प्रकरण ७ वे -- (जेता)

राजभवनामध्ये सगळीकडे उत्साही वातावरण होते. अनेक प्रांतांचे प्रांताधिकारी परिवारासह तिथे जमलेले होते.  शेजारी आणि मित्र राज्यांचे प्रतिनिधी तेथे आलेले होते. युवराजांचे मातुल महाराज अर्जुनदेव आणि अवंतीपूरनरेश महेंद्रसिंह देखील तेथे उपस्थित होते.

या सगळ्यांच्या बरोबरच अंगारकराज उग्रसेनाची उपस्थिती तेथे विशेषकरून जाणवत होती. त्यांच्या समवेत  महाराणी पूर्णादेवी, राजकन्या अपूर्वा आणि राजकुमार अपूर्वसेन देखील तेथे आले होते. या प्रसंगी युवराज शार्दुल आणि राजकुमारी अपूर्वा यांच्या वांङनिश्चयाची तेथे घोषणा केली जाईल असे म्हणले जात होते. युवराजांची मानसिक स्थिती ज्ञात असूनही उग्रसेन आपल्या एकुलत्या एक कन्येचा विवाह त्यांच्याबरोबर करण्यास तयार होते. या निर्णयामागचे राजकारण सारेजण समजून होते. आणि हा निर्णय घेताना प्रत्यक्ष राजकुमारी अपूर्वा अथवा त्यांची माता पूर्णादेवी यांना कुणीच विचारात घेतले नव्हते. 

आचार्य कालविजय आणि  महाराज उग्रसेन चर्चा करण्यात व्यग्र होते.  कालविजय महाराजांना एकंदरीत उत्सवाच्या तयारीची माहिती देत होते. उग्रसेनाचे त्या तपशीलाकडे  फारसे लक्ष नसावे. त्यांच्या मनात काही वेगळेच चाललेले असावे. अचानक कालविजयाला मध्येच थांबवत ते म्हणाले,

"आचार्य कालविजय हे सर्व सांगण्याची काहीच गरज नाही, आमचा आपल्यावर पूर्ण विश्वास आहे. त्यामुळे सारे काही योजनेनुसार घडत असणार हे आम्ही जाणतो."

कालविजयच्या चेहऱ्यावर एक अभिमानी हास्य पसरले.  ते नाटकी अदबीने किंचित झुकून म्हणाले,

"खरं आहे महाराज. सारं काही आपण योजल्याप्रमाणे घडते आहे. योगिनीमाता आपल्या शिष्यांसमवेत राजधानीमध्ये आलेल्या आहेत. त्या कालभैरवाच्या आवाहनाला आज सायंकाली प्रारंभ करणार आहेत. गुप्तता कसोशीने सांभाळली आहे. फक्त मध्ये काही घटना घडल्या, त्यामुळे थोडी चिंता वाटते इतकेच."

"ह्म्म..." उग्रसेन विचारपूर्वक उद्गारले,

"ऐय्यारराज स्वामीनाथ येथे आले आहेत का? मला त्यांच्याशी काही क्षण वार्तालाप करणे जरूरीचे वाटते."

"महाराज ते अजून येथे आलेले नाहीत, परंतु लवकरच येथे पोहोचण्याची शक्यता आहे असे बद्रीनाथ याने सांगितले आहे." कालविजयने माहिती दिली.

"कालविजय, मी मोठ्या चिंतेत आहे, आपण मणीपालवर विजय मिळवून खूप मोठा कालावधी उलटला आहे. आणि सर्वतऱ्हेने प्रयत्न करून देखील भानुप्रतापांनी मणीपालचा खजिना कुठे दडवला आहे याचा थांग लागत नाही. माझ्या अनेक महत्त्वाकांक्षी योजनांना संपत्तीची जरूरी आहे. पण हे खजिन्याचे गूढ काही उकलत नाही.  तुमच्या कपालीविद्येकडे याचे काही उत्तर नाही काय?"

कालविजय काहीसे खजील झालेले दिसले. पण बोलले काहीच नाहीत. मग महाराज उग्रसेन पुढे म्हणाले,

"आज युवराज शार्दुल येणार आहेत ना? आमचे युवराज देखील तेथे असतीलच. तेथे त्या दोघांमध्ये द्वंद्व युद्ध होईल. मग येथे जमलेल्या,  युवराज शार्दुलच्या दर्शनाला आलेल्या त्यांच्या प्रजेला कळेल त्यांचा भावी सम्राट कसा आहे? आणि मग आमचे युवराज  सम्राट पदास अधिक लायक आहेत असेच त्यांना वाटेल... आणि मग ... आणि मग... "  

बोलता बोलता उग्रसेन  हाताच्या मुठीने समोर ठेवलेल्या मेजावर आघात करीत हसत होते.  हसताना त्यांच्या डोळ्यात पाणी येऊ लागले.  ध्येयाच्या आपण इतक्या समीप येऊन पोहोचलो आहोत या जाणीवेने त्यांच्या मनात हर्ष मावत नव्हता. मणीपालचं वैभव त्याच्या डोळ्यात खुपत होते. मणीपाल सम्राटांना असलेले महत्त्व, त्यांना देण्यात येणारी मान्यता हे सगळे त्यांना स्वतःसाठी हवे होते.

