प्रकरण २ रे -- (जेता)

“आचार्य,  आपण आम्हावर विश्वास ठेवावा.”

वीरसेन हात जोडून विनवत होते. 

“महाराज स्वतः या स्वारीचे नेतृत्व करणार आहेत. त्यामुळे सारी सूत्रे त्यांच्याच हातात आहेत. आम्ही काहीच करू शकत नाही.”

“बस्स झालं ..”, आचार्याचा आवाज आता वरच्या पट्टीत गेला होता. क्रोधाने सर्वांग कापत होते. आरक्त नेत्रात संतापाने पाणी येऊ लागले होते. सारी मुद्रा लालबुंद झाली होती.

“हेच ऐकवायचे होते तर आपण येथे आलात तरी कशाला सेनापती? कुणा स्वारासमवेत पत्र द्यायचे होते. आम्ही समजलो असतो. समजलो असतो की कितीही उपकार केले तरी परका तो परकाच. आमच्या अनेक वर्षांच्या तपस्येचे फळ काय तर आपले हे उत्तर?“

“स्वामी आम्ही असमर्थ आहोत, सारी सूत्रे महाराजांच्या हाती आहेत .”

आपले हात जोडीत, मोठ्या अजीजीने वीरसेन म्हणाले. 

“आम्ही यावर काय करावे अशी अपेक्षा आहे आपली? यज्ञ याग करत आयुष्याचा उर्वरित भाग हिरण्यमयी मधील आमच्या आश्रमात आम्ही व्यतीत करावा? कशासाठी आम्ही येथे आलो?” आचार्यांच्या संतापाच्या आवेगाला कसे रोखावे हे सेनापतींना समजत नव्हते. दोन्ही हात एकमेकात गुंतवून ते खालच्या मानेने आचार्यांसमोर उभे राहीले. 

ते दृश्य मोठे विलक्षण होते. मणीपाल सारख्या सामर्थ्यशाली साम्राज्याचा सरसेनापती खाली मान घालून उभा आहे. कुणासमोर? एका धर्माचार्यासमोर. होमहवन आणि पूजापाठ करीत आयुष्य व्यतीत करणारा एक संन्याशी, सर्वशक्तिमान अशी चतुरंग सेना ज्याच्या एका इशाऱ्यासरशी हालते अशा सेनानीची क्रुद्ध शब्दात निर्भत्सना करीत होता. आचार्यांचा संतापी आवेग थोडा ओसरल्यानंतर वीरसेन परत मृदू आवाजात म्हणाले, 

“आमचं थोडं ऐकावं गुरुदेव. स्वारीची सूत्रे खुद्द महाराजांच्या हाती आहेत ही सत्य परिस्थिती आहे. पण म्हणून सारे काही संपले असे नाही.”

“तुम्हाला काय म्हणायचे आहे सेनापती?” आचार्यांनी विचारले.

त्यांचा स्वर आता खाली आला होता. नेत्रातील आणि मुद्रेवरील रक्तिमा कमी झाला होता. 

“गुरुदेव ..” त्याच आर्जवी स्वरात वीरसेन पुढे म्हणाले. 

“सूत्रे जरी महाराजांच्या हाती असली तरी त्यांच्या आज्ञांचे पालन करण्याची, आणि त्यानुसार कार्य करण्याची जबाबदारी आम्हावर आहे.” वीरसेन  म्हणाले.  

गुरूदेवांच्या कपाळावरील आठ्यांचे जाळे आता पूर्णपणे निवळले होते. परंतु त्यांच्या चाणाक्ष नेत्रांमध्ये अजूनही संशय होता. 

“आपल्याला म्हणायचे काय आहे सेनापती?” नेत्र आकुंचित करीत, आणि शोधक नजरेने वीरसेनांच्या मनाचा तळ शोधण्याचा प्रयत्न करीत आचार्य बोलले. 

“स्वारीवर खुद्द महाराज असतील. सैन्याची व्यूहरचना ते आखतील. दिशा, वेळ, सैन्यसंख्या या साऱ्याचा निर्णय ते घेणार, मग आपण काय करणार?

