प्रकरण ८ वे -- (जेता)

भास्कराचार्य आणि मनस्विनी आपल्या निवासस्थानी पोहोचले तोच त्यांच्या मागे काही स्वार दौडत आले. त्यांच्या अग्रभागी तोच श्वेतवस्त्रधारी होता. त्याच्या पोषाख जरी एखाद्या कृषीवलासारखा होता, तरी त्याची अश्वावरची मांड एखाद्या कसलेल्या योद्ध्या सारखी दिसत होती. याक्षणी त्याच्या आणि त्याच्याबरोबर असलेल्या स्वरांच्या हाती तलवारी दिसत होत्या. 

घराजवळ येताच त्यांनी अश्वावरून खाली झेप घेतली. आणि वेगाने चालत घरामध्ये प्रवेश केला. रामलाल या सर्वांची जणू प्रतीक्षा करीत होता. कारण ते येताच चटकन त्याने अश्वाचा लगाम हाती घेतला, आणि त्याला घराच्या मागील बाजूस घेऊन गेला, इतरांनाही आपल्यामागून येण्याची खूण केली.

त्या व्यक्तीने आत प्रवेश करताच भास्कराचार्य पुढे धावले, किंचित झुकत आपला हात आपल्या भालप्रदेशी नेत ते सद्गदित होत म्हणाले,

"महाराज, महाराज... "

पाठोपाठ घरात प्रवेश करणाऱ्या रामलालची अवस्था देखील तशीच झाली होती.  त्या वृद्धाच्या चरणांना स्पर्श करीत थरथरत्या आवाजात म्हणाला,

"महाराजांची पावलं कधीकाळी माझा घराला लागतील असं स्वप्नात देखील वाटले नव्हतं, महाराज सेवकाचा प्रणाम स्वीकारावा."

मनस्विनी हा प्रसंग बघत होती. हे काय घडते आहे, आणि आलेली व्यक्ती कोण आहे हे तिला समजत नव्हते. 

भास्कराचार्यांच्या लक्षात तिची परिस्थिती आली. तिच्याकडे वळून बघत ते म्हणाले,

"मनस्विनी, तू यांना ओळखणे शक्यच नाही. आजवर ज्यांच्यावर निष्ठा ठेवून तू, मी , चतुरसेन अथक परिश्रम घेत आहोत, तेच हे महाराज भानुप्रताप. "

ते ऐकताच मनस्विनीने झटकन वाकून त्यांना अभिवादन केले, आणि घाईने म्हणाली,

"क्षमा करा महाराज, मी तुम्हाला ओळखू शकले नाही. " 

महाराजांच्या चेहऱ्यावर स्मितहास्य झळकले, आपल्या झालेल्या स्वागताने ते काहीसे भारावले होते.  जुन्या, निष्ठावंत सहकार्‍यांच्या भेटीने  ते सद्गदीत झाले होते. त्यांनी काही न बोलता फक्त आपला उजवा हात उंचावत तिच्या अभिवादनाचा स्वीकार केला. त्या नंतर ते भास्कराचार्य आणि चतुरसेनासमवेत दुसऱ्या दालनात निघून गेले. 

मनस्विनी आत्तापर्यंत घडलेल्या घटनांचा विचार करीत होती. एकाचवेळी सुख, दुःख, भय, द्वेष, अभिमान, प्रीती अशा विविध भावना तिच्या मनात उमटत होत्या. परत परत तिला त्या योद्ध्याचे बोलणे आठवत होते.  अजून त्याचा चेहरा तिने पाहिला नव्हता. त्याच्याबद्दलची काहीच माहिती तिला नव्हती, परंतु तारुण्यसुलभ प्रीतीने आता तिच्या मनात प्रवेश केला होता. त्या अनोळखी योद्ध्या विषयी काही वार्ता कळावी, अशी ओढ तिला लागली होती. परंतु असे काही घडण्याची शक्यता अत्यंत धूसर होती. कारण ज्या प्रमाणे तिला त्याच्याबद्दल काही माहीत नव्हते, त्याच प्रमाणे त्याला देखील तिच्यासंबधी काही माहिती असण्याची शक्यताच नव्हती. ती अतिशय निराश झाली होती...

***

हिरण्यमयीमधील घराघरामध्ये त्या योद्ध्याचीच चर्चा चालू होती. सामन्याच्या वेळी झालेला अपूर्वसेनचा पराभव सगळीकडे चर्चिला जात होता. त्या योद्ध्याबद्दल साऱ्यांना सार्थ अभिमान तर वाटत होताच, पण कुतूहल देखील होते. प्रजाजनांच्या या आनंदाला दुःखाची एक किनार होतीच. युवराज शार्दुल ची अवस्था साऱ्यांनी पाहिली होती. सर्व राजनिष्ठ प्रजाजन, सामन्याच्या समयी घडलेल्या प्रकाराने आत्यंतिक व्यथित झाले होते. प्रजाजनांसाठी तो एक मोठाच आघात होता. 

नगरातील हालचालींना चांगलाच वेग आला होता. सर्वत्र कालविजयचे सैनिक फिरत होते. नगरीच्या साऱ्या वेशी दक्ष झाल्या होत्या. त्या योद्ध्याला नगरीबाहेर पडू न देण्याच्या आज्ञा देण्यात आल्या होत्या. 

राजभवानामध्ये आता एक वेगळेच नाट्य रंगू लागले होते. युवराज परत राजभवनातून नाहीसे झाले होते. त्याच बरोबर कंदूक आणि चंडोलही कुठे दिसत नव्हते. उग्रसेनाच्या संतापाला पारावार राहीला नव्हता. आपलीच शेपटी रागाने आपटत क्रोधाने येरझाऱ्या घालणाऱ्या एखाद्या क्रूर व्याघ्रासारखा तो दिसत होता. सारे सेवक, दासी भयभीत झाले होते. द्वारपाल आणि सुरक्षारक्षक तर आता आपला मृत्यू नक्कीच समीप आला या भावनेने गर्भगळीत झाले होते. 

तारीणी राजभवनातील दालना मागून दालने शोधत होती. युवराज कुठे गेले? आता मी महाराजांना काय सांगू?  महाराणींच्या समोर कशी जाऊ?  या विचाराने ती भयचकित झाली होती. 

*** 

राजधानी मध्ये सैन्याची जमवाजमव सुरू झाली. नागरिकांना समजत नव्हते की आता कुठल्या युद्धाची तयारी चालली आहे? कालविजय आणि उग्रसेनाच्या साऱ्या योजनांवर त्या योद्ध्याच्या तेथे अचानक येण्यामुळे पाणी पडले होते. त्यात युवराज शार्दुल आणि राजकन्या अपूर्वा यांच्या विवाहाची घोषणा करायची राहूनच गेले होते. या विवाहामुळे उग्रसेनाची अनेक उद्दिष्टे सफल होणार होती. युवराज शार्दुल हेच भावी सम्राट होणार होते, त्यामुळे राजकन्या अपूर्वा ही मणीपाल ची अभिषिक्त सम्राज्ञी होणार होती.  युवराजांची स्थिती साऱ्या प्रजेने पाहिली होती. त्यामुळे ते जरी सम्राट झाले तरी राज्याचे नेतृत्व करण्यास ते समर्थ नव्हते. त्यामुळे उग्रसेनाला राज्यसभेत आपले महत्त्व प्रस्थापित करता आले असते. सध्या मणीपाल वर कालविजय आणि उग्रसेनाचीच निर्विवाद सत्ता होती. परंतू त्याला लोकमान्यता नव्हती. बळ वापरून प्रजेचे मन आपल्याबाजूने वळवणे त्यांना शक्य झाले नव्हते. प्रजा निरूपायाने त्यांच्या अधिपत्याखाली नांदत होती. परंतु अजूनही बहुसंख्य प्रजाजन भानुप्रताप महाराजांशी एकनिष्ठ होते. अनेक मंत्री आणि सरदार देखील मनोमन कालविजय आणि उग्रसेनाच्या विरोधातच होते.  राजकन्या अपूर्वाच्या विवाहामुळे  उग्रसेन  आणि राजपुत्र अपूर्वसेन चे तिथे राहणे संयुक्तिक दिसले असते. त्याबद्दल कुणीच आक्षेप घेतला नसता. मग भविष्यात युवराजांना बाजूला करून अपूर्वसेनाला सिंहासन हस्तगत करणे सहज शक्य झाले असते.  

परंतु आताच्या या बदललेल्या परिस्थितीत या योजनांना काहीच अर्थ राहिला नव्हता. ऐय्यार स्वामीनाथ हिरण्यमयीमध्ये येऊन पोहोचले होते. त्यांनी आणलेल्या वार्तेने कालविजयचा नुसता तिळपापड झाला होता. सुलक्षणेच्या मदतीने जे राजकारण ते करू पाहत होते, ते फिसकटले होते. इतकेच नाही तर अशी शंका होती, की सुलक्षणेने उलट त्यांचे कारस्थान त्यांच्यावरच उलटवले होते. कनकगिरीचे महाराज अर्जुनदेव तसेच आजूबाजूचा अनेक लहान राज्यांच्या अधिपतींना तिने कालविजयच्या साऱ्या योजनांची माहिती दिली होती. इतका मोठा विश्वासघात? आणि तो सुद्धा सुलक्षणेकडून? कालविजयला हे सहन होत नव्हते. जी सुलक्षणा आजवर त्यांची भक्त होती, अनुयायी होती, आणि नंतर प्रेमिका देखील होती, जिने त्यांच्या प्रेमाखातर प्रत्यक्ष महाराज भानुप्रतापांशी प्रतारणा केली होती, हिरण्यमयीचे सारे राजकारण अलगद त्यांच्या मठात आणून दिले होते, ती सुलक्षणा... आज फितुर झाली होती.  

पण आता या सगळ्याचा विचार करण्याची वेळ निघून गेली होती. माहिती अशी मिळाली होती, की आवंतीपूर, अर्णावती, कनकगिरी, विशाखा, समस्तीपूर अशी कितीतरी राज्ये उग्रसेनाच्या विरोधात गेली होती. खुद्द अंगारक राज्यामध्ये अंतर्गत यादवी निर्माण झाली होती. तेथिल सैन्य बंडखोरांच्या नेतृत्वाखाली  चढाई करू लागले होते. अंगारक राज  राज्याचे नेतृत्व करण्यास तेथे नव्हते, परंतु अंगारकांनी प्रतिकाराला सुरुवात केली होती, आणि त्याचे नेतृत्व करीत होते उग्रसेनाचे धाकटे बंधू उत्पलसेन. तेच उत्पलसेन जे अनेक वर्षांपूर्वी अंगारकराज्य सोडून नाहीसे झालेले होते. उग्रसेन राज्यात नसून इतरत्र गुंतला असताना, ती संधी साधून ते अंगारक देशी, म्हणजे त्यांच्या मायदेशी परत आले होते.  उग्रसेनाच्या जुलमी आणि अनीतीमान राजवटीला कंटाळलेल्या प्रजाजनांनी त्यांचे अभूतपूर्व असे स्वागत केले होते. त्यांना संपूर्ण पाठींबा दिला होता. त्यांच्या नेतृत्वाखाली बंडखोर उपद्रवींना प्रतिकार करण्यास प्रारंभ केला होता. या कार्यात त्यांना मदत करीत होते सरदार विजयसिंह जे आज अनेक वर्षे उग्रसेनाच्या नजरकैदेत होते.  