उग्रसेन महाराजांचे ते हास्य बघताना कालविजय देखील काही क्षण विचारात पडले. आपले ईप्सित साध्य झाल्यावर महाराज आपल्याला देखील ...? नाही नाही... असं होणार नाही.

त्यांनी क्षणात मनात येणारे अमंगळ विचार झटकून टाकले.

त्यांचे बोलणे पडद्याआडून ऐकणाऱ्या तारीणीच्या हृदयाला मात्र वेदनेनी घरे पडत होती. अनाथ, अजाण युवराजांचे असे प्रदर्शन मांडण्यात येणार होते. युवराज शार्दुल आणि राजकुमार अपूर्वसेन या दोघांमधे असणारा विरोधाभास प्रजेला जाणवून देण्यात येणार होता. मग सहाजिकच प्रजेची युवराज शार्दुलांच्या प्रति असणारी निष्ठा कमी होण्याची शक्यता होती. उग्रसेनाचा सिंहासनाकडे जाणारा मार्ग सुकर होणार होता. किती क्रूर कारस्थान होते ते? एका माता-पित्याविना पोरक्या असलेल्या, आणि दुर्दैवाने आपले मानसिक संतुलन गमावून बसलेल्या अजाण युवकाचा साऱ्या प्रजाजनांसमोर तमाशा होणार होता.

तारीणीचे स्त्री हृदय कळवळले. आज जर महाराज आणि महाराणी येथे असत्या, तर युवराजांवर अशी वेळ त्यांनी खचितच येऊ दिली नसती. ती घाईघाईने चंडोलाला शोधू लागली. आज सकाळपासून चंडोल आणि कंदूकही कुठे दिसेनासे झाले होते कोण जाणे. या वेळी तर युवराजांना त्यांच्या सोबतीची नितांत गरज होती.

***

वसंताच्या आगमनाने सृष्टीसौंदर्य बहरले होते. हवा आनंददायी होती. नुकत्याच संपलेल्या सुगीमध्ये समाधानकारक उत्पन्न मिळाल्याने प्रजाजन संतुष्ट होते. आता काही दिवस तरी आपले कुटुंबीय आणि प्रियजनांसमवेत उत्सव साजरा करण्याची त्यांना सवड होती.

आज राजभवनाची शोभा अपूर्व होती. विविध प्रकारांनी राजभवन सजवलेले होते. तेथील उद्याने आखीव रेखीव होती. त्यामध्ये मुद्दाम आणून लावलेली अनेक प्रकारची फुलझाडे आणि फळझाडे होती. सेवक सेविका नवीन वस्त्रे परिधान करून तेथे येत असलेल्या आमंत्रित अतिथींच्या सेवेत मग्न होते. नगरातून राजभवनाकडे जाणारे सारे मार्ग गर्दीने फुलले होते. देशोदेशींचे प्रवासी, तसेच  नगरवासी देखील मोठ्या उत्सुकतेने येत होते. आज स्पर्धांचा दिवस होता. अनेक जण आपले गुण आणि नशीब आजमवण्यासाठी तेथे आले होते. त्यांचा उत्साह वाढवण्यासाठी, आणि प्रोत्साहन देण्यासाठी स्पर्धकांचे आप्त आणि मित्रपरिवार तेथे उपस्थित होता.

ते गोलाकार असलेले भव्य पटांगण मऊसर लाल माती घालून मुद्दाम तयार केलेले होते. त्याच्या वर्तुळाकार परिघावर शामियाने घालून प्रेक्षाकांच्या साठी सावली तयार करण्यात आली होती राजवाड्याला लागून असलेल्या जागेत एक आलिशान  शामियाना दिसत होता. तेथे राजघराण्यातील आणि इतर अनेक प्रतिष्ठित आणि उच्चपदस्थांची बसण्याची व्यवस्था केलेली दिसत होती. त्या शामियान्याच्या उजव्या बाजूला एक उंच लाकडी चौथरा तयार केलेला होता. त्यावर उंची गालिचे अंथरले होते. तसेच तेथे अनेक प्रकारची आसने मांडण्यात आलेली होती. त्यावर रेशमी कापडापासून बनवलेले छत उंच लाकडी काठ्यांच्या सहाय्याने लावले होते. तेथे बसणाऱ्या लोकांना गारवा मिळावा म्हणून काही सेवक कापडी पंखे घेऊन उभे होते.

त्या मैदानावर निरनिराळ्या स्पर्धा पार पडणार होत्या. सारे जण उत्सुकतेने प्रतीक्षा करीत होते. आजचा दिवस खास महत्त्वाचा होता, कारण आज खुद्द युवराज शार्दुल त्या स्पर्धांमध्ये सहभागी होणार होते.

***

प्रेक्षकांच्या गर्दीमध्ये भास्कराचार्य, मनस्विनी, आणि चतुरसेन देखील होते. शक्यतो मैदानाजवळची जागा मिळावी म्हणून ते सकाळी लवकरच तेथे आले होते. हळू हळू गर्दी वाढत चालली होती. निरनिराळे स्पर्धक मैदानाच्या एका बाजूला बसलेले होते.