“गुरुदेव आपल्या अजून लक्षात येत नाही का?” वीरसेन म्हणाले. “महाराज आखणी करतील आणि आज्ञा देतील? कुणाला? आम्ही आणि आमच्या समवेत असलेल्या अन्य सरदारांना. राज्यकोष असेल आमात्यांच्या अखत्यारीत. आणि महाराज स्वारीसाठी राजधानीपासून दूर असताना राज्याची जबाबदारी असेल ...भानुशीलादेवींकडे...”

आचार्य आपल्या हातांनी हलकेच टाळी वाजवीत उद्गारले.

“महाराणी भानुशीलादेवी ... हं ऽऽऽ” 

आचार्य विचारमग्न होत बोलले. 

“खरेच की ... हे माझ्या विचारातून कसे निसटले.”

“म्हणूनच महाराज आम्ही विनवत होतो आपल्या क्रोधावर मात करणे जरूरीचे आहे.

क्रोधामुळे माणसाची विचारशक्ती ...”

“समजले !” वीरसेनांना मध्येच अडवत आचार्य बोलले. 

“न्यायाधिकारी आणि प्रधानमंत्री असतील, परंतु महाराणींचा अधिक्षेप करायचे धैर्य नक्कीच त्यांच्यामध्ये नसेल. पटावरचा राजा बाजूला होताच, एकही प्यादे न मारता सारा राजपाट आमच्या ताब्यात येईल.”

कालविजयांच्या चेहऱ्यावर विजयी हास्य झळकत होते. त्यांचे काही क्षणांपूर्वी क्रुद्ध भासणारे डोळे आता एका आसुरी आनंदाने चमकत होते.

शेवटी ती वेळ आलीच तर.. ते स्वतःशीच म्हणाले. 

आचार्य कालविजयांच्या आश्रमात देखील आता गूढ हालचालींना वेग आला होता. कालविजय यांना राज्यातील राजकारणात इतका रस का आहे? ह्या प्रश्नाचे उत्तर कदाचित तेच देऊ शकले असते. परंतु एका धर्मगुरूच्या निवासस्थानाला आता राजकीय खलबतखान्याचे स्वरूप येऊ लागले होते. प्रतिदिन येणारे स्वार काहीना काही वार्ता घेऊन येत आणि आचार्यांच्या कुटीत गुप्त चर्चा सुरू होत. परंतु या सर्व घटना बाह्य जगांच्या नजरेआडच घडत असत. आश्रमाचा दिनक्रम नेहमीप्रमाणेच चालू होता. त्यात कसलाच खंड नव्हता. पहाटेची मंगलपूजा आणि होम, नंतर गुरुदेवांचे प्रवचन आणि भक्तांसाठी सत्संग. हे सर्व अखंड चालू होते. 

महाराज भानुप्रताप आलेल्या संकटाशी मुकाबला करण्यास सिद्ध होत होते. आता त्यांची व्यग्रता इतकी वाढली होती की दिवस चे दिवस त्यांचे दर्शन त्यांच्या परिवारातील व्यक्तीनां देखील होत नसे. महाराणींच्या मुखावर देखील काळजीचे सावट पसरू लागले होते. त्यांनी त्यांचे सारे लक्ष त्यांच्या कन्या, आणि युवराज शार्दुल यांच्यावरच केंद्रित केले होते. 

*** 

सौधावर आपल्या पाळलेल्या हंसाला घेऊन महाराणी उभ्या होत्या. आजूबाजूला काही पारवे तेथे पडलेले दाणे टिपण्यासाठी आले होते. त्यांच्या पंखाच्या फडफडीचाच काय तो ध्वनी तेथे ऐकू येत होता. महाराणी आपल्याच विचारात हरवल्या होत्या. आजूबाजूला हलक्या पावलांनी वावरणाऱ्या दासींकडे त्यांचे अजिबात लक्ष नव्हते. आजचा सकाळचा पूजा समयीचा प्रसंग त्यांच्या मनात रेंगाळत होता. आपली नाजूक तर्जनी आपल्या भालप्रदेशावर हलकेच दाबीत त्या त्यांच्या विचारांना चालना देण्याचा प्रयत्न करीत होत्या. 