येणारी एक एक वार्ता उग्रसेनाच्या चिंतेत भर घालत होती. त्यांनी तातडीने असेल नसेल ते सैन्य जमवण्यास सुरुवात केली. पण त्यांना कल्पना नव्हती, की किती योजनाबद्ध रितीने हा सारा उठाव घडवून आणण्यात आला होता. यावेळी त्यांना कुणाचीही सहानुभूती अथवा मदत मिळण्याची शक्यता दिसत नव्हती. सारे फासे उलटे  पडले होते. नियतीचे दान आता त्यांच्या विरोधात गेले होते.

या परिस्थितीची पूर्वकल्पना देण्यासाठी आणि त्यांना मदतीसाठी आवाहन करण्यासाठी, कालविजय आणि उग्रसेन यांनी  साऱ्या मंत्रीमंडळाला  आणि काही प्रतिष्ठित नागरिकांना सभेसाठी आमंत्रित केले होते. त्यांच्यासमोर कालविजयने मोठे आवेशपूर्ण भाषण केले. त्यांच्या देशप्रेमाला, राजनिष्ठेला आवाहन करण्याचा प्रयत्न केला परंतु त्याला फारसे यश मिळाले नाही. साऱ्यांच्या चेहऱ्यावर कालविजयबद्दलचा अविश्वास स्पष्ट दिसत होता. सर्वांच्या मनात एकच प्रश्न होता, "युवराज कुठे आहेत?  त्यांचे नक्की काय झाले?"  या प्रश्नाचे उत्तर कालविजयकडे देखिल नव्हते, परंतु साऱ्यांना त्याचा तो नेहमीचा नाटकीपणाच वाटत होता. आजपर्यंत असेच त्यांना फसवले गेले होते. त्यातही युवराजांचा झालेला भयंकर उपमर्द, तोही एका परक्या राज्याच्या राजपुत्राकडून---, साऱ्यांना विलक्षण झोंबला होता. आता त्यांच्या मनात कालविजयबद्दल फक्त घृणा आणि तिरस्कार शिल्लक राहिले होते. 

 

सरदार भीमसिंह यांना उद्देशून कालविजय बोलत होता,  "माझी तुमच्याकडून फार मोठी अपेक्षा आहे सरदार. या प्रसंगी तुमच्या शौर्याचा आणि राजनिष्ठेचा खरा कस लागणार आहे."  पण त्याच्या या बोलण्याला भीमसिंहाकडून अपेक्षित प्रतिसाद मिळत नव्हता.

रामलालच्या घराला आता फारच महत्त्व प्राप्त झाले होते. सध्या तेथे खुद्द महाराज भानुप्रताप उपस्थित होते. त्यांच्यासमवेत सेनापती वीरसेन, रमलशास्त्री भास्कराचार्य, ऐय्याराज वीरसेन देखील होते. रामलाल हा महाराजांचाच अश्वपाल होता. सावरी आणि कलिका देखील तेथे आल्या होत्या. या सर्वांचे आपापसात संभाषण फार कमी होते, परंतु त्याच्या साऱ्या हालचाली अतिशय योजनाबद्ध रितीने होत होत्या. 

घरामधे घडत असलेल्या घटनांचा बाहेर काही सुगावा लागू न देणे जरुरीचे होते. अचानक  घरी वाढलेल्या या वर्दळीचे  स्पष्टीकरण देणे जरूर होते. यावर उपाय म्हणून रामलालने एक नामी मार्ग शोधला होता. घराच्या प्रांगणात त्याने शांती यज्ञाचे आयोजन केले होते. काही पुजारी, पंडित बोलावून त्यांना होम हवन करण्यास सांगितले होते, आणि प्रसादासाठी म्हणून साऱ्या वस्तीला भोजनाचे आमंत्रण दिलेले होते. त्या निमंत्रीतांच्या गर्दीत रामलाल च्या पाहुण्यांचे वेगळेपण सहज झाकले गेले होते. तेथे असणाऱ्या सुरक्षा सैनिकांना देखिल त्याने प्रसाद ग्रहण करण्यास आग्रहाने पाचारण केले होते. कुणालाही संशय घेण्याचे कारणच शिल्लक राहीले नव्हते.

आता निर्णायक कृती करण्याची वेळ येऊन ठेपली होती. गेली कित्येक वर्षे कालविजय, मणीपाल च्या सिंहासनाला काळसर्पासारखा विळखा घालून बसला होता. त्याने अनेक पापे केली होती, आता त्याला त्या सर्वांची किंमत चुकवायला हवी होती. अनेक आयुष्ये त्याने उद्ध्वस्त केली होती. त्याच्या कूट नीतीमुळे सगळीकडे अविश्वासाचे वातावरण निर्माण झाले होते. त्याने सर्वांच्यामध्ये आपापसात कलह निर्माण करून दिले होते. त्यामुळे कुणीही एकत्र येऊन कालविजयच्या विरोधात काही करतील ही शक्यताच राहिली नव्हती. 

 

परंतु आता परिस्थिती बदललेली होती. सगळ्यांनाच  बदल घडवून आणणे जरूरीचे वाटत होते. परंतु अजूनही युद्ध करण्याचा निर्णय महाराज घेत नव्हते. त्यांच्या मित्र राज्याचे सैन्य हिरण्यमयीच्या चहुबाजूला जमा झाले होते. खुद्द हिरण्यमयीमध्ये देखील काही सैनिक  कुठल्या ना कुठल्या बहाण्याने आलेले होते. सारेजण फक्त महराजांच्या इशाऱ्याची वाट बघत होते. 

***

रात्रीचा प्रहर होता. पण रामलालच्या घरातील एका दालनात अजूनही दिवे जळत होते. कनिकादेवींनी मधेच एकदा त्यात तेल घालून वाती सरशा केल्या होत्या. पण कुणालाच त्याचे भान नव्हते . महाराजांची चलबिचल होत होती. युद्ध म्हणजे प्राणहानी, वित्तहानी.  या युद्धामुळे जनजीवन विस्कळीत होणार. महाराजांना हे मान्य नव्हते. चाल करायची ती आपल्याच लोकांवर? आपल्या प्रिय हिरण्यमयीवर? या विचाराने देखील त्यांना कसेसेच वाटले. त्यांनी भास्कराचार्यांकडे मोठ्या अपेक्षेने पाहिले. भास्कराचार्य निर्विकार चेहर्‍याने तेथे बसले होते. त्यांनी त्यांच्या रमल विद्येने दिलेले संकेत महाराजांना सांगितले होते. निर्णय घेणे आता फक्त महाराजांच्या हाती होते. सत्य हे होते की, निर्णय घेण्याची देखील आता जरूर राहिली नव्हती. परिस्थितीने नवे वळण घेतले होते. आता घडणार्‍या प्रसंगांना सामोरे जाणे इतकेच ते करू शकत होते.

"आचार्य काही उपाय नाही का? " महाराज विचारित होते. 

"आचार्य आपल्याच माणसांवर शस्त्रे रोखण्यास हात धजावत नाहीत. कालविजय आमचा शत्रू आहे. पण तो खुद्द आमच्याच घरात ठाण मांडून बसला आहे.  ते घर बेचिराख करावे, तर त्यात आमचीही माणसे मरतील.  काय करावे समजत नाही. "

महाराज भानुप्रताप बोलत होते. त्यांचे सारे अनुयायी त्यांच्याकडे मोठ्या अपेक्षेने पाहत होते.  

भास्कराचार्यांनी  रमलविद्येचा पट उगडला. समोर ठेवलेल्या एका चौरंगावर तो मांडून ते त्याच्याकडे लक्षपूर्वक पाहत होते. 

"महाराज, आपली द्विधा मनस्थिती मी समजू शकतो."   

पटावरून नजर काढून महाराजांकडे पाहत ते म्हणाले.

"माझे रमल मला संकेत देते आहे, की काही अभूतपूर्व घटना येथे घडणार आहे. खूप मोठी उलथापालथ होणार आहे. पण अश्चर्य म्हणजे सिंहासनाकडे जाताना, आपल्यासमवेत कुणी असेल असे दिसते, पण कोण ते समजत नाही,  त्याचा चेहरा दिसत नाही."

महाराजांच्या चेहऱ्यावर वेदना उमटली.  

"तसे झाले असते तर आम्हाला किती सुख लाभले असते आचार्य? आमचे युवराज..."  बोलता बोलता महाराज थांबले. काय बोलावे ते न समजून त्या लहानशा घरात स्मशानशांतता पसरली होती. स्वतःला सावरत महाराज म्हणाले,

"नशिब कुणी बदलू शकत नाही. आमच्या बेसावाधपणाची आम्ही फार मोठी किंमत दिली आहेच, पण आमचे युवराज? त्यांची काही चूक नसताना त्यांना केव्हढी मोठी सजा भोगायला लागली आहे?  असे कुठले पाप त्यांच्या हातून घडले होते?  नियतीपुढे आपण सारे हतबल आहोत हेच खरे."

तेथे जमलेल्यांच्या चेहऱ्यावर निराशा दिसत होती. महाराज पुढे म्हणाले,

"एक कुतुहल आहे. तो योद्धा कोण असावा? त्याची भेट झाली असती, तर आम्ही नक्कीच त्याचा यथोचित सत्कार केला असता. पण तो तिथून नाहिसा झाला. आणि आजतागायत‌ सैनिक त्याचा शोध घेत आहेत.  पण तो जणू हवेमध्ये विरून  गेला आहे."

इतक्यात घराच्या मुख्य दरवाजा जवळ काही बोलाचाली झाल्याचे आवाज येऊ लागले. काही वेळाने रामलाल आत आला. म्हणाला,

"महाराज बाहेर कुणी शरभ आणि वल्लभ आले आहेत. भास्कराचार्यांना भेटायचे म्हणत आहेत."

भास्कराचार्य तातडीने म्हणाले,

"येऊ देत त्यांना आत. आम्ही कधीपासून त्यांचीच प्रतिक्षा करत आहोत."

काही वेळाने शरभ आणि वल्लभ आत आले. शरभाच्या अंगावर काळ्या रंगाची वस्त्रे होती तर वल्लभ भगव्या कफनी मध्ये होता. त्यांना तशा वेशात बघताच भास्कराचार्यांच्या चेहऱ्यावर हास्य उमटले,

"अरे वा! काय पण सोंगे सजली आहेत? "  ते हसत हसत म्हणाले.  

वातावरणातील ताण जरा निवळला. त्या दोघांनी आणलेल्या बातम्या देखील त्यांचा उत्साह वाढवणाऱ्या होत्या. अंगारक राज्य आता उत्पलसेनाच्या अधिपत्याखाली आले होते,  तर अवंतीपुर नरेश ससैन्य हिरण्यमयीकडे येण्यास निघाले होते. त्यांच्या समवेत इतरही काही राजे होते. स्थिती आशादायक होती. पण महाराज आता काय निर्णय घेणार याची साऱ्यांना उत्सुकता लागलेली होती.  

***

कालविजय  शिष्यांसमवेत आपल्या मठाच्या एका दालनामध्ये संचितपणे बसले होते. गेल्या काही दिवसांमध्ये घडत असलेल्या घटनांनी त्यांना भलतेच विचारात पाडले होते. काही वेळा त्यांच्या मनात विचार यायचा, की आपण युवराजांचा तसा तमशा घडवून आणला नसता तर परिस्थिती आटोक्यात राहीली असती का? पण मग अंगारक चे काय? अवंतीपूर, कनकगिरी, अर्णावती इ. ठिकाणाहून येणाऱ्या वार्ता त्याच्या निराशेमध्ये भरच घालत होत्या. त्यांनी काहीशा त्रासीकपणे आतल्या बाजूला पाहिले. तेथून उंच स्वरामध्ये चाललेले मंत्रपठण कानावर येत होते.  तेथे पेटलेल्या धूनीतून उठणाऱ्या धूम्रवलयाने वातावरणात काळोखी दाटलेली होती.  