सगळ्यांचे लक्ष आता स्पर्धा सुरू कधी होईल याकडे लागले होते. मनस्विनी कुतुहलाने सारे न्याहाळात होती. इतका मोठा जनसमुदाय ती प्रथमच बघत होती. त्याच वेळी तिची नजर एके ठिकाणी थबकली. तिने बाजरपेठेत पाहिलेली तीच ती शुभ्रवेषधारी व्यक्ती तेथे होती. त्यांच्या समवेत आणखी  काही जण होतेच. आणि स्वतः वीरसेन देखील त्यांच्या पासून काही अंतरावर होते. मनस्विनीने त्यांना योगायोगानेच पाहिले, अन्यथा त्यांनी मस्तकावरचे मुंडासे अशा पद्ध्तीने बांधले होते की कपाळाचा तर बराचसा भाग झाकला गेला होता, आणि त्याचे दुसरे टोक त्यांनी आपल्या मुखावरून घेतले होते. एखाद्याला वाटावे तापलेल्या उन्हापासून रक्षण करण्यासाठी म्हणून त्यांनी तसे केले असावे. पण त्यामुळे त्यांचा चेहरा झाकला गेलेला होता. त्यांचा पोशाख ही सर्वसामान्य नागरिकासारखाच दिसत होता. त्यांच्या समवेत वासंती होती, आणि आणखी काही जण दिसत होते. तिने परत त्यांच्याकडे पाहिले. तिला त्यांच्यात काय वेगळेपणा वाटत होता माहिती नाही, परंतु ते सर्वसामान्य नागरिकासारखे दिसत नाहीत असे तिचे मत झाले. अर्थात याबद्दल चर्चा करणे त्यावेळी अप्रस्तुत ठरले असते. त्यांच्या इथे असण्याचे आश्चर्य वाटण्याचेही काहीच कारण नव्हते, कारण आज हिरण्यामयीमधील बहुतेक सर्व नागरिक त्या मैदानामध्ये उपस्थित होते. मनस्विनीने परत आपले लक्ष मैदानावर केंद्रीत केले.

आता एक एक महत्त्वाच्या व्यक्ती येऊन आपले स्थान ग्रहण करीत होत्या. त्यांच्या आगमनाबरोबर त्यांच्या नावाची घोषणा केली जात होती. सगळ्यात शेवटी कालविजय आणि महाराज उग्रसेन तेथे आले. कालविजयचे शिष्यगण तेथे उपस्थित होतेच. त्यांनी त्यांच्या आगमनाबरोबर जयजयकार करण्यास प्रारंभ केला. त्यांच्या पाठीमागून प्रजाजन देखील त्या जयजयकारात सामील झाले. जशी जशी त्या गर्दीमध्ये नवीन प्रक्षकांची भर पडत होती, तशी मनस्विनी, भास्कराचार्य, आणि चतुरसेन यांचे स्थान बदलत होते. आता ते त्या शुभ्रवेषधारीच्या अगदी जवळ आले होते, आणि आश्चर्य म्हणजे त्यांना पाहताच भास्कराचार्य आणि चतुरसेनांनी कळेल न कळेल असे हात जोडले. ते बघताना मनस्विनी थक्क झाली.

सगळ्यात शेवटी युवराज शार्दुल यांचे आगमन झाले, त्यांच्या समवेत राजपुत्र अपूर्वसेन देखील होते. युवराजांचे नाव पुकारले गेले तसे तेथे जमलेले सार प्रजाजन उभे राहिले आणि उत्स्फूर्तपणे युवराजांच्या नावाचा जयजयकार करू लागले. सारेजण पाहत होते. इतक्या वर्षांच्या प्रतीक्षेनंतर तो क्षण येत होता. त्यांचे प्रिय महाराज भानुप्रताप यांचा वारस, मणीपाल साम्राज्याचा खरा वारस आज त्यांना दर्शन देणार होता.

युवराजांचे आगमन झाले, आणि आनंदाने घोषणा देणारा सारा समुदाय स्तब्ध झाला. उग्रसेन आणि कालविजय हे सारे निरखित होते. त्यांच्या चेहऱ्यावर एक विजयी हास्य प्रकट झाले होते.

युवराजांनी राजवस्त्रे धारण केलेली होती, परंतु ती त्यांच्या अंगावर शोभत नव्हती. आपले रेशमी उत्तरीय सांभाळताना त्यांची तारांबळ होत होती. कमरेला तलवार लावलेली होती, पण त्याची सवय नसल्यामुळे की काय चालताना ते अडखळत होते. चेहऱ्यावर विलक्षण गोंधळल्याचे भाव दिसत होते. कधी पुढे तर कधी मागे बघत ते चाललेले होते. प्रजाजनांना अभिवादन करण्याचे भान देखील त्यांना नव्हते.