आज नेहमी प्रमाणे प्रातःकाली शुचिर्भूत होऊन त्या मंदिरात देवदर्शन आणि पूजेसाठी गेल्या होत्या. बरोबर त्यांचा नेहमीचा लवाजमा होताच. मेण्यातून उतरून त्या जेव्हा मंदिराच्या पायऱ्यांच्या दिशेने जाऊ लागल्या, तेव्हा त्यांना दिसले आज तेथे नेहमीपेक्षा खूप जास्त गर्दी आहे. सारे लोक शांतपणे उभे होते. त्यांना दर्शनाला जाण्याची कसलीही घाई दिसत नव्हती. त्यांचे पोशाखही काहीसे वेगळे वाटत होते. महाराणींना आश्चर्य वाटले. त्यांनी आपल्या सुरक्षारक्षक पथकाच्या प्रमुखाला पुढे जाऊन चौकशी करण्यास सांगितले. त्याने सांगितलेली माहिती ऐकून त्या विस्मयचकित झाल्या. ते सारे लोक शेजारील राज्यातून आले होते आणि आचार्य कालविजय यांचे भक्त होते. महाराणींनी पहिल्यांदाच इतक्या परकीय लोकांचा जमाव बघितला होता आणि तो सुद्धा मंदिराच्या प्रांगणात ... खरे म्हणजे ही काही आश्चर्यकारक घटना नव्हती. कालविजयांची महती त्यांनी स्वतः अनुभवलेली होती. त्यामुळे त्यांची कीर्ती ऐकून दूरवरून त्यांचे भक्त तेथे येणे काही अशक्य नव्हते. पण तरीही त्यांना काही तरी खटकत होते. आणि काय ते त्यांच्या लक्षात न आल्याने त्या विचारात मग्न होत्या.

महाराणी तेथे आल्याचे पाहून तेथील रक्षकांनी घाईने साऱ्या लोकांना वाटेतून दूर उभे राहण्याची सूचना दिली होती. महाराणींनी मंदिरात प्रवेश केला, त्यावेळी उच्च सुरात मंत्रोच्चाराचा ध्वनी कानावर पडत होता. पुढे गेल्यावर आचार्यांचे दर्शन झाले. समोर होमकुंड धगधगत होते. अग्नीसमीप बसल्याने आचार्यांची गौर मुद्रा लालसर दिसत होती. महाराणींनी तेथे प्रवेश करताच आचार्यांनी आपले दोन्ही नेत्र उघडून त्यांच्याकडे एक तीव्रं दृष्टिक्षेप टाकला. चेहऱ्यावर थोडे नाराजीचेच भाव उमटले होते, आणि ते पाहून भानुशीलादेवी अचंबित झाल्या. खुद्द साम्राज्याच्या महाराणींची उपस्थिती कुणाला इतकी नकोशी का असावी?  आणि आचार्यांना...? 

महाराणींना आठवत होते, आजपर्यंत आचार्यांची त्यांच्याशी असलेली सन्मानपूर्वक वर्तणूक. महाराणींच्या हृदयीची व्यथा दूर करण्यासाठी ते करत असलेले प्रयत्न. आणि आज ...?

आचार्याची प्रतिक्रिया बघून भानुशीलादेवींना धक्काच बसला होता. आजवर आचार्यांनी त्यांचे ज्या पद्धतीने स्वागत केले होते, त्याच्याशी पूर्णपणे विसंगत असे त्यांचे आजचे वागणे होते. आणि भानुशीलादेवींना अशा तऱ्हेच्या वर्तणुकीची बिलकुल सवय नव्हती. त्या मणीपालच्या सम्राज्ञी होत्या. परंतु त्यांची ओळख इथेच संपत नव्हती. एक अतिशय धर्मपरायण, चारित्र्यवान, आणि सहृदयी व्यक्ती अशीच त्यांची ओळख होती. त्यांनी आपल्या सम्राज्ञीपदाचा बडेजाव, कधी त्यांच्या आणि प्रजेच्या मध्ये येऊन दिला नव्हता. प्रजेच्या अडचणीच्या काळात त्या नेहमीच  यथाशक्ति मदत करीत असत. कुणी आजपावेतो त्यांच्याकडून विन्मुख गेलेला नव्हता. त्यामुळे प्रजाजनांमध्ये आपल्या राणीबद्दल एक आदरमिश्रित प्रेम होते. आणि त्याचे प्रत्यंतर, जेव्हा जेव्हा त्या प्रजेला सन्मुख होत तेव्हा तेव्हा येत असे.