"काळभैरव देखील आपल्याला मदत करण्यास तयार नाही. " कालविजय निराशेने बोलले. समोरच्या रिकाम्या पटांगणाकडे बघताना त्यांना कसेतरीच झाले. नेहमी शिष्य, अनुयायी आणि भक्तांनी गजबजलेले ते पटांगण आता अगदी एकाकी दिसत होते. त्याच्या डोळ्यासमोर सारखा तो योद्धा दिसत होता. कोण होता तो? कुठून आला होता? आणि कसा आला? त्यानेच त्या मुलीला आपल्या हातून सोडवले. नाहीतर आज परिस्थिती कदाचित काही वेगळीच असती.

या विचारांबरोबरच सतत त्याच्ये काळिज कुरतडणारा प्रश्न त्याला सतावत होता आणि तो म्हणजे युवराज कुठे गेले? वसंतोत्सवाच्या दिवसापासून युवराज नाहीसे झाले होते. त्यांना शोधण्यात आद्याप यश आले नव्हते.  त्याने युवाजांचा उपमर्द करून प्रजेची नाराजी ओढवून घेतली होती. अर्थात कालविजय प्रजेच्या मतांना फारशी किंम्मत देणाऱ्यातला नव्हता. परंतु युवराजांच्या असण्याने त्याचे खूप मोठे राजकारण साधणार होते. युवराजांच्या मायेपोटी तो त्यांना शोधत नव्हता. त्याला जर शक्य असते तर त्याने कधीच त्यांचा काटा काढला असता. पण त्यांच्या नाहीसे होण्यामुळे मणीपालची प्रजाच नाही तर त्यांचे अनेक मित्रराजे देखील उग्रसेन आणि कालविजय कडे संशयाने पाहणार होते.  

काही वेळ तेथेच अस्वस्थपणे बसून राहिल्यावर कालविजय मठाच्या अंतर्भागाकडे निघाले.

आतमध्ये सगळीकडे धूर पसरला होता. तेथे काही शिष्य डोळे मिटून मोठ्या आवाजात मंत्रपठण करीत होते. मध्यभागी एक धुनी पेटलेली होती.  सभोवताली सगळीकडे राख पडलेली दिसत होती. योगीनीमाता धुनी मध्ये हवी अर्पण करीत होत्या.  त्यांनी त्यांचे लांब केस मोकळे सोडलेले होते. कपाळावर काळ्या रंगाचा मोठा टिळा लावलेला होता. मधून मधून घुमल्यासारखे काही आवाज येत होते. मध्येच शेजारी ठेवलेली एक मोठी जाडसर काठी आपटून, त्या मोठ्याने काळभैरवनाथाचा जयजयकार करीत होत्या. त्यांचा संपूर्ण चेहरा घामाने भिजलेला होता, आवाज घोगरा झालेला होता, डोळे लाल झाले होते. कालविजयच्या येण्याची त्यांनी दखल घेतली नाही. कालविजयच्या कपाळावर परत नापसंतीर्शक आठ्या पडल्या होत्या. किती काळ काळभैरवनाथाचे आवाहन चालू होते, पण यशाचे नामोनिशाण दिसत नव्हते. योगीनीने त्यांना पूर्वी ग्वाही दिली होती की,  त्या योग्य वेळेला नक्की काळभैरवनाथाची शक्ती त्यांच्या बाजूला उभी करतील, पण अजून काहीच आशा दिसत नव्हती. कालविजय तेथून बाहेर आले. राजभवनावर जाणे जरूरीचे होते. परंतु उग्रसेनाच्या प्रश्नांना त्याच्याकडे काहीच उत्तरे नव्हती. त्यांनी वैतागाने आपला उजवा पाय जमिनीवर जोराने आपटला.

  

इतक्यात मठाच्या प्रवेशद्वारातून एक अश्वस्वार आत आला. कालविजय त्याच्याकडे नाराजाने पाहत होता,

"आचार्य आपल्याला महाराज उग्रसेनांनी राजभवनावर येण्यास सांगीतले आहे.. शक्य तितक्या लवकर." तो दूत म्हणाला.

"ठीक आहे.."    कालविजयने आपला एक हात झटकत बेपर्वाईने उत्तर दिले. तरीही तो दूत तेथेच  उभा होता. कालविजयने आपल्या जाडसर भिवया ताणत विचारले,

"अजून काही आहे का? आम्ही येतो म्हणून सांग."

"आचार्य, काम तातडीचे आहे, लगेच बोलावले आहे, आपण चलावे, महाराजांनी त्यांचा रथ पाठविला आहे."  दूत म्हणाला.

आता कालविजयचा नाईलाज झाला होता. तो बाहेर येऊन त्या रथामध्ये बसला. तो रथ वार्‍याच्या वेगाने धावत होता. राजभवनावर पोहोचल्यावर तो तेथिल मुख्य दालनाकडे वळला. सारे सेवक भयभीत झालेले दिसत होते. आणि इतके असूनही तेथे स्मशान शांतता नांदत होती.  

***

कालविजयने आत प्रवेश करताच तेथे असलेले सर्वजण त्याच्याकडे पाहू लागले. महाराज उग्रसेन अस्वस्थपणे येरझाऱ्या घालत होते. दोन्ही हात पाठीमागे बांधलेले आणि हातच्या मुठी आवळलेल्या होत्या. मस्तकावर त्यांचे नेहमीचे शिरोभूषण नव्हते. पांढऱ्या रंगाच्या छटा दाखवणारे त्यांचे केस अस्ताव्यस्त दिसत होते. कालविजय कडे पाहत ते मोठ्याने आणि काहीशा उपहासाने म्हणाले,

"यावे आचार्य, आपली साधना पूर्ण झाली का?"

त्यांच्या स्वरातील कुत्सितपणा कालविजयला चांगलाच झोंबला,  परंतु त्याच्याकडे दुर्लक्ष करीत तो म्हणाला,

"आम्ही आमच्या साधनेतच व्यस्त होतो महाराज,  परंतु आपला तातडीचा निरोप आला, म्हणून आलो."

उग्रसेनाने स्वामीनाथ कडे हात करीत सांगितले, "यांना विचारा.. "

आता कालविजय स्वामीनाथकडे प्रश्नार्थक नजरेने पाहत होते.

स्वामीनाथ पुढे येत बोलले,

"महाराज, एक वाईट वार्ता आहे, अंगारक ची राजवट उत्पलसेनांनी हस्तगत केली आहे... तसेच आपले मित्र महेंद्रसिंह ससैन्य हिरण्यमयीकडे येत आहेत. अर्जुनदेव तर आधीच पोहोचले आहेत. त्यांच्या सैन्याचा वेढा हिरण्यमयी भोवती आहे. "

कालविजय लक्षपूर्वक ऐकत होते. खरे म्हणजे या वार्ता त्यांना नवीन नव्हत्या, परंतु त्यांनी तसे दर्शविले नाही.

"आज युवराज शार्दुल आपल्या ताब्यात असते, तर निदान अर्जुनदेवांनी तरी हिरण्यमयीवर आक्रमण करण्याचे धाडस केले नसते. त्यांनीच तर युवराजांचे अपहरण केले नसेल ना?  पण कसे? इतक्या सुरक्षा सैनिकांच्या वेढ्यामधून ... कसे शक्य आहे? "

महाराज उग्रसेन बोलत होते. आता त्यांच्या शेवटच्या आशा कालविजय आणि त्यांच्या मंत्रशक्तीवर होत्या. 

पण कालविजयपण हतप्रभ झाले होते. योगिनीमाता यांना अनेक शक्ती वश होत्या. आजवर नेहमीच त्यांचे कालविजयला सहाय्य होत होते. परंतु आज सर्व फासे उलटे पडत होते. त्यांच्या तोडीस तोड शक्ती येथे अस्तित्वात होती. आणि योगिनीमाताचे प्रत्येक आवाहन त्या शक्तीपुढे निष्प्रभ ठरत होते.

त्याचवेळी बाहेर गलका ऐकू येऊ लागला. सेवकांनी भयभीत होऊन केलेली धावाधाव दिसत होती. तलवारींचा खणखणाट ऐकू येत होता. जखमी झालेल्यांचे कण्हणे ऐकू येऊ लागले. 

उग्रसेन  कोंडीत सापडले असले तरी, शूर वीर, लढवय्ये होते. परिस्थितीला ते इतक्या सहजपणे शरण जाणार नव्हते. तिथल्या मेजावर ठेवलेली तलवार त्यांनी हाती घेतली आणि मोठ्याने गर्जना करत दाराकडे धाव घेतली. त्यांच्या पाठोपाठ कालविजय, स्वामीनाथ आणि तेथे असलेले मंत्री, सैनिक असे सारे जण धावले.  उग्रसेनाच्या आवेशाने त्यांनाही धीर आला होता. 

शत्रुसैनिक आता राजभवनाच्या प्रवेशद्वारापर्यंत आले होते. काही पटांगणात होते. उग्रसेनांच्या लक्षात आले की बाहेरून येणारे सैनिक तर हल्ला करत आहेतच, परंतु भवनाच्या आत असलेले सैनिक देखील त्यांच्याच सैनिकांवर वार करू लागले होते. ही तर फितुरी होती. परंतु आता त्याचे काही करणे शक्य नव्हते. या गदारोळातून वाट काढून लवकरात लवकर हिरण्यमयीच्या बाहेर जाण्याचा त्यांचा प्रयत्न असणार होता.  त्यांचे लक्ष उजव्याबाजूच्या एका प्रवेशद्वाराकडे गेली. ते द्वार राजभवनातून राजसभेकडे जाण्यासाठी वापरले जात असे. उग्रसेन त्या द्वाराकडे निघाले. त्याच वेळी अपूर्वसेन काही सैनिकांना घेऊन तेथे प्रवेश करत होते. मिळालेल्या या ताज्या दमाच्या मदतीने आत लढणाऱ्यांचा उत्साह वाढला होता. उग्रसेन मोठ्या त्वेषाने तलवार चालवू लागले. त्यांचा आवेश आणि कौशल्य अवर्णननीय असेच होते. बेभान होऊन ते पुढे जात होते. त्याचवेळी आपल्या सैनिकांना ते लढण्यासाठी प्रोत्साहन देत होते. 

अचानक त्यांच्यासमोर एक योद्धा आला. त्याने श्वेत वस्रे परिधान केलेली होती. 

"थांब उग्रसेना, असा अविचार करू नकोस. तुला चारही बाजूंनी आम्ही वेढले आहे. इथून निसटण्याचा प्रयत्न करू नकोस. "

त्याचे ते शब्द ऐकताच उग्रसेन तेथे थांबला. लक्षपूर्वक त्या योद्ध्याकडे तो पाहत होता. ऐकलेला आवाज ओळखण्याचा प्रयत्न करीत होता. कपाळाला आठ्या घालीत आणि आपले डोळे आकुंचित करत तो म्हणाला,

"भानुप्रताप? महाराज भानुप्रताप? "

त्याचे बोलणे ऐकताच त्याच्या अजुबाजुला लढत असलेले सैनिक देखील थांबले. काय घडते आहे कुणालाच कळत नव्हते.

उग्रसेनाचे बोलणे ऐकून कालविजय देखील तेथे आला. महाराज भानुप्रतापांना बघताच तो म्हणाला,

"ओ हो! सम्राट भानुप्रताप? आपले गमावलेले राज्य परत मिळवण्यासाठी आलात तर? "

कालविजयकडे बघताना आणि त्याचे बोलणे ऐकताना भानुप्रतापांच्या मनात तिरस्काराची आणि संतापाची एक लहर सळसळत गेली. हाच तो नराधम. याच्यावर महाराणींनी  अंधविश्वास ठेवला होता, यानेच सुलक्षणेला फसवले, आम्हाला देशोधडीला लावले आणि युवराजांना मानसिकरित्या दुर्बल करून टाकले.  त्याच्याकडे बघताना महाराजांचा संताप अनावर झाला. ते मोठ्याने गर्जना करत कालविजयकडे धावले. त्याचक्षणी उग्रसेन, अपूर्वसेन आणि तेथे पोहोचलेले स्वामीनाथ यांनी महाराजांना वेढले. 

