून उभा आहे. आपणा सर्वांना विदित आहेच की आपल्या सहकार्याखेरिज हे महान कार्य पूर्णत्वास नेणे आमच्यासाठी असंभव आहे. म्हणून आपणासमोर आम्ही आमचे कर जुळवून मागणे मागतो, आम्हांस आपली जरूरी आहे. सान, थोर, उच्च, नीच, गरीब, श्रीमंत असे सर्व भेद त्यागून आपण आमच्या समवेत यावे.” 

महाराजांचे हे भावनाविवश करणारे भाषण ऐकून सारी सभा स्तब्ध झाली होती. त्यामधील कित्येकांच्या साऱ्या जीवनामध्ये कधी युद्ध प्रसंगच घडलेला नव्हता. एक खूप मोठा कालखंड शांततेत व्यतीत झाला होता. त्यामुळे त्यांची अवस्था भांबावल्याप्रमाणे झाली होती. काही सरदार असे होते ज्यांनी महाराज हिरण्याक्षांच्या कालखंडात मोठा पराक्रम गाजवलेला होता. त्या विजयी मोहीमांच्या आठवणी, त्यांच्या खांद्यावर सुवर्ण चिन्हांच्या रुपाने झळकत होत्या. पण आता त्यांच्या तलवारीदेखील म्यानातच राहण्यास सरावलेल्या होत्या. शरीरे सुखासीनतेत वृद्ध झाली होती. वीरश्री तर अजूनही त्यांच्या मनगटात होती, पण मने भयभीत होती. युद्धातील संभाव्य कष्टांच्या आणि धोक्याच्या जाणीवेने शहारत होती. 

काही युवा सरदारांना मात्र युद्धाच्या संभावनेनेच स्फुरण चढले होते. त्यांच्या तलवारी शत्रुच्या रुधिरासाठी तहानलेल्या होत्या. विविध विचार आणि भाव-भावनांच्या आवर्तामध्ये संभ्रमित होऊन सारी सभा स्तब्ध होती. महाराज भानुप्रताप मोठ्या अपेक्षेने आपल्या सरदार आणि मंत्र्याकडे पाहत उभे होते. या संभ्रमातून सर्वप्रथम भानावर आले ते राजगुरू कैवल्यशास्त्री.

“महाराज आपण असे न बोलणे. आम्हा सर्वांच्याच निष्टा आपल्या चरणांशी पर्यायाने मणीपाल साम्राज्याला समर्पित आहेत. आपण आज्ञा करावी, आणि आम्हास विश्वास आहे आपले सरदार घरादारांवर तुळशीपत्र ठेवून आपणासमवेत रणांगणावर येतील. शत्रूला मणीपालच्या मृत्तिकेचा एक कणही जिंकता येणार नाही.” आणि मग ते वीरसेनांकडे  पाहत म्हणाले,

“सरसेनापती ! आम्ही म्हणतो ते सत्य आहे ना?”

वीरसेन उजव्या हाताची मुठ आपल्या तलवारीवर चढवत आपल्या स्थानावरून महाराजांसमोर येउन उभे राहिले.

*** 

कमरेला म्यान केलेल्या तलवारीवर आपल्या डाव्या हाताची मूठ चढवीत सरसेनापती महाराजांसमोर येऊन उभे राहिले. सारी सभा शवास रोखून त्यांच्या बोलण्याची वाट पहात होती.  उजव्या हाताने महाराजांना नम्र अभिवादन करीत सेनापती म्हणाले, 

“महाराज आपण चिंता करू नये. कितीही मोठे संकट आले तरी त्यावर यशस्वी मात करण्यास आपली सेना समर्थ आहे. आणि आम्ही आहोत. आपल्याला आणि आपल्या प्रिय मणीपाल देशाला आम्ही पराजित होऊ देणार नाही. आमचे वचन आहे आपणांस.“

सारी सभा दिग्मूढ होऊन स्तब्ध बसली होती. काय बोलावे हे कुणालाच कळत नव्हते. आपल्या राज्यावर संकटाचे क्रूर मेघ चालून येत आहेत ह्या बातमीने सगळे हवालदिल झाले होते. युद्ध .. म्हणजे सुखासीनतेचा अंत. आपले वैभवशाली महाल सोडून जीव घेण्यास आतुर असलेल्या शत्रूला सामोरे जायचे. आपले भोगविलास सोडून तलवार हाती घ्यायची. रूपवती दासी आणि सौंदर्यवती गणिकांना सोडून राकट, क्रूर अशा सैनिकांच्या गराड्यात रात्री व्यतीत करायच्या .. संगीताचे मधुर स्वर आणि मद्य चषकांची किणकिण मागे ठेवून हृदयभेदक किंकाळ्या आणि तलवारींच्या खणखणाटात दिवस काढायचे, कोमल, मुलायम सखीची मदीर संगत त्यागून रुधिराने माखलेल्या शत्रूला सामोरे जायचे..

बराच मोठा काळ होऊन गेला ... युद्धाचा प्रसंगच आला नव्हता. सारे सरदार, मंत्री आपापल्या विचारात गर्क होते, आणि महाराज अजूनही मोठ्या अपेक्षेने मंत्री समूहाकडे पाहत होते. त्यांना खात्री होती की त्यांची निराशा होणार नाही. कारण सारे दरबारी निष्ठावान आहेत, शूर आणि गुणवान आहेत. स्वस्वार्थाहूनही देशहिताला जपणारे आहेत..

पण .. हा केवळ भ्रम होता.  महाराजांना हे कळत नव्हते. 

दरबार संपला. महाराजांनी भावनोत्कटतेने घातलेली साद आणि त्याला सरसेनापती वीरसेनांनी दिलेला प्रतिसाद हाच चर्चेचा मुख्य विषय होता. युद्धाची खलबते नव्या जोमाने चालू झाली, राजधानीत सैन्य जमा होऊ लागले होते. त्यांच्या अश्वांच्या टापांचे आवाज घराघरात ऐकू जात होते. प्रजेतही गोंधळाची स्थिती निर्माण झाली होती. युद्धजन्य परिस्थितीमध्ये आपले कर्तव्य काय आहे हे त्यांना नीटसे समजत नव्हते. पण सारेजण आता युद्धाला सामोरे जायला सिद्ध होऊ लागले होते. 

***