तेथे एक असह्य शांतता पसरली होती. कालविजय पुढे आले. नाटकीपणाने युवराजांचा हात हाती घेऊन त्यांनी त्यांना त्या चौथऱ्यावर नेले. ते युवराजांना काहितरी सांगत होते, आणि युवराज जोर जोरात नकारार्थी मान हालवत होते. ते आपला हात कालविजयच्या हातून सोडवायचा प्रयत्न करीत होते. आणि जेव्हा ते यशस्वी झाले नाहीत तेव्हा चक्क त्यांनी रडायला सुरुवात केली होती. सारे प्रजाजन आचंबित होऊन ते नाट्य बघत होते.

महाराज भानुप्रतापांचा पुत्र, युवराज शार्दुल.. असा? विश्वास ठेवणे साऱ्यांना कठीण जात होते. त्यांचा फार मोठा अपेक्षाभंग झाला होता. मनस्विनिने पाहिले, त्या शुभ्रवेषधारी व्यक्तीने अतीव वेदनेने आपले नेत्र मिटून घेतले होते, हाताच्या मुठी आवळल्या जात होत्या, आणि चेहऱ्यावर मुक्तपणे अश्रू वाहत होते. कमी अधिक फरकाने साऱ्यांची अवस्था तशीच झाली होती. नियतीने केव्हढी क्रूर चेष्टा केली होती? साऱ्या प्रजेचे आशास्थान असलेले युवराज शार्दुल मानसिकरित्या दुर्बल होते. साऱ्यांचा आनंद, उत्साह संपला होता. आता यांत्रिकपणे समोर घडत असलेल्या घटना ते पाहत होते.

काही वेळानंतर कालविजयने जनस्मुदायाला संबोधित करण्यास प्रारंभ केला. ते म्हणत होते,

"प्रजाजन हो, युवराज शार्दुल आज प्रथमच एव्हढ्या मोठ्या जनसमुदायाला सन्मुख होत आहेत, त्यामुळे काहीसे बावरले आहेत. थोड्यावेळाने ते आपल्याबरोबर संवाद करतील. परंतु, तत्पूर्वी आपण आजच्या स्पर्धेचा शुभारंभ करूया."

सारे प्रेक्षक शांत होते. हा धक्का पचवणे त्यांना जड जात होते.

***

स्पर्धा सुरू झाल्या होत्या. निरनिराळे स्पर्धक येऊन आपले गुण तेथे प्रदर्शित करू लागले. काही काळानंतर वातावरणातील ताण बराच कमी झाला होता. आणि प्रेक्षक स्पर्धांचा आनंद घेऊ लागले होते.

मनस्विनी आणि भास्कराचार्य चांगलेच अस्वस्थ झाले होते. त्यांना युवराजांच्या अशा अवस्थेची पूर्व कल्पना होतीच. परंतु कालविजय आणि उग्रसेन त्यांची अशी साऱ्या प्रजाजनांसमोर क्रूर थट्टा करतील असे त्यांना वाटले नव्हते. चतुरसेन शांत होते. त्या ज्येष्ठ आणि श्रेष्ठ अशा ऐय्यारशिरोमणीच्या मनात काय चालले आहे याचा थांग लागत नव्हता. काही काळानंतर चतुरसेन आपल्या जागेवरून दूर जाऊ लागले. जाताना फक्त त्यांनी त्या शुभ्रवस्त्रधारीला कसलातरी संकेत दिला. आचार्यांनी देखील मनस्विनीला आपल्या पाठीमागे यावयास सांगितले. ते आता उग्रसेन आणि कालविजय बसलेल्या चौथऱ्याच्या अगदी समोर आले होते. त्यांना तेथून त्यांच्या हालचाली स्पष्ट दिसत होत्या. मुख्य म्हणजे युवराज देखील आता त्यांच्या नजरेसमोर होते. युवराजांकडे बघताना मनस्विनीला कालविजयचा विलक्षण संताप येत होता. एका राजपुत्राचा त्याने पुरता विदुषक करून टाकला होता.  तेथे घोषणा केली जात होती, आता युवराज शार्दुल आणि राजपुत्र अपूर्वसेन मैदानात येतील. युद्धकलेतील आपले नैपुण्य ते आता सादर करतील. आणि नंतर दोघांमध्ये द्वंद्व युद्ध होईल. त्यामध्ये जो जिंकेल त्याला त्या स्पर्धेचा विजेता म्हणून घोषित केला जाईल.. "