पण आज काही विपरित घडले होते. पण नक्की आपल्याला काय बोचते आहे हे देवींना कळत नव्हते. तिथे असलेले परकीय लोक?, आचार्यांची प्रतिक्रिया?, कि तेथे चालू असलेला होम?  

त्यांना हे ही आठवले की, महाराणींनी जेव्हा मंदिराच्या त्या सभामंडपात प्रवेश केला तेव्हा त्यांच्याकडे केवळ एक त्रासीक दृष्टिक्षेप  टाकून, नंतर आचार्यांनी त्यांच्याकडे संपूर्ण दुर्लक्ष्य केले होते. आपले तेजस्वी नेत्र मिटून ते मंत्रोच्चारणात मग्न झाले होते. महाराणी तरीसुद्धा आचार्यांना वंदन करण्यासाठी पुढे झाल्या, तेव्हा त्यांचे शिष्य कल्की यांनी त्यांना अडवले, आणि आचार्यांच्या साधनेचा भंग न करण्याबद्दल सुचवले होते. भानुशीलादेवींना अजूनही नवल वाटत होते की एक सामान्य शिष्य त्यांना असे सांगतो, आणि आचार्य तेथे शांतपणे बसून राहतात... हे गूढच होते. 

 

परंतु एक गोष्ट निश्चित होती, महाराजांना त्या या प्रकाराबाबत अवगत करणार होत्या. त्यांना स्वतःच्या मान अपमानाची चिंता नव्हती, परंतु राज्य सध्या ज्या संकटाच्या परिस्थीतून जात होते, त्यासमयी परकीय लोकांचा एव्हढा मोठा समुदाय खुद्द राजधानीमध्ये असणे त्यांना योग्य वाटले नव्हते. त्यांच्या आता लक्षात येत होते, कि ते सारे लोक यात्रेकरू अथवा सर्वसामान्य भाविक वाटत नव्हते.  

“देवी, आपल्याला भेटण्यास कुणी एक कलिका नामक स्त्री आली आहे, आज्ञा असेल तर तिला येथे घेऊन येऊ का?”

त्यांची मुख्य दासी वासंती विचारत होती.

आपल्या विचारातून भानावर येत भानुशीला देवी म्हणाल्या,

“अं ! काय म्हणालीस? कोण आली आहे येथे?”

“देवी ! कलिका नावाची एक स्त्री आहे. ती स्वतःला दासी म्हणवते आहे. पण कुणाकडून आली ते सांगण्यास नकार दिला तिने.”

“अस्सं ऽऽ “. महाराणी विचारपूर्वक म्हणाल्या.

“ठीक आहे, घेऊन ये तिला आणि हे बघ, चतुरसेन ऐय्यारांना माझा निरोप दे.

म्हणावे सत्त्वर इकडे येणे, महत्त्वाचे काम आहे.”

“जशी आज्ञा, देवी.” असे म्हणून वासंती तेथून निघून गेली.  

भानुशीलादेवींनी आपल्या मनातील विचार प्रयत्नपूर्वक दूर सारले, आणि सौधावरून त्या आतील दालनाकडे जाण्यास निघाल्या. 

भानुशीलादेवी आपल्या आसनावर विराजमान झालेल्या होत्या. उजव्या हाताने आपल्या हनुवटीला आधार देत त्या समोर पाहत होत्या.  ती नवागत स्त्री कलिका, त्यांना काही सांगत होती, आणि त्या लक्षपूर्वक तिचे बोलणे ऐकत होत्या.  ऐकताना त्यांची चर्या व्यग्र भासत होती. मधूनच आश्चर्याने त्यांच्या रेखीव भिवया ताणल्या जात, कधी त्याच्या चेहऱ्यावर दुःखी भाव प्रकटत.

“असं आहे तर सारं?” 

बऱ्याच काळानंतर त्या उद्गारल्या.  

“महाराजांना सावध करणे आम्हाला निकडीचे वाटते आहे कलिके. तू आता विश्राम घे. नंतर आम्ही तुला सांगू की पुढे काय करायचे. तू आमचे फार महत्त्वाचे काम केले आहेस. त्याबद्दल तुझे कौतुक करावे तितके थोडे आहे.”