डोळ्याचे पाते लवते ना लवते तोच विजयाचे पारडे उग्रसेनाकडे झुकले होते. महाराज भानुप्रताप उग्रसेनाचे बंदी झाले होते. 

"कालविजय, युवराज कुठे आहेत? " महाराज मोठ्याने ओरडले. त्याचे विशाल नेत्र जणू अंगार  उधळीत होते.

त्यांचा प्रश्न ऐकून कालविजय आणि उग्रसेन विचारात पडले. 

"म्हणजे? युवराज तुमच्याकडे नाहीत? "

उग्रसेन ने विचारले.

भानुप्रतापांनी   त्यांच्याकडे  एकवार तिरस्काराने पाहिले, पण उत्तर दिले नाही. 

महाराज भानुप्रताप बंदी झाल्याचे पाहून त्याच्या सैनिकांनी आपली शस्त्रे खाली ठेवली. आता काय होणार ? कुणालाच कळत नव्हते. 

महाराजांना तेथे पाहून राजभवनातील सेवक आणि सैनिक भांबावले होते. आता साथ कुणाला द्यायची याचा निर्णय त्यांना करता येईना. तोच मुख्य प्रवेशद्वारातून भरधाव वेगाने अश्वस्वार येऊ लागले. हातात तलवारी आणि भाले घेतलेले ते सैनिक बघताच कालविजय आणि उग्रसेनाला अजून उत्साह आला. पण तो काही काळच टिकला. त्या सैन्याच्या अग्रभागी होते स्वतः सेनापती भीमसिंह. उग्रसेन त्यांना काही सांगणार, तोच  तलवारीचे टोक त्याच्याचकडे रोखत भीमसिंहाने आज्ञा केली, "आक्रमण करा ... "

कालविजय आणि उग्रसेनाना हे अनपेक्षित होते. पण क्षणात सावरत उग्रसेन म्हणाले,

"थांबा, कुणीही आक्रमण करायचा प्रयत्न करू नका. महाराज भानुप्रताप आमच्या ताब्यात आहेत."

भीमसिंहाने हताश होत त्यांच्याकडे पाहिले. उग्रसेनाने महाराज भानुप्रतापांच्या छातीवर भाल्याचे टोक रोवले होते. त्याच्या चेहऱ्यावर विजयी हास्य होते. परत एकदा त्याने नियतीला नमवले होते. परिस्थिती पूर्णपणे त्यांच्याच हातात होती. 

उग्रसेनाने आपल्या मागे उभ्या असलेल्या सैनिकांना खूण केली. त्यांनी पुढे येऊन भानुप्रतापांच्या भोवती वेढा घातला. भानुप्रतापांच्या चेहऱ्यावर विषण्णता दिसत होती. पुन्हा एकदा त्यांना हार पत्करायला लागली होती. पण ते शांत होते. या वेळेस इतक्या सहजतेने कालविजय आणि उग्रसेनाला विजयश्री मिळणार नव्हती. ते तशी त्यांना मिळू देणार नव्हते. उग्रसेनाने म्हणले,

"भानुप्रताप तुमच्या सैनिकांना शस्त्रे खाली टाकायला सांगा. आणि आम्हाला येथून निघून जाण्याला मदत करा. आम्हाला माहिती आहे,  नगरी बाहेर अर्जुनदेव आणि त्यांचे सैन्य तुमच्या आज्ञेची वाट पाहत आहेत. त्यांना शांत राहण्यास सांगा. "

भानुप्रताप त्याच्याकडे पाहत होते. मग वळून ते आपल्या सैनिकांना म्हणाले,

"माझ्या प्रिय मित्रांनो, इतकी वर्षे आम्ही संघर्ष केला, मणीपाल  साम्राज्याला परक्यांच्या हातून सोडवण्यासाठी. त्यात आम्हाला अनेकांची मदत झाली. अनेकांनी स्वतःचे सारे आयुष्यच नाही तर प्राण देखील या कार्यासाठी खर्ची घातले आहेत. हा लढा मणीपाल  साठी आहे, भानुप्रतापसाठी नाही.  दुर्दैवाने मी शत्रुच्या जाळ्यात फसलो आहे, पण माझे प्राण मणीपाल च्या स्वातंत्र्या एव्हढे किंमती नाहीत. मला वाचविण्यासाठी तुम्ही शस्त्रे खाली ठेवण्याची गरज नाही. आणि तुम्ही तसे केल्यास मला मिळालेले जीवदान मला मृत्यूपेक्षा भयंकर वाटेल. तुम्ही थांबू नका. शत्रूला निसटून जाऊ देऊ नका. अंतिम विजय आपलाच आहे. कारण आपली बाजू न्यायाची आहे सत्याची आहे.  तो विजय साजरा करायला मी तुमच्याबरोबर नसेन पण देशासाठी प्राणत्याग करण्याचे पुण्य मला खचितच लाभेल. माझी तुम्हाला विनंती आहे.. ‌सल्ल्ला आहे.... आज्ञा आहे... आक्रमण करा! "

भानुप्रतापांचे ते दीर्घ भाषण ऐकून त्यांच्या सैनिकांमध्ये चैतन्य आले. भीमसिंहाने तलवार उंचावित मणीपाल चा आणि भानुप्रतापांचा जयजयकार केला आणि तेथे एकच हलकल्लोळ उसळला. रणदेवतेने उग्र रूप धारण केले होते. सगळीकडे रुधिराचा सडा पडलेला दिसत होता. भानुप्रतापांचे सैन्य पुढे पुढे सरकत होते. 

मात्र या गोंधळाचा फायदा घेत कालविजय तेथून बाहेर पडण्यात यशस्वी झाला होता. तेथेच असलेल्या एका तेज अश्वावर स्वार होत तो आपल्या मठाच्या दिशेने वेगाने दौडू लागला होता. 

उग्रसेन आणि अपूर्वसेनाने आपल्या काही सैनिकांच्या मदतीने भानुप्रतापांना घेऊन राजसभेकडे जाणाऱ्या प्रवेशद्वारापर्यंत पोहोचण्यात यश मिळवले होते. वीरसेन आणि चतुरसेन मुख्य प्रवेशद्वाराच्या कमानीखाली आले होते. भीमसिंह आणि त्यांच्या सैन्याने मिळवलेल्या यशाने ते समाधानी होते. परंतु महाराज भानुप्रतापांच्या चिंतेने त्यांना ग्रासले होते. महाराजांना सुखरूप सोडविण्यासाठी काय करावे या विचारात ते मग्न होते. इतक्यात एका सेवकाने येऊन सांगितले. उग्रसेन महाराजांना घेऊन राजसभेच्या दिशेने गेला आहे.  राजसभेच्या बाहेर उग्रसेनाच्या अंगारक सैन्याच्या मोठा जमाव आहे हे वीरसेनांना माहिती होते. ते जर तेथपर्यंत पोहोचले तर महाराजांना सोडविण्याचा मार्ग अजून दुष्कर होणार हे त्यांच्या लक्षात आले.

वीरसेनांना आधी वाटले होते ते महाराजांना घेऊन कालविजयच्या मठाचा आसरा घेतील, आणि तेथून हिरण्यमयीच्या बाहेर जाण्याचा प्रयत्न करतील. परंतु कालविजय एकटाच मठाकडे गेला होता, आणि महाराजांना घेऊन उग्रसेन राजसभेकडे चालले होते.  संकटसमयी कालविजयने उग्रसेनांची देखील साथ सोडली होती.  मग कालविजयचा विचार सोडून वीरसेन आणि चतुरसेनाने उग्रसेनाकडेच मोहरा वळवायचा ठरवले, कारण त्यांच्या ताब्यात महाराज होते. मनस्विनी कालविजयच्या मठामध्ये जाणार होती,  कारण त्यांना वाटत होते की युवराज कालविजयच्याच ताब्यात आहेत. 

वीरसेनाने आपल्या सैनिकांना निकराने हल्ला चढवायची आज्ञा केली. चतुरसेन नगरीच्या वेशीच्या दिशेने वायुवेगाने दौडत होते. वेशीबाहेर असलेल्या अर्जुनदेवांना सावध करायचे होते,  बाहेर निसटणाऱ्या कालविजयला तेथेच रोखणे जरूर होते.

*** 

कालविजय मठामध्ये पोहोचला. मठामध्ये त्याला नेहमीपेक्षा जास्तच शांतता वाटली. नेहमी तेथे अध्ययन करणारे शिष्य दिसत नव्हते. काही जण तेथील वृक्षांच्या सावलीमध्ये थांबलेले दिसत होते. इतरवेळी कालविजयने नक्कीच त्यांना तसे करण्याबद्दल हटकले होते. पण आता तो अतिशय घाईत होता. कारण आता गाठ त्याच्या प्राणांशी होती. आजपर्यंत त्याने अनिर्बंध सत्ता उपभोगली होती. परंतु आता त्या सत्तेचेच पिशाच्च त्याच्या मागे लागले होते.

 

तो वेगाने साधनेच्या दालनामध्ये आला. तेथे काळभैरवनाथाची भव्य मूर्ती होती. काही साधक आणि आणि योगिनीमाता उपासनेमध्ये मग्न असलेल्या दिसत होत्या. 

त्याने मोठ्या आवाजात काळभैरवनाथाचा जयजयकार केला. त्याचा आवाज ऐकताच योगिनीमातेचे डोळे उघडले. धुनीमधील धुरामुळे ते लालबुंद दिसत होते. कपाळावर साचलेल्या घामामुळे त्यांनी लावलेला टिळा फिसकटलेला होता. दालनामध्ये अतिशय अंधुक प्रकाश होता.  त्यातही धुरामुळे सारे काही अस्पष्ट दिसत होते.  

कालविजय योगिनीला म्हणाले, 

"आपल्याला जावे लागणार आहे माते .. त्वरा करा, शत्रू मागावर आहे,  कोणत्याही क्षणी येथे पोहोचेल."

योगिनीमाता आता जोराने घुमू लागल्या होत्या. नाही कालविजय, माझी  साधना अशी अपुरी सोडून मी येऊ शकत नाही. आपण अघोराला आवाहन करीत आहोत,  अशाप्रकारे त्यात विघ्न आले तर काय घडू शकते तुम्हाला ज्ञात आहेच."

योगिनीमातेचा आवाज काहीसा निराळा वाटत होता. पण कालविजय आता प्राणभयाने ग्रस्त होता. त्याने योगिनीला परत एकवार मठ  चलण्याविषयी सुचवले. परंतु  योगिनी तिच्या  निर्णयावर ठाम होती. शेवटी नाईलाजाने कालविजय म्हणाला,

"ठीक तर मग, आम्ही मात्र येथे राहू शकत नाही. " असे म्हणत तो दरवाजाकडे निघाला. पण तेथून तो बाहेर जाऊ शकला नाही. एक कृष्णवस्त्रातील शिष्य दरवाजामध्ये उभा होता. त्याने चमकून योगिनीकडे पाहिले. योगिनीमाता आपल्या जागेवरून त्याच्याकडेच पाहत होती. तिने बाजूला ठेवलेली मशाल आपल्या हाती घेतली होती, एका हाताने ती आपल्या चेहऱ्यावर बसवलेला मुखवटा काढायचा प्रयत्न करीत होती. काही क्षणातच तिने तो मुखवटा दूर केला, मशालीच्या प्रकाशात तिचा चेहरा स्पष्ट दिसत होता. कालविजय आपले डोळे विस्फारून तिच्याकडे पाहत होता...