मनस्विनीने चमकून आचार्यांकडे पाहिले. हा तर क्रूरपणाचा कळसच होता. युवराजांची अवस्था सर्वांसमोर होतीच, आणि त्यांना आता अपूर्वसेन बरोबर द्वंद्व करायचे होते. हे खरे होते की मणीपालची ती परंपरा होती. खुद्द राजा अथवा युवराज नेहमीच त्या स्पर्धेमध्ये सहभागी होत असत. याचे कारण असे की प्रजाजनांना आपल्या विद्यमान राजाची अथवा भविष्यात होणाऱ्या राजाची योग्यता कळावी. तसेच राजा हा प्रजेचाच एक भाग आहे, त्याच्याहून तो वेगळा नाही, त्यांच्या सुख दुःखात तो सहभागी आहे याची खात्री प्रजेला द्यावी हा देखील या प्रथेपाठीमागचा हेतू होता. या काळात प्रजेला राजाच्या जवळ जायची, त्याच्याशी बोलायची संधी मिळत असे. त्यामुळे ही प्रथा भानुप्रतापांनी देखील कसोशीने सांभाळली होती. पण ते परागंदा झाल्यापासून ती प्रथा पार पाडण्यासाठी सिंहासनावर कुणी सम्राट नव्हताच. अनेक वर्षांनी आज युवराज तेथे आले होते.  युवराज शार्दुल आणि अपूर्वसेन मैदानात आले. सेवकांनी दोघांचे अश्व मैदानात आणले. अपूर्वसेनाने झेप घेऊन अश्वावर डौलदार मांड जमवली. युवराज शार्दुल मात्र रिकिबीचा उपयोग पायरीसारखा करून अश्वावर स्वार होण्याचा प्रयत्न करीत होते. शेवटी सेवकाच्या मदतीने ते कसेबसे यशस्वी झाले. सारेजण श्वास रोखून बघत होते. काय होणार याची त्यांना कल्पना होतीच. आपल्या युवराजांची अशी कुचेष्टा त्यांना सहन होत नव्हती. पण सारे हतबल होते. सारी सत्ता कालविजय आणि उग्रसेनाकडे होती. त्यांच्या इच्छेनुसार सारे घडणार होते.  

***

अपूर्वसेन आणि युवराजांचे अश्व शेजारी उभे करण्यात आले. अपूर्वसेनाची अश्वावरची ऐटबाज मांड, आणि युवराजांची कशीबशी अश्वावर स्वार झालेली बेंगरूळ मूर्ती, --- फरक अगदी ठळकपणे जाणवत होता. उग्रसेन आणि कालविजयला तेच तर हवे होते. दोघेजण मोठ्या समाधानाने तो घडत असलेला तमाशा बघत होते, त्याचा आनंद घेत होते.

खुणेचे निशाण खाली जाताच घोडदौडीला प्रारंभ झाला. आणि नंतर अशाच वेगवेगळ्या स्पर्धा झाल्या. युवराज अगदी रडवेले झाले होते. प्रत्येक विभागात अपूर्वसेनचे कौशल्य युवराजांच्या कौशल्यासमोर निर्विवादपणे श्रेष्ठ ठरत होते. शेवटी द्वंद्व युद्धासाठी दोघे आमने सामने उभे ठाकले होते. दोघांच्याही हातात तळपत्या तलवारी होत्या. अपूर्वसेन चपळाईने वार करीत होते, आणि युवराज कसाबसा आपला बचाव करत होते. द्वंद्वाच्या चाली करता करता अपूर्वसेनने युवराजांना खाली पाडले आणि आपला उजवा पाय त्यांच्या छातीवर ठेवत तलवार उंचावली. सारे प्रेक्षक हताश होऊन तो सारा प्रकार बघत होते. अपूर्वसेनाने युवराजांच्या छातीवर पाय देता क्षणी मात्र प्रेक्षकांचे मौन तुटले. सारे आपल्या जागी उभे राहून या घटनेचा निषेध करू लागले.

परिस्थितीचे गांभीर्य लक्षात येताच, महाराज उग्रसेन त्वरेने समोर आले. आतापर्यंत ते सारा प्रसंग आनंदाने बघत होते. परंतु आता नाटकीपणाने उंच स्वरात ते बोलले,

"हा हा राजकुमार, लक्षात असू द्या तुम्ही कुणाबरोबर द्वंद्व करीत आहात. युवराजांच्या प्रतिष्ठेचा असा झालेला अपमान, मणीपालचे प्रजाजन कधीही सहन करणार नाहीत, आणि अर्थात आम्हीदेखील नाही. तुम्हाला युवराजांची माफी मागायला लागेल."  असे म्हणत त्याने अपूर्वसेनाला खुणेने काही सांगितले.

मग अपूर्वसेन देखील त्या नाटकात सहभागी झाला. त्याने मोठ्या आदराने आपल्या हाताचा आधार देत युवराजांना उठायला मदत केली. आणि दोन्ही हात जोडून आपले मस्तक झुकवून म्हणाला,

"क्षमा असावी युवराज, आमच्याकडून आपला उपमर्द झाला. "

युवराजांना काहीच समजत नव्हते. ते नुसतेच दोघांकडे बघत राहिले. दोघांच्याही मुखावर कुत्सित स्मित होते. परंतु बाह्यतः ते युवराजांशी अतिशय सौजन्याने वागत होते.

त्याच वेळी कालविजय तेथे आले. युवराजांकडे बघत ते म्हणाले,

"युवराज आपण कुमार अपूर्वसेनना माफ करणार नाही का?" बोलताना त्यांचा हात आपल्या कमरबंदावर स्थिरावला होता. तेथे असलेल्या आसूडाची मूठ त्यांच्या हातात होती. त्यांनी आपल्या नजरेनेच युवराजांचे लक्ष तिकडे वेधले. तो आसूड बघताच युवराज भीतीने थरथर कापू लागले. त्या तिघांकडे आळीपाळीने बघत ते मोठ्याने ओरडू लागले,

"नाही ...नाही... नको ..आम्ही परत असे करणार नाही. "

संतप्त झालेले प्रजाजन आश्चर्याने बघत होते. बोलता बोलता युवराज मागे मागे जाऊ लागले. कालविजयने त्यांच्या दिशेला पावले टाकताच ते राजभवनाच्या दिशेने धावू लागले. कालविजय, आणि उग्रसेन त्यांना थांबवण्यासाठी त्यांच्या मागे जात होते.