महाराणी म्हणाल्या..

ते ऐकून कलिका पुढे आली, आणि महाराणींच्या चरणांना स्पर्श करीत बोलली,

“मी जे केले ते माझे कर्तव्यच होते देवी. राजकार्यात प्राण देण्याची तयारी असायला हवी, अशीच आंमच्या गुरूजींची शिकवणूक आहे.”

“असं नको बोलूस कलिका. प्राण देण्याचा उच्चार देखील नको. आता यापुढील काळ संकंटांचा आहे. अशावेळी तुझ्यासारख्या निष्ठावंतांची आम्हाला नितांत गरज भासणार आहे.”

कलिका तेथून गेल्यावर देवींनी वासंतीला बोलावले. त्या काही विचारणार, त्याआधीच वासंती म्हणाली,

“ऐय्यारराज इकडे येतच असतील देवी.”  

भानुशीलादेवींच्या चेहऱ्यावर हसू उमटले.

“वासंती, तुझ्याशिवाय मी काय केले असते गं? अशी चतुर आणि कर्तव्यतत्पर सहायक असेल तर कितीतरी अवघड कामे सुकर होतील, नाही का?”

देवींनी केलेल्या स्तुतीने वासंतीला बरे वाटले.

  

वासंती भानुशीलादेवींच्या माहेराहून त्यांच्या समवेत येथे आली होती. त्यांच्या मातोश्रींनी खास आपल्या लाडक्या लेकीची काळजी घेण्यासाठी तिची नियुक्ती केली होती.  सारे काही नवीन असताना देवींना तिचा फार आधार वाटे. सासरचे रीति-रिवाज आत्मसात करताना कधी त्यांच्यावर दडपण येई, कधी आपल्या माता-पित्यांच्या आठवणी त्यांना व्याकूळ करीत. तेव्हा वासंती त्यांच्यासाठी आधार बनली.  महाराज हिरण्याक्षांच्या अकल्पित निधनाने, त्यांच्यावर मोठी जबाबदारी आली. त्यावेळी अननुभवी आणि वयाने देखिल लहान असलेल्या भानुशीलादेवी भांबावून गेल्या होत्या. पण वासंतीने त्यांना आधार दिला होता. प्रसंगी मातेची ममता दिली होती. आज भानुशीलादेवी आपल्या आयुष्यात चांगल्या स्थिरावल्या होत्या. अपत्यजन्म आणि सम्राज्ञीपदाची जबाबदारी या दोहोंमुळे त्यांना प्रौढत्व प्राप्त झाले होते. परंतु वासंती अजूनही त्याची विश्वासू दासी होती. महाराणींनी तिला कधीच अंतर दिलं नाही.

प्रवेशद्वारावरील झिरझिरीत पडदा आपल्या हाताने दूर सारत चतुरसेन प्रवेश करत होते. त्यांच्याकडे पाहिल्यावर कुणाला जराही अंदाज आला नसता की ते मणीपाल साम्राज्याचे एक प्रमुख ऐय्यार आहेत. शत्रूच्या बातम्या अत्यंत खुबीने काढण्यात त्यांची बरोबरी करणारा कुणीच नव्हता. ऐय्यारीच्या कसबाबरोबरच त्यांचा आणखी एक गुण होता, ज्यामुळे ते महाराज आणि महाराणींच्या अत्यंत विश्वासू व्यक्तींपैकी एक होते. आणि तो गुण म्हणजे त्यांची प्रखर राजनिष्ठा. त्यांना मोठी आमिषे दाखवून आपल्याकडे बोलावण्याचा प्रयत्न काही राजांनी केला होता. परंतु त्यात ते सफल झाले नव्हते. कुठल्याही प्रलोभनाला ते बळी पडले नव्हते. त्यामुळे त्यांचे साम्राज्यातील स्थान अनन्यासाधारण असेच झाले होते.  

“चतुरसेन यावं !”

महाराणींनी त्यांचे स्वागत केले.