***

वीरसेन आणि त्याचे सैनिक प्रयत्नांची शर्थ करीत होते. उग्रसेनाने आता राजसभेचा दरवाजा आतून बंद केलेला होता. महाराजांच्या काळजीने सारे जण हताश झालेले होते. 

राजसभेत अन्य कुठल्या मार्गाने प्रवेश करता येईल का हे ते बघत होते. एकीकडे दरवाजा उघडण्यासाठी काही विशालकाय गजराज तेथे आणलेले होते. राजसभेच्या  भव्य प्रवेशद्वारावर ते पूर्ण ताकदीने आघात करीत होते. त्यांचे  माहूत अंकुषाने आघात करुन त्यांचे नियंत्रण करीत होते. अखेर दरवाजाला एक बारीक फट पडली. सर्वांनी आनंदाने घोषणा देण्यास सुरवात केली.  त्या तयार झालेल्या फटीमध्ये भाले रोवून दरवाजा उखडण्याचे प्रयत्न चालू होते. त्याच वेळी वीरसेनंना राजसभेत प्रवेशाचा आणखी एक मार्ग मिळाला होता. इमारतीच्या बाहेरच्या बाजूने पाहीले तर सभे भोवती बेलाग कोट होता. थोड्या प्रयत्नांनंतर तेथिल काही  चिरा निखळून एक लहानसे विवर तयार करण्यात सैनिकांना यश आले होते. मिळालेल्या यशाने वीरसेनांचा उत्साह द्विगुणित झाला होता. ते मोठ्याने ओरडून आपल्या वीरांना प्रोत्साहान देत होते. काही वेळानंतर एक माणूस आत जाऊ शकेल इतके मोठे विवर तेथे तयार झाले होते. हे एक मोठेच यश होते . नंतर पहारी घेतलेले सेवक बोलावून त्यांच्याकडून तेथे घाव घालण्यास सुरवात केली  होती. 

वीरसेनाने आत प्रवेश केला. अतिशय कमी व्यास असलेल्या त्या जागेतून प्रवेश करताना त्यांचे सारे अंग रक्तबंबाळ झाले होते. हातातील तलवार परजत ते सावधपणे सभेमध्ये उग्रसेन कुठे दडला असेल याचा शोध घेत होते. ती अतिविशाल अशी राजसभा यावेळी पूर्ण रिकामी होती. बंदिस्त असल्याने अंधारलेली होती. त्या सभेवर असणाऱ्या प्रचंड मोठ्या घुमटाला आधार देणारे विशाल स्तंभ तेथे होते. प्रत्येक स्तंभाच्या मागे तीन चार व्यक्ती सहजपणे लपून राहू शकतील एव्हढा त्यांचा व्यास होता. सिंहासनाच्या उजव्या बाजूला असणाऱ्या लहान सज्जा मध्ये लावलेल्या पडद्यांची हालचाल बघताच वीरसेन सावध झाले होते. आवाज न करता ते सिंहासनाच्या दिशेने जात होते. सिंहासनाकडे जाणाऱ्या पायऱ्या चढण्यासाठी त्यांनी पहिल्या पायरीवर पाय ठेवला, त्याचक्षणी उग्रसेन, अपूर्वसेन  भानुप्रतापांसह त्या लहानशा सज्जात अवतरले.  वीरसेनाचा अंदाज योग्य होता. 

उगसेनाने एका हाताने भानुप्रतापांचा अंगरखा धरलेला होता. त्यांचे हात पाठीमागे बांधलेले होते. त्यांची अवस्था बघून वीरसेनांना धक्काच बसला. कुठल्याही क्षणी ते कोसळतील असे वाटत होते. उग्रसेनाची तलवार त्यांच्या उजव्या कानावर टेकवलेली होती. 

"वीरसेन, तेथेच थांब."  उग्रसेन मोठ्याने बोलला.

"तुला दिसते आहे ना?  तुझ्या काही पावलांमुळे,  तुमचे महाराज यमसदनास पोहचतील"  असे म्हणत तो मोठ्याने हसला. त्याच वेळी प्रचंड मोठा आवाज करत राजसभेचा दरवाजा मोडून पडला होता.  भीमसिंह आपल्या सैन्यासह आतमध्ये प्रवेश करत होता. सज्जामधील दृश्य बघताच त्याने  सैन्याला थांबण्याचा इशारा दिला.

काही काळ तसाच असह्य शांततेत गेला. वीरसेन, भीमसिंहाजवळ गेले.  दोघांमध्ये काही विचारविनिमय चालू होता. मग वीरसेन परत सिंहासनाजवळ गेले. वरच्या सज्जाकडे बघत म्हणाले,

"उग्रसेन, आम्ही तुला आणि तुझ्या परिवाराला येथून जाऊ देऊ, तू महाराजांना सोडून दे.”  महाराज भानुप्रताप नकारार्थी मान हलवित होते,  पण काही बोलण्याचे त्राण त्यांच्यात शिल्लक नव्हते. 

उग्रसेनाने अपूर्वसेनाकडे पाहिले. त्यांना तो पर्याय स्वीकारण्याखेरीज काहीच गत्यंतर नव्हते. ते दोघे महाराजांसह पायऱ्या उतरू लागले. त्याच्यामागून त्यांचे सैनिक देखिल होते.  तिथल्या विशाल स्तंभाच्या आडोशाला लपलेले सैनिक देखील  बाहेर येत होते. सारा जमाव मोडून पडलेल्या प्रवेशद्वाराकडे निघाला होता. 

त्या महाकाय राजसभेच्या मध्यावर  सारे आले, त्याच वेळी तलवार एखाद्या स्तंभावर आपटल्यासारखा आवाज आला. पाठोपाठ तोच गूढ  गंभीर आवाज घुमला,

"थांबा महाराज उग्रसेन.. " 

सारे जण चमकून आवाजाचा शोध घेत होते,  त्या वेळी सिंहासनाच्या पायऱ्या उतरत तोच तो योद्धा खाली येऊ लागला. त्याच्या अचानक तेथे येण्याने सारे आचंभित झाले होते. 

"आपण मला अजून पारितोषिक दिले नाहीत महाराज "  जवळ येत मिश्किल स्वरात तो योद्धा म्हणाला. 

त्याला तेथे अचानक आलेला पाहून उग्रसेन थोडा घाबरलेला होता.  हा मनुष्ययोनी मधला आहे की पिशाच्च? अशी शंका त्याच्या भयकंपित मनाला स्पर्शून गेलीच.

"अंहं ... नाही .. नाही.. मी पिशाच्च नाही, तुमच्यासारखा माणूसच आहे."  तो योद्धा म्हणाला. 

याला आपल्या मनातले विचार तर वाचता येत नाहीत ना?  उग्रसेनाला वाटले.

उघडपणे तो म्हणाला,

"काय हवे आहे तुला..?  या क्षणी तर मी तुला काहीच देऊ शकत नाही."

त्यांच्यातले ते बोलणे ऐकून वीरसेन कमालीचे निराश झाले होते. हा तर चक्क सौदाच करतो आहे. म्हणजे उत्सवाच्या दिवशी देशप्रेम वगैरे बोलला ते सर्व खोटेच तर...

"मला हवे आहे ते तुझ्याकडे या क्षणी आहे उग्रसेन.. मला महाराज भानुप्रताप हवे आहेत."  तो योद्धा बोलत बोलत पुढे येत होता. 

उग्रसेनाने काही म्हणण्यापूर्वीच त्याने आपली तलवार उग्रसेनाच्या छातीवर टेकवली.

"चल द्वंद्वास तयार हो.. जिंकलास तर हिरण्यमयीमधून सुखरूप बाहेर जाऊन देईन.. आणि हरलास तर.. "

असे म्हणत त्याने आपली तलवार उचलून त्याच्यावर वार केला. तो वार आपल्या ढालीवर झेलत उग्रसेन बोलला,

"मला मंजूर आहे.. "

आणि मग तेथे जणू काही आकाशातील सौदामिनी कोसळत असल्याचा भास होत होता.  दोघेही तुल्यबळ होते. अपूर्वसेनाने या पूर्वी त्याच्याबरोबर युद्धाचा अनुभव घेतला होता.  तो सुद्धा आपली तलवार परजत तेथे उभा होता. 

उग्रसेनाची ताकद कमी पडते आहे हे लक्षात येताच त्याने योद्ध्यावर हल्ला केला.  वीरसेन ओरडले हे धर्मयुद्ध नाही. आणि स्वतःची तलवार सावरित पुढे धावले.

अपूर्वसेनाचा वार परतवत योद्धा म्हणाला, 

"काळजी करू नका सेनापती,  मी एकटा या दोघांबरोबर लढण्यास समर्थ आहे."

आणि मग ते दोघे पिता-पुत्र एकाचवेळी त्याच्यावर वार करू लागले. योद्ध्याचे युद्धकौशल्य वादातीत होते. त्याचा चपळपणा, ताकद अवर्णनीय होती. सारेजण श्वास रोखून ते महाभयंकर द्वंद्व बघत होते. 

बघता बघता उग्रसेनाच्या डाव्या खांद्यावर एक पोलादी प्रहार झाला. र क्ताचे कारंजेच जणू उसळले.  असह्य वेदनांनी तळमळत तो भूमीवर पडला.  अपूर्वसेनाची अवस्था फारशी वेगळी नव्हती. त्याला देखील त्या योद्ध्याने निशस्त्र केले. आपल्या तलवारीच्या मुठीने त्याने अपूर्वसेनाच्या मस्तकावर घणाघाती प्रहार केला. तो वार असह्य होऊन अपुर्वसेन देखील जमिनीवर कोसळला. त्याच्या छातीवर पाय ठेवून तलवारीच्या टोकाने त्याच्या कपाळाला स्पर्श करत तो म्हणाला,

"तू असेच केले होतेस ना त्या दिवशी? "

ते दृश्य बघितल्यावर तेथे असलेल्या मणीपालच्या सैनिकांनी आनंदातिशयाने घोषणा देण्यास सुरवात केली. त्या बंदिस्त राजसभेतील वातावरण त्या आवाजाने कोंदून गेले होते. 

"काळजी करू नकोस,  मी तुला ठार मारणार नाही. कारण आता मृत्यू हा तुझ्यासाठी सुटकेचा मार्ग आहे.  तुला इथे राहून शिक्षा भोगायला लागेल. आणि तुला शिक्षा देण्याचा अधिकार फक्त महाराजांना आहे."

विकल अवस्थेत तेथे बसलेल्या महाराजांच्या मुखावर हास्य उमटले. त्यांनी मोठ्या कौतुकाने त्या योद्ध्याकडे पाहिले. त्याच वेळी बाहेर काही आरडाओरडा ऐकू येऊ लागला. काही कृष्णवस्त्रधारी माणसांचा जमाव येत होता. आणि त्यांच्या मध्ये दोरखंडांनी बांधलेला कालविजय होता. त्यांच्या मागे भास्कराचार्य आणि योगिनीच्या वेशातील मनस्विनी होती. तिच्या शेजारी खरी योगिनी देखील दीनवाणी उभी होती. 

वीरसेनांच्या चेहऱ्यावर  अभिमान झळकला. योद्ध्याने वीरसेन आणि भीमसिंहाना, उग्रसेन आणि अपूर्वसेनाला बंदीवान करण्याची खूण केली, आणि स्वतः शांतपणे पावले टाकीत कालविजयच्या दिशेने चालू लागला.  कालविजयला धरून उभ्या असलेल्या सैनिकांना त्यांनी बाजूला जाण्यास सांगितले. कालविजयचे हात दोरखंडातून सोडवत तो त्याच्याकडे बघत होता. 