राजपुत्र अपूर्वसेन आपल्या तलवारीचे पाते न्याहाळत तेथेच उभे होते.

झाल्या प्रकाराने सगळीकडेच गोंधळाची परिस्थिती निर्माण झाली. कालविजय आणि उग्रसेन परत आपल्या चौथऱ्यावर गेले आणि सर्वांना शांततेचे आवाहन करू लागले. कालविजय बोलण्यासाठी उठला. परंतु तेथील गदारोळात त्याचा आवाज कुणालाच ऐकू येत नव्हता. आणखी काही वेळ असाच गेला. मग कालविजयने आपल्या शिष्यांना तेथे पाचारण केले. त्यांच्या जवळची वाद्ये वाजवण्यास त्यांनी प्रारंभ केला. हळू हळू सारे प्रजाजन शांत झाले. वाद्ये वाजायची थांबली. मग कालविजयने बोलण्यास प्रारंभ केला.

"प्रजाजनहो, झाला प्रकार अत्यंत धक्कादायक होता. आम्हाला त्याबद्दल अतिशय वाईट वाटते आहे. राजपुत्र अपूर्वसेन ने त्याबद्दल युवराजांची माफी मागितली आहेच. खुद्द महाराज उग्रसेन देखील झाल्या प्रकाराने अत्यंत व्यथित आहेत. आणि आपल्या सर्वांची माफी मागत आहेत. झाल्या प्रकाराने आपल्या अतिशय चांगल्या प्रकारे संपन्न झालेल्या उत्सवास गालबोट लागून देऊ नये ही विनंती. साऱ्या स्पर्धा झालेल्या आहेत. तेव्हा विजेत्याचे नाव घोषित करण्याची मी महाराज उग्रसेन यांना विनंती करतो."

असे म्हणून तो उग्रसेनाकडे वळला, त्याला मोठ्या अदबीने तेथे येण्यास सुचवले. विजेता कोण असणार आहे याची कुणालाच उत्सुकता नव्हती. अपूर्वसेन मोठ्या अपेक्षेने तेथे उभा होता. कोणत्याही क्षणी त्याचे नाव पुकारले जाणार होते. मिळालेल्या यशाने तो स्वतःवरच विलक्षण खूश होता. उग्रसेन काही बोलणार इतक्यात...

“थांब उग्रसेन !”  कुणीतरी उच्चस्वरात बोलले. त्या आवाजात विलक्षण जरब होती.

चौथर्‍यावर उभ्या असलेल्या उग्रसेनाकडे पाहणार्‍या नजरा आवाजाच्या दिशेला वळल्या. चौथऱ्याच्या विरुद्ध दिशेने, एक योद्धा येत होता.  सारेजण आश्चर्याने, उत्सुकतेने त्याच्याकडे बघत होते. त्याने सर्वांगावर काळ्या रंगाचे पोलादी कवच घातलेले होते. मस्तकावर पोलादी शिरस्त्राण होते. तो एका उमद्या, काळ्या रंगाच्या अश्वावर स्वार झाला होता. त्याच्या प्रत्येक हालचालीमध्ये एक डौल होता. विलक्षण असा अत्मविश्वास होता. हातामध्ये विजेप्रमाणे तळपणारी तलवार होती. आणि तो उंच स्वरात बोलत होता,

"थांबा ! अजून स्पर्धा संपलेली नाही, आणि तुम्ही विजेत्याचे नाव कसे घोषित करता? "

उग्रसेन आणि कालविजय त्याच्या दिशेने बघू लागले. अपूर्वसेनच्या कपाळावर देखील नाराजीच्या आठ्या उमटल्या होत्या.

"कोण आहेस तू, असा चेहरा झाकून का आला आहेस? आणि आता इतक्या उशीरा तुझ्यासाठी परत स्पर्धा घेणे शक्य नाही. आता निर्णय झाला आहे." कालविजय  म्हणाला. अचानक अवतिर्ण झालेल्य योद्धयाने त्याच्या योजनेमधे अडथळा उत्पन्न केला होता.

पण त्या कवचधारी योद्ध्याने त्याच्या बोलण्याकडे पूर्ण दुर्लक्ष केले. चौथऱ्याच्या बाजूच्या शामीयान्यात बसलेल्या मंत्रिगणासमोर तो गेला. त्यांच्याकडे बघत हात जोडीत तो म्हणाला,

"आपणच निर्णय करावा, आपण या साम्राज्याचे जुने, जाणते आणि निष्ठावान पाईक आहात. इथल्या परंपरा तुम्हाला अधिक चांगल्या माहिती असणार. "

त्याचे बोलणे ऐकून देखील कुणीही त्याच्या बाजूने बोलण्यासाठी तयार नव्हते. कालविजयची दहशतच तशी होती. सारेजण हताश होऊन मस्तक झुकवून स्तब्ध होते.