“आपल्याला माहीत आहेच, सध्या आपले राज्य एका विलक्षण अशा संकटातून जाते आहे. राज्यरक्षणाची जबाबदारी महाराजांनी स्वीकारली आहेच. पण आमच्यापरीने त्यांना काही मदत करता आली तर करावी असा आमचा मानस होता.”

चतुरसेन लक्षपूर्वक ऐकत होते.

“आजच माझी एक खास ऐय्यार कलिका येथे आली आहे, आणि तिने काही धक्कादायक घटना आम्हाजवळ वर्णन केल्या आहेत. आपला त्याबाबत सल्ला आम्हांस जरूरीचा वाटतो.”

चतुरसेनाने मंदस्मित करीत मान डोलवली, पण बोलले काहीच नाहीत. मग भानुशीलादेवींनी  अगदी हलक्या आवाजात सांगण्यास सुरुवात केली.

ऐकताना चतुरसेनाचा चेहरा गंभीर झाला होता.

“देवी, ही अतिशय महत्त्वाची वार्ता आहे. आपली हरकत नसल्यास, मला कलिकेशी प्रत्यक्ष संभाषण जरूरीचे वाटते. आपली आज्ञा असेल तर ..”

“हो हो, जरूर”, भानुशीलादेवी घाईने म्हणाल्या.  

“आपण आज सायंकाली श्री विश्वेश्वराच्या मंदिरात येऊ शकला तर ..

आम्ही आज सायंकाली देवदर्शनास जाणार आहोत.”

“जशी आज्ञा राणीसरकार. आज सायंकाली...”

आणि आपले बोलणे तसेच अर्धवट सोडून, महाराणींना अभिवादन करत ते त्वरेने मुख्य प्रवेशद्वाराकडे निघाले.आता त्यांना अतिशय महत्त्वाची कार्ये तातडीने, पण तितक्याच गुप्ततेने पार पाडायची होती. पंडित भास्कराचार्यांना भेटणेही आवश्यक होते.  

*** 

राजवाड्यामध्ये विलक्षण गोंधळाची परिस्थिती निर्माण झाली होती. जो तो सैरावैरा धावत होता. महाराजांचे सुरक्षा रक्षकांचे दल सावध होऊन प्रवेशद्वाराजवळ जाऊन पोहोचले होते. त्या वेळी चतुरसेन महाराजांना विनवत होते,

“महाराज वेळ कठीण आहे, आपण आणि सारा राजपरिवार त्वरेने इथून निघून गुप्त स्थळी जाणे आवश्यक आहे. ह्यावेळी प्रतिकार  करण्याचा काही फायदा नाहीये. कारण आपल्याकडे फारच कमी सैन्य आहे, त्यामुळे अशात शत्रूला सामोरे जाणे म्हणजे आत्महत्या करण्यासारखे आहे.” 

सार्‍या राजधानीमध्ये शत्रुसैन्य होते. तसेच त्यांना अजूनही मदत बाहेरून येत असल्याची खबर होती.  अत्यंत चाणाक्ष आणि कर्तव्यतत्पर  हेरांची नजर चुकवून राजधानीपर्यंत या सैन्याने मजल गाठली कशी हेच समजत नव्हते. पण आता विचार करायला वेळ नव्हता. शत्रू अक्षरश: घराच्या दारापर्यंत आला होता.  महाराजांना हे काही केल्या मान्य होत नव्हते. आपल्या सर्व प्रजाजनांना सोडून पळ काढणे त्यांच्या स्वभावाच्या विरुद्ध होते. पण आता नाईलाज होता. राजवाड्याच्या उद्यानातून नगराबाहेरच्या जंगलापर्यंत एक भुयारी मार्ग केलेला होता. या मार्गाची माहिती अगदी मोजक्या लोकांनाच होती. तोच मार्ग वापरून राजवाड्याबाहेर पडायचे असे ठरले. सोबत चतुरसेन, आणि भास्कराचार्य देखील येणार होते. केवळ आपल्या अनावधानामुळे ह्या संकटात आपण सारे आणि आपले प्रजाजनही अडकले आहेत याची खंत महाराजांचे काळीज जाळीत होती. कसे आपण इतके बेसावध राहिलो? आपण आपल्या कर्तव्यात कसूर केली का? राजधर्म पाळण्यात आपण कमी तर पडलो नाही? 