कुणालाच काही कळत नव्हते.. याने कालविजयला मोकळे का केले?

"आचार्य कालविजय... " त्याच्या भोवती फिरत तो योद्धा म्हणाला,

"आज तुमचा आसूड आणला नाही वाटते तुम्ही? " 

ते शब्द ऐकताच कालविजयच्या मस्तकावर जणू वीज कोसळली. आजवर केलेले सारे जुलुम, आत्याचार त्या योद्ध्याचे रूप घेऊन त्याच्यासमोर उभे ठाकले होते. त्याक्ष्णी कालविजयला तो योद्धा कृतांत काळासमान भासला. कालविजयने त्याच्याकडे शोधक नजरेने पाहात तीव्र स्वरात प्रश्न केला, 

"कोण आहेस तू?  स्वतःचा चेहरा का दाखवत नाहीस? जो स्वतःचा चेहरा लपवून जगात वावरतो, त्याला न्याय, धर्म आणि सत्य याबद्दल बोलण्याचा अधिकारच नाही.  कुणाला घाबरतो आहेस तू?  कोणापासून लपतो आहेस?"

इतक्या प्रतिकूल परिस्थितीत देखील कालविजयचे ते धारिष्ट्य बघून सारेजण थक्क झाले. तो योद्धा कालविजयकडे एकटक बघत त्याच्यासमोर उभा राहिला होता. काही क्षणांनंतर त्याने आपली दृष्टी तेथे असलेल्या जनसमुदायकडे वळवली. सारेजण उत्सुकतेने त्याच्याकडेच पहात होते. हे रहस्य काय आहे हे समजून घेण्याची खुद्द महाराज भानूप्रतापांना देखील उत्सुकता होती. चतुरसेन शांतपणे घडत असलेले नाट्य बघत होते. त्याने मनस्विनीकडे पाहिले. तिच्याकडे बघताना नजरेत काहीसे सौम्य भाव उमटले. गेले कित्येक दिवस ज्या रहस्याने छळले होते, त्याचा भेद होण्याची वेळ समीप आली होती. ती मोठ्या अपेक्षेने त्या योद्ध्याकडेच पहात होती.

   

त्याने परत आपले लक्ष कालविजयवर केंद्रित केले. सारेजण तो योद्धा आता काय उत्तर देतो हे बघू लागले. सगळ्यांच्या मनात ही उत्सुकता होतीच.  कोण आहे हा योद्धा? अचानक वसंतोत्सवाच्या दिवशी तो प्रकट झाला, पण तत्पूर्वी कुठे होता?  त्याला कुणी येथे पाठविले आहे का?  की तो मणीपालचाच कुणी सरदार अथवा सरदारपुत्र असेल.

योद्ध्याने एकवार कालविजयकडे पाहिले. मग तेथील जमावावर परत आपली दृष्टी फिरवली. बघताना मागच्या बाजूला मणीपाल च्या सैनिकांच्या पोषाखात खाली मान घालून उभ्या असलेल्या दोघा सैनिकांकडे त्याची नजर गेली. सगळीकडे शांतता पसरली होती. कुणीच काही बोलत नाही हे लक्षात आल्यावर त्या सैनिकांनी आपली मान वर करून योद्ध्याकडे पाहिले. तो त्यांच्याच कडे बघत होता. त्याने त्या दोघांना समोर यायची सूचना दिली.

"मी कोण आहे हा खरे म्हणजे महत्त्वाचा प्रश्न नाहीये. प्रश्न मणीपाल च्या सुरक्षतेचा आहे. मी स्वतःला मणीपाल चा एक निष्ठावान सेवक समजतो.  उग्रसेन आणि कालविजय या दोघांनी येथील काही फितुरांशी संगनमत करून हस्तगत केलेली सत्ता, आणि नंतर या पवित्र भूमीची स्वतःच्या स्वार्थासाठी पदोपदी केलेली विटंबना,  याचा मी साक्षीदार आहे.  पण त्या परिस्थित मला आधार दिला, साथ दिली या माझ्या दोन मित्रांनी. आज मी जो काही आहे तो केवळ या दोघांच्या असीम त्यागाच्या बळावर, त्यांच्या कडव्या राजनिष्ठेच्या आधारावर, आणि त्यांच्या अलौकीक धैर्यामूळेच.” 

त्या योद्ध्याने आपले दोन्ही हात त्या दोघांच्या स्कंधावर ठेवित म्हणले.  

सगळेजण त्या सैनिकांकडे बघत होते. प्रत्येकाच्या मनात निरनिराळे भाव होते. कालविजय रागाने त्या दोघांकडे बघत होता,

"अस्सं , कंदूक आणि चंडोल?  येथे माझी चाकरी करून माझ्या शत्रूला मदत करत होता काय तुम्ही दोघे? मला शक्य असते तर आत्ता तुमचे शीर धडावर राहिले नसते. " कालविजय संतापाने म्हणाला. ही वंचना त्याला सहन झाली नाही.

त्याला हाताने थांबवत योद्धा म्हणाला,

"कालविजय हे तू बोलावेस याचे आश्चर्य वाटते. तू तुझा इतिहास आठव. काय केलेस तू. महाराणींनी तुझ्यावर स्वतःच्या पती पेक्षाही जास्त विश्वास ठेवला, सुलक्षणेने तिचे सर्वस्व तुला दिले. त्या बदल्यात तू काय केलेस. अगदी आजचेच उदाहरण बघ. तुझी आणि उग्रसेनाची इतकी मैत्री, पण त्यांना तसाच संकटात सोडून  प्राणभयाने तू धावत सुटलास? तुझी निष्ठेची व्याख्या तरी काय आहे हे कळु देत साऱ्यांना.  वारा दिसेल त्या दिशेने पाठ फिरवणारा तू,  तुझा शेवट हा असाच होणार. मी कोण म्हणून विचारतो आहेस ना?  बघ तर मग ... "

असे म्हणत त्या योध्याने आपल्या मस्तकावरचे शिरस्त्राण बाजूला केले. त्याचे काळेभोर केस, पाणीदार डोळे , भव्य कपाळ बघता बघता सगळे स्थळाकाळाचे भानच विसरले होते. कालविजयच्या कपाळावर त्या सुपरिचित आठ्या उमटल्या होत्या. चेहऱ्यावरचे भाव झरझर बदलत होते. संतापाची जागा आश्चर्याने आणि नंतर भयाने घेतली. काही पावले मागे सरकत, डोळे विस्फारुन, घशाच्या शिरा ताणत तो ओरडला,

"युवराज?  युवराज शार्दुल? "

इतकावेळ हा सारा तमाशा, आपली मान खाली झुकवून शांतपणे ऐकणाऱ्या भानुप्रतापांनी चमकून योद्ध्याकडे पाहिले. त्या योद्ध्याची अजून त्यांच्याकडे पाठ होती.  ते थरथरत आपल्या जागी उभे राहिले. त्यांच्या वृद्ध चेहऱ्यावर आश्चर्य होते, आनंद होता. परिस्थितीने घेतलेल्या या नाटकीय वळणाने सारे दिग्मूढ झाले होते. 

पण हे कसे शक्य आहे?  सगळ्यांच्याच मनात आता एकच विचार होता. त्यांना ज्ञात असलेले युवराज... आणि हा योद्धा? फक्त चेहरा तोच होता. पण व्यक्तिमत्त्वात जमीन अस्मानांचे अंतर होते. वसंतोत्सवाच्या दिवशीचे युवराज सगळ्यांच्या मनात होते. बेंगरूळ दिसणारे, आत्मविश्वास हरवलेले. आणि त्याच्या विरूद्ध हा योद्धा.

 

त्या सगळ्यांना तसेच आश्चर्याच्या लाटांमध्ये सोडून तो योद्धा महाराजांकडे वळला, महाराजांनी आता कालविजय, उग्रसेन आणि त्यांच्या साथीदारांना बंदिवान करण्याची सैनिकांना आज्ञा द्यावी असे सुचवले.  ते राजभवनांच्या मुख्य दालनामध्ये आले होते. सारे सेवक तेथे जमा झाले होते. महाराज परत आल्याचे पाहून सारे आनंदित झाले होते.  

काही काळानंतर सर्व व्यवहार नेहमी प्रमाणे सुरळीत चालू झाले.

युवराज शार्दुल महाराजांच्या शेजारी विराजमान झाले होते. वीरसेन, भास्कराचार्य, चतुरसेन, रामलाल सगळे भोवती कडे करून बसले होते. महाराजांनी कौतुकाने युवराजांच्या खांद्यावर हात ठेवीत त्यांना विचारले,

"बोला युवराज, सारे उत्सुक आहेत, हा चमत्कार कसा घडला...?  इतके मोठे परिवर्तन आपल्यामध्ये कसे घडले? "

"नाही पिताजी, यात चमत्कार काही नाही. आणि आमच्यात कसलेही अचानक परिवर्तन घडलेले नाही. या सार्‍याला कारण आहे आमचे मातुल अर्जुनदेव यांची दूरदृष्टी, आणि चंडोल आणि कंदूक च्या रुपात वावरणाऱ्या त्यांच्या निष्णात ऐय्यारांचे अथक परिश्रम आणि कडवी राजनिष्ठा. केवळ याचमुळे आज मी तुम्हाला या स्वरुपात दिसतो आहे, अन्यथा वसंतोत्सवाच्या वेळचे युवराज हेच सत्य राहिले असते. कारण कालविजयला आम्ही दुबळे, असमर्थ आणि परावलंबी असेच असायला हवे होतो.  मग त्याने आम्हाला कठपुतळी समान वागवले असते.  आमच्या नावाची द्वाही फिरवून प्रत्यक्ष अधिकार स्वत:च्याच हातात ठेवले असते. मणीपालला त्यांचा स्वत:चा राजा असूनही पारतंत्र्यातच रहावे लागले असते."

सारेजण किंकर्तव्यमूढ होउन ऐकत होते. युवराजांनी आपल्या लहान वयात काय काय भोगले?  आणि सर्व प्रतिकूल परिस्थितीवर मात करून आज एक सामर्थ्यशाली युवराजाच्या स्वरूपात ते आज जनतेसमोर प्रकट झाले. तेथे जमलेल्यांना त्यांच्याबद्दल विलक्षण कौतुक वाटले. त्याबरोबर युवराजांसाठी आदर देखील होता. 

त्यानंतर युवराजांनी सारी कथा सांगण्यास सुरुवात केली.... आश्चर्यमुग्ध होऊन सारे ऐकत होते.

*** 

युवराज सांगत होते....

भानुप्रताप आपल्या परिवारासह परागंदा झाले, परंतु युवराज शार्दुल मात्र राजवाड्यामध्येच राहिले होते. कारण महाराजांना आणि भास्कराचार्यांनादेखील असे वाटले होते, की जोवर राज्याचा वारस तेथे आहे, तोवर कालविजय आणि उग्रसेनाने सिंहासन ताब्यात घ्यायचा केलेला प्रयत्न तेथे असलेले निष्ठावान आणि सर्वसामान्य प्रजा, सहन करणार नाही. यात धोका होताच. कालविजय सारखा घातकी माणूस युवराजांचा वध देखील करू शकला असता.  परंतु तो धोका पत्करणे भाग होते. महाराजांनी चतुरसेन आणि कलीका या दोघांवर मोठ्या विश्वासाने युवराजांची जबाबदारी सोपवली. त्या दोघांनी युवराजांना जपले, त्यांचे संरक्षण केले. परंतु कालविजयने त्यांना युवराजांपासून दूर ठेवले होते. युवराजांच्या सेवेमध्ये त्यांनी आपल्या मर्जीतील माणसे नेमायला सुरुवात केली. 