परंतु प्रेक्षकांमधून आता घोषणा व्हायला सुरुवात झाली होती. त्यांना त्या योद्ध्याला संधी द्यावी असे वाटत होते. प्रेक्षकांचा आवाज खूप वाढला होता. ते ऐकून आमात्य सुकीर्तींना देखील हिंमत आली. ते मोठ्याने म्हणाले,

"आचार्य कालविजय, त्याला संधी द्यायला पाहिजे. नियमाप्रमाणे येथे आव्हान देणाऱ्या प्रत्येकाशी सामना करून जो अजिंक्य ठरेल,  तोच विजेता होईल. मणीपालची हीच परंपरा आहे."

हे ऐकताच  प्रेक्षक आनंदाने घोषणा देऊ लागले. त्यांच्या प्रिय युवराजांचा अपमान करणार्‍या अपूर्वसेनाला आव्हान देणारा तो योद्धा त्यांना ‘आपला’ वाटू लागला होता. सार्‍यांच्या उत्सुक नजरा कालविजयवर खिळल्या होत्या.  

आता कालविजयचा नाईलाज झाला होता. त्यांनी उग्रसेनाकडे पाहिले. त्यांनी संमतीदर्शक मान हालवली. मात्र चेहर्‍यावर नाराजी होती. योद्ध्याचा तो नाट्यमय प्रवेश त्याच्यासाठी अनपेक्षित होता.  

आता मात्र अपूर्वसेन पुढे सरसावला. त्याला त्या कवचधारी योद्ध्याशी सामना करायची इच्छा नव्हती. तो म्हणाला,

"हा अन्याय आहे. राज्याचे युवराज हे नेहमी सगळ्यात शेवटचे स्पर्धक असतात. त्यांना मी पराजित केले आहे. आता मला परत कुणाबरोबर सामना करायची काय आवश्यकता आहे? "

तो योद्धा मोठ्याने हसला, म्हणाला, “वा! राजकुमार वा! "हेच का तुमचे शौर्य? घाबरलात ना?  त्या युवराजांची दयनीय अवस्था साऱ्यांनी पाहिली होती. ते या सामन्यात सहभागी होण्याच्या स्थितीतच नव्हते. पण तुम्ही सगळ्यांनी परंपरेच्या नावाखाली, त्या अश्राप जीवाची, साऱ्या जगासमोर कुचेष्टा केली. आता कुणी तुल्यबळ आव्हान देतो आहे, तर तुम्हाला नियमांची आठवण येते आहे?  सरळ सांगत का नाही, युवराजांसारख्या दुर्बळ प्रतिस्पर्ध्याबरोबरच फक्त तुम्ही जिंकू शकता, माझ्याबरोबर नाही."

त्याचे ते भाषण ऐकताना अपूर्वसेनाच क्रोध वाढत होता. अश्वावर मांड घेत त्याने हातात भाला सांभाळला, आणि म्हणाला,

"हा बघ मी तयार आहे. आता तुला हरवून मगच मी विजेता होईन."

आणि मग थरारक सामन्याला सुरूवात झाली. दोघेही तुल्यबळ होते. अनेक प्रकारची शस्त्रे वापरली जात होती. अश्वावरून, जमिनीवरून युद्ध लढले जात होते. प्रत्येक सामना अटीतटीचा होत होता. आणि त्यात विजयी ठरला होता तो कवचधारी योद्धा.

*** 

मैदानावरचे सारे वातावरण भारलेले होते. युवराजांचा अपमान करणाऱ्याचा अशा तऱ्हेने होत असलेला पराभव बघताना प्रेक्षक आनंदाने बेहोष झाले होते. 

त्या योद्ध्याने सर्वप्रथम मैदानात प्रवेश करून अपूर्वसेनाला आव्हान दिले, तेव्हापासून मनस्विनीच्या काळजाने ठाव सोडला होता. तोच होता तो. ती कशी विसरू शकत होती तो आवाज?  तिच्या कानाजवळ कुजबुजणारा, मी तुला वचन देतो असे सांगत दूर जाणारा, --  तोच होता तो. त्याने आपला शब्द पाळला होता. तो परत आला होता. समोर घडत असलेले नाट्य ती मोठ्या तन्मयतेने बघत होती.

अनेक दिवस मनस्विनीला एका शंकेने आजवर छळले होते,  तो जर शत्रू पक्षाचा असेल तर?  कालविजय नाही तर, एखाद्या दुसऱ्या एखाद्या देशद्रोही गटाचा असेल तर? 

पण आता तिच्या साऱ्या शंकांचे निरसन झाले होते. संशयाचे जाळे नाहीसे झाले होते. ती मनापासून तो सामना बघत होती. परत परत युवराजांच्या जयजयकाराने सारा परिसर निनादत होता. 