प्रश्नांच्या आवर्तात महाराजांची विचारशक्ती हतबल होऊन गेली होती. चतुरसेन आणि संपती जे सांगतील त्याप्रमाणे साऱ्या क्रिया त्यांच्याकडून यांत्रिकपणे होत होत्या. आपल्याला आलेला संशय खरा होता. कालविजयनेच आपला घात केला. महाराणींच्या श्रद्धेचा, भोळेपणाचा फायदा घेतला. आणि आपण त्यांस प्रतिबंध करू शकलो नाही. का नाही आपण पहिल्यांदाच कालविजयाला रोखले? की पुत्रप्रेम राजकर्तव्यापेक्षा श्रेष्ठ ठरले?

महाराजांचे विचार थांबत नव्हते. त्याचवेळी त्यांची पावले मात्र वेगाने पडत होती, हिरण्यमयीपासून लवकरात लवकर दूर जाण्यासाठी.  

***

त्या लांबच लांब भुयाराची शांतता, दबल्या पावलांनी आणि निसटत्या श्वासांनी भंग पावत होती. आतला  वर्षानुवर्षे गोठलेला अंधार चार दोन मशालींच्या प्रकाशाने जणू विरघळत होता. भानुशीलादेवींच्या सोबत त्यांच्या सहा कन्या, त्यांची विश्वासू दासी वासंती, ऐय्यार कलिका, आणि दोन तीन दासी चालत होत्या. पाठीमागे सुरक्षा रक्षकांची एक तुकडी होती, जिचे नेतृत्व अतिशय निष्ठावान असे अंगदसिंह करत होते. सगळ्यात पुढे संपती, चतुरसेन आणि विक्रांतसिंह होते. त्यांच्यासमवेत काही थोडे सैनिक, आपल्या जीवाचे मोल द्यायला लागले तरी चालेल, पण आपल्या राजाला सुखरूप ठेवू, या निश्चयाने चालत होते.

महाराज भानुप्रताप आणि रमलशास्त्री त्यांच्या पाठीमागून चालले होते. महाराजांची चर्या विषण्ण दिसत होती. मनामध्ये विचारांचा आगडोंब उसळला होता. रमलशास्त्री विचारमग्न होते. रमल मधील त्यांना न समजलेल्या दृष्टांताचा  ते विचार करत होते. त्यांना राहून राहून वाटत होते की रमलने  सावधानतेचे काही संकेत दिले होते, पण त्यांना त्याचा अर्थ समजला नव्हता.

फार फार तर ५०-६० जणांचा जमाव होता तो. पण सगळेजण स्वतःच्या विचारात मग्न होते. कुणीच काही बोलत नव्हते. सगळ्यांच्या हालचाली कळसुत्री बाहुल्यांप्रमाणे घडत होत्या. कुणी कुणाला आदेश देत नव्हते, की काही विचारत नव्हते. पण प्रत्येक जण अचूकपणे एका दिशेला चालले होते. यात युवराज शार्दुल कुठेच दिसत नव्हते.. 

कुठे होते युवराज?  काय झाले होते त्यांचे?  त्यांना मागे सोडून त्यांचे माता पिता कसे निघाले होते? दैव मोठे निष्ठुर असते. त्याला मानवी भाव-भावनांची फिकीर करण्याचे काहीच कारण नसते. त्याने ठरवलेल्या मार्गाने ते जात असते, आणि आपल्याबरोबर दुदैवी मानवाला ओढून नेत असते.

युवराज शार्दुल ...

चार-पाच  वर्षांचा कोवळा पोर तो.. काय करतो आहे तो आता, कुठे आणि कसा आहे? त्याचे काही बरे वाईट तर नाही .......?

नाही नाही, असं होणं कदापि शक्य नाही.

कारण ते बघा महाराज हलक्या आवाजात चतुरसेनांना काही सांगत आहेत. आता चतुरसेन आणि कलिका दोघेही या जमावाच्या विरुद्ध दिशेने निघाले आहेत. महाराणींनी आपल्याबरोबर घेतलेले एक रेशमी वस्त्र कलिकेजवळ दिले आणि फक्त एव्हढंच म्हणाल्या,

“सांभाळून .... !”

***