 

कालविजय हा अतिशय अत्याचारी माणूस होता. त्या वेळचे युवराजांचे कोवळे वय आणि त्यांची एकंदरीत परिस्थिती बघता, त्यांच्याशी खूप जबाबदारीने वागण्याची गरज होती. पण कालविजयने नेमका याच परिस्थितीचा फायदा घ्यायचे ठरवले. तो युवराजांना अतिशय धाकात ठेवत असे. आपल्या सेवकांनादेखील त्यांनी तशा प्रकारचेच वर्तन ठेवण्याची आज्ञा केली होती. प्रसंगी तो युवराजांवर आसूडाचे वार करण्यास मागेपुढे बघत नसे. युवराजांची मानसिक स्थिती अतिशय नाजूक झाली होती. 

चतुरसेनांना हे सर्व दिसत होते, परंतु त्यांचा नाईलाज झाला होता. त्यांना आणि कलिकाला युवराजांच्या भोवतीचे कालविजयच्या सेवकांचे कडे भेदणे अशक्य होऊन बसले होते. त्याच वेळी युवराजांचे मातुल त्यांची भेट घेण्यासाठी हिरण्यमयी मध्ये आले होते. त्यांनादेखील युवराज भयग्रस्त दिसत होते, परंतु त्यांना वाटले की माता पित्यांच्या अचानक निघून जाण्याने ते भांबावले असावेत. कालविजयने वरकरणी देखावा केला की तो युवराजांची सर्वतोपरी काळजी घेत आहे.

अर्जुनदेव आपली भेट संपवून परत जाण्यास निघाले. त्यावेळी चतुरसेनाने त्यांच्या प्रवासातील एका मुक्कामावर त्यांची भेट घेतली. त्यांना सर्व परिस्थितीची कल्पना दिली. अर्जुनदेव विलक्षण संतापले. त्याचवेळी कालविजयवर आक्रमण करावे असे त्यांना वाटत होते. पंण तसे करणे अशक्य होते. कारण कनकगिरीची  ताकद मणीपाल च्या तुलनेत अगदीच नगण्य होती. त्यामुळे मणीपालवर आक्रमण करणे  ही केवळ राजकीय आत्महत्याच ठरली असती.

मग दोघांनी अतिशय विचारपूर्वक एक योजना आखली. अर्जुनदेवांनी आपले दोन ऐय्यार मणीपाल ला पाठवायचे ठरवले. परंतु ते आपल्या खऱ्या स्वरुपात नाही तर छद्मवेषात तेथे वावरणार होते.

त्यानंतर कंदूक म्हणजे मदनराय आणि चंडोल म्हणजे गोवर्धन हिरण्यमयीमधे आले. त्यांनी  विदूषकाचे रूप घेतले होते. ते दोघे अत्यंत कसबी आणि नावाजलेले असे ऐय्यार होते. अर्जुनदेवांचा त्यांच्यावर विश्वास होता. अर्जुनदेवांनी कालविजयला कळवले होते, की त्यांच्या भगिनीच्या पुत्राच्या मनोरंजनार्थ ते दोन विदूषक युवराजांना भेटीदाखल  पाठवू इच्छितात. त्यांनी युवराजांच्या सोबत राहावे अशी ही इच्छा व्यक्त केली. कालविजयला हे म्हणणे अमान्य करता येईना.. त्याने त्या दोघांची कसून परीक्षा घेतली. अनेक प्रकारांनी चौकशी केली. पण त्या कसबी ऐय्यारांनी त्यांच्या खऱ्या स्वरूपाचा किंचितही थांग लागू दिला नाही. 

आमच्या बालवयात येथे जो राजकीय उत्पात घडला, त्यात आम्ही कालविजयच्या हाती लागलो. अर्थात तो महाराजांच्या योजनेचाच एक भाग होता असे आम्हाला चतुरसेनांकडून नंतर कळले. तो काळ फारच कठीण होता. आमचे वय अजाण होते. त्यामुळे कालविजय जे सांगेल त्या प्रमाणेच वागण्याशिवाय आम्हाला काहीच पर्याय नव्हता. आम्हाला असमर्थ आणि आत्मविश्वासहीन करण्याचा त्याचा प्रयत्न होता. आणि त्यात तो कदाचित यशस्वी देखील झाला असता जर गोवर्धन आणि मदनराय येथे चंडोल आणि कंदूक च्या रूपात येथे आले नसते. त्यांनीच आम्हाला घडवले. त्या शत्रुंच्या गोतावळ्यात आपुलकी दिली आधार दिला. चंडोल आणि कंदूक येथे आल्यावर काही काळातच कालविजयचा खूनशी स्वभाव त्यांच्या लक्षात आला होता. त्यावेळी आमचे वय लहान होते.  कालविजयच्या बद्दल आमच्या मनात विलक्षण भिती होती. तो आम्हाला वेळोवेळी कठोर शिक्षा देत असे. काही वेळा त्याच्या जवळच्या आसूडाचा मारही आम्हाला मिळत असे.  चंडोल आणि कंदूकाच्या लक्षात आले की कालविजय आमचा दुस्वास करतो. प्रसंगी आमच्या जीवाचे बरे वाईट करण्यास देखील तो कचरणार नाही. म्हणून ते नाटक करायचे ठरले. ही एक अतिशय चतुर खेळी होती. 

        

मग युवराजांच्या शिक्षणाची जबाबदारी त्या दोघांनी घेतली. बाह्यता ते फक्त विदूषक होते. परंतु त्यांनी युवराजांना साऱ्या विद्या आणि कलांमध्ये पारंगत केले. पण कालविजयला संशय येऊ नये म्हणून उघडपणे युवराज आपल्या खऱ्या व्यक्तिमत्त्वाच्या विपरित व्यवहार करीत. कारण कालविजयला तसे घडायला हवे होते. युवराजांचे तसे वर्तन पाहून कालविजय निश्चिंत होत असे. त्यामुळे कालांतराने त्याने त्या विदूषकांवर विश्वास ठेवायला सुरवात केली होती. 

हे बोलता बोलता  युवराज उठून चंडोल आणि कंदूकाच्या जवळ गेले. त्या दोघांचे हात हाती घेत सद्गदित कंठाने म्हणाले,

"मी तुमचे ऋण कसे फेडू ऐय्यारराज? माझ्यासाठी तुम्ही अवहेलना स्वीकारलीत. वर्षानुवर्षे असे विदूषकाचे आयुष्य पत्करलेत.. आणि ते सुद्धा निरपेक्ष मनाने. तुम्हाला यातून काहीच फायदा नव्हता, उलट मृत्युभयाची तलवार सरत शिरांवर होती." बोलताबोलता युवराजांच्या डोळ्यातून अश्रुधारा वाहत होत्या.  ते दोघे कर्तव्यनिष्ठ ऐय्यार देखील भारावले होते.

युवराजांकडे पहात गोवर्धन म्हणजेच चंडोल म्हणाला, 

“असे बोलू नये युवराज. असे बोलू नये. आम्ही आमचे कर्तव्य केले आणि तुम्ही आम्हाला कर्तव्यपूर्तिचा आनंद देत आहात. या आनंदाचे मोल कशानेही करता येणार नाही.”   

त्या सर्वसामान्य दिसणार्‍या ऐय्यारांच्या, असामान्य त्यागाने  सारेचजण भारावले होते. 

महाराज म्हणाले,  "खरोखरच गोवर्धन आणि मदनराय आम्ही तुमचे ऋणी आहोत."

तो भावनांचा आवेग ओसरल्यावर  युवराजांनी पुनश:  कथन सुरू केले,   ते सांगत होते,

महाराज, ते दिवस फार कठीण होते. आम्ही काही निमित्ताने राजउद्यानात अथवा नदीतीरावर जात असू.  तिथे आमचे  अध्ययन चाले.  कारण प्रत्यक्ष राजभवनामध्ये सारे कालविजयचे सेवक होते. त्या अध्ययनापेक्षा अवघड भाग हा असे,  की परत आल्यावर वेडसर युवराजांची भूमिका करावी लागे. कालविजय किंवा त्याचे सेवक यांना जराही संशय येऊ द्यायचा नव्हता.

त्या काळात, चतुरसेन निरनिराळ्या वेशामध्ये राजवाड्यामध्ये येत असत.  असे म्हणून युवराजांनी मोठ्या कौतुकाने आणि काहीशा मिश्किल पणाने चतुरसेनांना विचारले, 

"खरं आहे ना हे चतुरसेनकाका... आणि आम्ही तुम्हाला बरोबर ओळखायचो."

चतुरसेनाच्या चेहऱ्यावर हास्य झळकले,

"होय महाराज, बाकी कुणालाही आम्ही आमच्या वेषांतराने अगदी सहज फसवू शकत होतो, परंतु युवराजांसमोर मात्र आमची कायम हार होत असे.  हे कसे काय कुमार? "  चतुरसेनांनी विचारले.

युवराज काहीच बोलले नाहीत. फक्त हसत हसत त्यांच्याकडे पाहत राहिले.

"त्या नंतर वीरसेन, चतुरसेनांच्या आणि पर्यायाने आमच्या संपर्कात आले. त्यांच्याकडून महाराज आणि महाराणींचे क्षेमकुशल कळले, त्यामुळे आणखी उमेदीने आम्ही आमच्या भूमिका करायला सुरुवात केली. काही वेळा आम्ही राजभवानातून असे कवच धारण करून बाहेर जात असू.  कारण कालविजयने आम्हाला राजभवनामध्ये जवळजवळ बंदी केले होते.  वरकरणी जरी सुरक्षेचे कारण दिले जाई, तरी अंतःस्थ हेतू हा होता की आमच्या बद्दल प्रजाजनांना कमीतकमी माहिती व्हावी. आणि तीच माहिती त्यांच्यापर्यंत जावी जी कालविजयला सोयिस्कर असेल अशी. त्यामुळे आमचा जनसंपर्क अजिबात बंद होता.  म्हणून चतुरसेनांनी सुचवले होते की अधून मधून प्रजेमध्ये मिसळल्याने फायदा होईल. अर्थात आमच्या खर्‍या स्वरूपात नाही. तसेच आम्हाला मदत करणारे, मणीपालच्या स्वातंत्र्यासाठी कार्य करणारे काहीजण राजधानीमधे येत असत. राजमाता सत्वशीलादेवींकडून देखील काही खबर येत असे. या सर्व मसलती खुद्द राज्यभवनामधे करणे धोकादायक होते.  म्हणून छ्द्मवेषात आम्ही राजधानी मधे वावरत असू.  पण अजूनही आम्ही वीरसेनांना देखील सारी सत्य परिस्थिती सांगितली नव्हती, केवळ सुरक्षा म्हणून. आम्हाला आमच्या या दोन गुरुंनी शिकवले,  रहस्य जितक्या कमी लोकांना माहिती असेल, तितके ते सुरक्षित राहील.

एक दिवस आम्ही राजवाड्याच्या बाहेर येत असताना, काही पुरूष एका एकाकी स्त्रीवर हल्ला करत असताना बघितले. वेळेवर  आम्ही तिथे पोहोचलो. ती मनस्विनी होती. सरदार वीरसेन यांची कन्या. ती देखील कालविजयच्या विरोधातील योजनेमध्ये सहभागी असून भास्कराचार्यांसमवेत येथे आल्याचे समजले. एक एक करून आमचे बळ वाढत होते."