आता शेवटचे द्वंद्व युद्ध सुरू होणार होते. दोघेही प्रतिस्पर्धी आपल्या अश्वावरून खाली उतरले. त्यांच्या हातात तळपत्या तलवारी देण्यात आल्या होत्या. दोघांनीही सावध पवित्रा घेतला. आधी झालेल्या सामन्यांमध्ये त्यांनी एकमेकांचे कौशल्य जोखले होते. दोघेही तुल्यबळ होते. दोघांसाठी हा सामना महत्त्वाचा ठरणार होता. अपूर्वसेनाला सिद्ध करायचे होते की फक्त युवराजांसारख्या दुर्बळांशीच नव्हे, तर त्या कवचधारी योद्ध्या सारख्या तुल्यबळ प्रतिस्पर्ध्याला सुद्धा तो पराजित करू शकतो, आणि म्हणून विजेतेपदाला तो सर्वस्वी योग्य आहे. 

योद्ध्याने तर अपूर्वसेनाला उघड आव्हान दिले होते. तसेच तेथे जमलेल्या साऱ्या प्रेक्षकांचे म्हणजेच पर्यायाने साऱ्या मणीपाल चे तो आशास्थान बनला होता. त्याची हार ही मणीपाल ची हार ठरणार होती. म्हणून स्पर्धा जिंकणे त्याचे कर्तव्य होते.

तलवारी एकमेकींवर आपटून भयंकर असा नाद निर्माण होत होता. दोघेही योद्धे आवेशाने एकमेकांवर तुटून पडत होते. आजवर शिकलेली सारी युद्धविद्या जणू पणाला लागलेली होती. 

अपूर्वसेन चांगलाच घामाघूम झाला होता. आवेशाने तो चाली प्रतिचाली करत होता, परंतु आता त्याचा जोश कमी होऊ लागला होता. प्रतिस्पर्धी योद्धा विजेसारखा चपळ होता, एखाद्या अबलख अश्वासारखा तेज आणि बलवान होता. शिरस्राणातून त्याचे फक्त धगधगते नेत्र दिसत होते. त्यात काय नव्हते? आव्हान, त्वेष, तिरस्कार सारे काही त्यात होते. तो आपल्या मुखातून शब्द काढत नव्हता. परंतु त्याचे ते सूर्यपेट डोळे ते काम करीत होते. 

हळू हळू अपूर्वसेनाच्या हालचाली मंद व्हायला लागल्या. चालीवर प्रतिचाल करताना चुका होऊ लागल्या होत्या, आणि त्याच्या हातातील तलवारीच्या मुठीवर एक जबरदस्त पोलादी प्रहार झाला. त्याची तलवार दूर कुठे जाऊन पडली. हताश निराश होत आपल्या दोन्ही हातानी त्याने आपले मुख झाकले, आणि  गुडघे जमिनीवर टेकवत म्हणाला,

"क्षमा करा मला महाराज, मी हरलो! "

सारे प्रेक्षक आनंदाने बेभान झाले होते.  चौथऱ्याजवळच्या शामियान्यातले मंत्री देखील आनंदाने उभे राहून युवराजांचा जयजयकार करू लागले.  इतक्या वर्षांनंतर त्यांच्या पराभवाच्या जखमेवर कुणी शीतल लेप लावलेला होता. 

कालविजय आणि उग्रसेन निराश झाले होते. आतापर्यंत जमवीत आणलेला डाव, या एका योद्द्याच्या येण्याने उधळला गेला होता. 

 

सर्वप्रथम कालविजय भानावर आला. आपल्या चेहऱ्यावर आपला नेहमीचा गंभीर मुखवटा धारण करीत म्हणाला,

"अभिनंदन वीरा, पुढे ये आणि पारितोषिकाचा स्वीकार कर.  तुझ्यासारख्या सुपुत्रावर तुझी जन्मभूमी नेहमीच गर्व करेल. "

योद्धा परत आपल्या अश्वावर स्वार झाला. मोठ्याने म्हणाला,

"मला माझे पारितोषिक कधीच मिळाले आहे."  असे म्हणत त्याने प्रेक्षकांच्या दिशेने आपली तलवार उंचावली. आणि डोळ्याचे पाते लवते न लवते तोच भरधाव वेगाने त्या मैदानातून बाहेर पडला. सावध होत कालविजयने आपल्या सैनिकांना त्याचा पाठलाग करण्यची आज्ञा दिली. 

प्रवेशद्वाराजवळ एकच गर्दी उसळली होती. त्यात भास्कराचार्य आणि मनस्विनी देखील होते. आता चतुरसेन त्यांच्यापासून खूपच दूर होते.  भास्कराचार्य उंच स्वरात म्हणाले,

"त्वरा कर मुली, इथून लवकरात लवकर बाहेर पडायला हवे."

आणि नंतर जरा खालच्या स्वरात बोलले,

"तुझे मुख झाकून घे, प्रवेशद्वाराजवळ कालविजयचे सैनिक आहेत."

भास्कराचार्यांनी सांगितल्यानुसार मनस्विनीने आपली ओढणी मस्तकावरून पुढे घेतली, आणि शक्य तितक्या वेगाने प्रवेशद्वारातून बाहेर जायचा प्रयत्न करू लागली. त्या गर्दीत तिला कुणी ओळखण्याची शक्यता कमी होती, परंतु सावधगिरी बाळगणे आवश्यक होते.

***