 

महाराज भानुप्रताप लक्षपूर्वक ऐकत होते. त्यांच्या वृद्ध अनुभवी नजरेने युवराजांच्या मुखावरचे  झरझर बदलणारे भाव अवलोकीत होते. मनस्विनीच्या उल्लेखासरशी हळुवार झालेला युवराजांचा  स्वर, आणि चेहऱ्यावर उमटलेले मृदू भाव त्यांना सारे काही सांगून गेले. त्यांनी वीरसेनांकडे पाहिले. परंतु त्यांना या कशाचीच जाणीव दिसत नव्हती. 

"त्या नंतर वसंतोत्सवाचा दिवस होता. कालविजय आम्हाला अपूर्वसेनासमोर उभे करतील याची आम्हाला कल्पनाच नव्हती. परंतु जेव्हा त्यांनी ते जाहीर केले,  तेव्हा काय करावे सूचत नव्हते.  कारण परीक्षा अवघड होती. सारे कसब, कौशल्य असून आम्हाला हार स्वीकारायची होती. ती नैसर्गिक दिसणे जरूर होते. आणि सगळ्यात जास्त काळजी होती ती तुमची."

असे म्हणत ते परत महाराजांजवळ येऊन बसले. आपला हात त्यांच्या हातात देत म्हणाले,

"चतुरसेनांकडून हे समजले होते की तुम्ही स्वतः त्यावेळी राजधानी मध्ये येणार आहात. आपल्या पुत्राची अशी अवस्था पाहून तुमची मन: स्थिती कशी होईल याचीच चिंता होती.  त्या नंतर जे काही घडले त्याला आपणच साक्षीदार आहात.."

"पण एक समजत नाही.. "  महाराज विचारत होते,

 "त्या नंतर आपण राजभवनावरून नाहीसे झालात,  ते का, आणि  या सर्व काळात कुठे होता?"

"गोवर्धन आणि मदनराय  यांचे  मत झाले की अपूर्वसेनची जी बेइज्जती झाली, आणि त्या सर्व प्रसंगात प्रजेमधील असंतोष उघडपणे प्रकट झाला. सर्व प्रजाजनांनी आणि काही निष्ठावान सरदारांनी, युवराजांची अशी अवस्था असूनही त्यांच्या प्रति आपली निष्ठा उघडपणे प्रदर्शित केली होती.  त्यामुळे कालविजय आणि उग्रसेन संतापले होते.  कदाचित ते आमच्या जिवाचे काही बरेवाईट करण्याचा प्रयत्न करण्याची शक्यता होती. म्हणून मी, गोवर्धन आणि मदनराय यांच्यासह एका गुप्त मार्गाने राजभवनाच्या बाहेर पडलो, आणि नदीतीरावर असलेल्या एका लहानशा घरात राहिलो होतो."  युवराजांनी सांगितले. 

साऱ्या शंकांचे निरसन झाले होते. संशयाचे जाळे फिटले होते. जुने सहकारी एकत्र आले होते. पूर्वायुष्यात केलेल्या चुकांबद्दल महाराजांनी वीरसेनांना माफ केले होते. 

या योजनेला प्रत्यक्षरुपात आणणारे अर्जुनदेव अजून तेथे आलेले नव्हते, परंतु ते मार्गावर असल्याची वार्ता होती. 

आता प्रतीक्षा राजमाता आणि महाराणींची होती. आता तर खरी वसंतोत्सवाला सुरूवात होणार होती. 

*** 

हिरण्यमयी मध्ये उत्सवी वातावरण होते. आज किती वर्षांनी तिथल्या अवकाशातले निराशेचे सावट हटले होते. तिथली हवा आनंदाचे गाणे गात होती. हिरण्यमयी मनमोकळेपणे श्वास घेत होती.

सारी नगरी शृंगारलेली होती. घरे, हवेल्या सजलेल्या होत्या.  मंदिरांमध्ये मंत्रघोष होत होता. देवाला अर्पण केलेल्या फुलांचा सुगंध दरवळत होता. मार्गावर जागोजागी कमानी उभारलेल्या होत्या. त्याच मार्गावर काळ्या डागासारख्या दिसणाऱ्या कालविजयच्या मठाचे आता नामोनिशाण दिसत नव्हते.

राजभवनामध्ये सारा राजपरिवार एकत्र आला होता. भेटी गाठी चालू होत्या, हास्याच्या लकेरी उमटत होत्या. सनई चौघड्यांचे सूर आसमंत व्यापत होते. 

आज युवराज शार्दुल यांचा विवाह संपन्न होणार होता... राजकुमारी अपूर्वा ? नाही नाही .

वधुवेषा मध्ये होती वीरसेन कन्या मनस्विनी. सुंदर, लाजरी आणि गोजिरी दिसणारी. आजपर्यंत लखलखती वीज भासणारी मनस्विनी,  आज मात्र एखाद्या नाजूक कोमल कळीसारखी दिसत होती.

वीरसेन कृतकृत्य होते. आपण आपल्या पूर्वायुष्यात केलेल्या पापाची शिक्षा आपल्या कन्येला भोगायला लागली नाही हे त्यांना मोठेच समाधान होते. जन्मदाता पिता जरी वीरसेन असले तरी मनस्विनीचे लालन-पालन केले होते भास्कराचार्यांनी. गृहस्थाश्रमाकडे पाठ करून, ज्ञानसाधनेत मग्न असणाऱ्या भास्कराचार्यांना, मनस्विनीसाठी आपला निश्चय मोडावा लागला होता. परंतु त्या बद्दल त्यांना जराही खंत नव्हती. त्यांनी मातेच्या मायेने आणि पित्याच्या कर्तव्यकठोरतेने मनस्विनीला घडवले होते. आपली सारी विद्या तिला प्रदान केली होती. आणि मनस्विनीने त्या बद्दल त्यांना कधीही पश्चाताप करण्याची वेळ आणली नाही. 

भास्कराचर्य आपल्या समोरच्या चौरंगावर रमल चा पट मांडून बसले होते. तेथे राजमाता देखील उपस्थित होत्या. आपल्या आयुष्यात,  नशिबाचे अजब खेळ बघून देखील मुखावरील तृप्ती किंचितही ढळलेली नव्हती. 

"आम्हाला सांगता आहात ना आचार्य? या पुढे हिरण्यमयीचे भवितव्य उज्ज्वलच आहे ना? आम्हाला आता जास्त प्रतीक्षा करवत नाही.... " राजमाता बोलत होत्या.

भास्कराचार्य गंभीरपणे आपल्या पटावर दृष्टी रोखून बसलेले होते. इतक्यात महाराज भानुप्रताप आणि महाराणी भानुशीलांनी तेथे प्रवेश केला. 

"आचार्य आम्ही व्यत्यय तर नाही आणला ना? " महाराजांनी विचारले.

"भास्कराचर्यांनी नकारार्थी मान हालवली. काही क्षण असेच शांततेत गेले. त्या नंतर दीर्घ श्वास घेत आचार्य बोलू लागले,

"राजमाता, हिरण्यमयीचे भवितव्य नुसतेच उज्ज्वल नाही तर सोनेरी दिसते आहे. आपण जाणताच की आपल्याला बरे वाटावे  म्हणून मी असत्य बोलणार नाही. आमचा तो स्वभाव नाही. परंतु हिरण्यमयीची कीर्ती दिगंतात जाणार आहे. आणि राजमाता आपला वंश अनेक पिढ्या येथे सुखाने राज्य करेल. हे माझे आशीर्वाद नाहीत, तर माझ्या रमलविद्येने वर्तवलेले भविष्य आहे."

सारे जण स्तब्ध होते. आचार्य बोलत असलेला शब्द शब्द मनामध्ये जपून ठेवत होते. घनघोर अशी काळरात्र संपून सुखद सोनेरी प्रभात त्यांना खुणावत होती. अनेक दुःखे भोगल्यानंतर लाभलेल्या सुखाची किंमत, ही ज्यांनी ते दुःख भोगले आहे त्यांनाच कळू शकते. इथे जमलेल्या साऱ्यांनी दुर्दैवाचे दशावतार पाहिले होते, त्यामुळे आता जाणवणारी सुखाची चाहूल त्यांना विलक्षण  आशादायक आणि सुखकर अशीच भासत होती. 

*** 

उपसंहार ..

राजधानी हिरण्यमयी... मणीपाल साम्राज्याची राजधानी. तिच्या सामर्थ्याची पताका साऱ्या जगामध्ये फडकते आहे. सुख, समृद्धी आणि भरभराट ठायी ठायी दिसते आहे. प्रजाजनांच्या चेहऱ्यावर समाधान आहे. राज्यामध्ये शांती आहे. 

महाराज भानुप्रतापांनी आपला राजमुकुट,  युवराज शार्दुलांच्या मस्तकी ठेवून निवृत्ती स्वीकारली.  सिंहासनावर आता सम्राट शार्दुल आणि त्यांची पत्नी सम्राज्ञी मनस्विनी विराजमान आहेत. आपल्या प्रजेवर त्यांचे पुत्रवत प्रेम आहे. 

अंगारक देश आता मणीपालचा अंकित आहे. आजवर तेथे असलेली जुलमी राजवट तिथल्याच काही लोकांनी उलथवून टाकली. आता अंगारक देशाच्या सिंहासनावर उग्रसेनाचे बंधू उत्पलसेन आहेत. शार्दुलांनी त्यांचे स्वातंत्र्य तसेच अबाधित ठेवले आहे. शक्य असूनही त्यांनी अंगारकला मणीपालमध्ये विलीन केले नाही. कारण पारतंत्र्याच्या वेदना त्यांनी स्वतः अनुभवल्या आहेत. 

अवंतीपूर बरोबर आता मणीपालचे मित्रत्वाचे स्ंबंध आहेत. संकटसमयी त्यांनी केलेली मदत, महाराज शार्दुलांच्या सदैव स्मरणात असते. तसेच मालविकादेवींनी आपल्या मातेला, भानुशीलादेवींना केलेली मदत देखील त्यांना अमूल्य वाटते. आणि त्याबद्दल त्यांनी महाराज महेंद्रसिंह आणि मालविकादेवींचा यथायोग्य सत्कार देखील केला. 

भिल्लराज रिषभ च्या रुपाने एक नवा मित्र मणीपालला लाभला आहे. 

सेनापती वीरसेन ची जागा आता भीमसिंनाही घेतली आहे.  तर चतुरसेन आता सम्राटांचे प्रमुख सल्लागार आहेत. 

सरदार चारूकेतू आणि संग्रामसिंगानी अजिंक्यदुर्गावर लपवलेला खजिना सुखरूपपणे हिरण्यमयीमधे आणला. त्यांचाही यथोचित सन्मान करण्यात आला. तसेच अजिंक्यदुर्ग पुन्हा नव्याने बांधण्याची जबाबदारी संग्रामसिंगवर सोपविण्यात आली.

 

जेव्हा सुलक्षणेला सन्मानाने हिरण्यमयीमधे आमंत्रीत केले गेले, त्यावेळी तिचा आपल्या सुदैवावर विश्वास बसत नव्हता.  आपण  केलेल्या अक्षम्य चुकीला क्षमा करून,  आयुष्य नव्याने जगायची संधी दिल्याबद्दल ती महाराज शार्दुलांची शतश: आभारी आहे. 

 

प्रजा सुखी आहे. पंचमहाभुतांचा वरदहस्त  मणीपालवर आहे.  राज्याच्या सीमा सुरक्षित आहेत. आणि शेजारी राज्याशी मैत्रीपूर्ण संबंध प्रस्थपित झालेले आहेत. 

  

मणीपालचा स्वातंत्र्य सुर्य पूर्ण तेजाने  तळपतो आहे. हिरण्यमयीचे आकाश पुन्हा एकदा सुखाच्या सोनेरी किरणांनी झगमगते आहे.