प्रकरण ४ थे -- (जेता)

"अरे -- अरे--  अरे--  चंडोला थांब जरा, मलासुद्धा तुझ्या संगतीने येऊ देत ना ... "

असे म्हणत तो युवक उद्यानाच्या प्रवेशद्वारातून आत गेला. त्याच्या मागे दोन सेवक होते. एकाच्या हातात विविध आकाराचे पतंग आणि ते उडवण्यासाठी लागणार्‍या  धाग्याची मोठी आरी होती. तर दुसऱ्याने आपल्या हातात एक मोठे  पांढऱ्या रंगाचे छत्र धरले होते. दोघेही जण त्या युवकाच्या मागे धावत जात होते. 

साधारण २०-२१ वर्षांचा तो युवक होता. पण स्वतःच्या वयाची कुठलीही जाणीव त्याच्या मुखावर दिसत नव्हती, अथवा त्याच्या कुठल्याही कृतीमधून  देखिल जाणवत नव्हती. देखणा चेहरा, गौरवर्ण, बदामी रंगाचे गूढ भासणारे डोळे, आणि भरपूर उंची असे त्या युवकाचे रूप होते. त्याच्या अंगावर उंची रेशमी वस्त्रे होती. काळेभोर कुरळे केस मानेवर रुळत होते. यावेळी ते काहीसे अस्ताव्यस्त दिसत होते. चेहरा घामाने डवरलेला होता. त्याच्या पुढे जाणाऱ्या एका विनोदी दिसणाऱ्या माणसाला तो आपल्यासाठी थांबण्याची विनंती करीत होता. 

कुणा तिऱ्हाईताने ते दृश्य पाहिले असते तर त्याने लगेच ताडले असते, की त्या युवकाचे मानसिक संतुलन ढळलेले असावे. कारण एखाद्या लहान मुलाप्रमाणेच त्याचे हावभाव आणि हालचाली होत्या. 

"नाही युवराज, मी नाही थांबणार. तुम्हाला माझ्या बरोबर यायचे असेल तर माझ्या वेगानेच तुम्हाला चालावे लागेल"  हसत हसत तो विनोदी दिसणारा पुरूष, चंडोल म्हणाला.

त्याबरोबर त्या युवकाने आपल्या चालण्याचा वेग अजून वाढवला, त्याच्या बरोबर असणाऱ्या सेवकांची तारांबळ उडाली. चंडोलाला गाठल्याबरोबर, एखाद्या अजाण बालकाप्रमाणे टाळ्या वाजवून तो युवक जोरजोरात हसू लागला.

"बस्स युवराज, पुरे आता. आजच्या दिवसासाठी हे खूप झाले. आता आपल्या विद्याभ्यासाची वेळ झाली आहे." चंडोल नावाच्या विदुषकाने सांगितले.

 त्याचे बोलणे ऐकताक्षणी युवकाच्या चेहऱ्यावरचे भाव झरझर बदलले. अतिशय भयभीत मुद्रेने तो चंडोलकडे पाहत म्हणाला,

"आम्हाला अभ्यास करायचा नाही. आम्हाला गुरूदेव कायम रागावतात. ते म्हणतात आमची बुद्धी तळ्यातल्या मंडुकासारखी आहे, त्यामुळे कितीही अभ्यास केला तरी आम्ही पंडित होऊ शकणार नाही."

ते ऐकताना त्याच्या बरोबर असलेले सेवक राघू आणि संपती  हसायला लागले. 

चंडोल रागाने त्यांच्याकडे बघत म्हणाला, "हसण्यासारखे येथे काहीही घडलेले नाही." 

मग त्या युवकाकडे बघत थोड्या नरमाईने म्हणाला, "युवराज, गुरुदेवांचे बोलणे मनावर घेऊ नये. एखादेवेळेस ते रागाच्या भरात काही बोलले म्हणजे ते खरेच आहे असे मानायची गरज नाही. मिळालेले ज्ञान व्यर्थ कधीच जात नाही. आणि तुम्हाला पंडित थोडेच बनायचे आहे? तुम्ही युवराज आहात, आणि तुम्ही लवकरच सम्राट होणार आहात."

ते ऐकताना त्या युवकाची मुद्रा उजळली, परंतु राघू आणि संपती बरोबर राजवाड्याच्या दिशेने जाताना  मुद्रेवर नाराजी परत आली होती. 

जात असलेल्या तिघांकडे बघत चंडोल तेथेच उद्यानात उभा होता. त्याच समयी त्याचा मित्र, सहकारी कंदूक तिथे आला. 

"काय पाहतो आहेस?" कंदूकाने विचारले.

त्याच्याकडे बघत चंडोलाने हताशपणे मान हालवली,

"काही नाही, आपल्या राज्याचे, परमप्रिय मणीपाल साम्राज्याचे भविष्य बघत होतो."

*** 

कुणाही नवागताला तो प्रसंग पाहून नवल वाटले असते. कदाचित थोडे वाईट देखील वाटले असते. कारण तो युवक म्हणजे दुसरा तिसरा कुणी नसून मणीपाल साम्राज्याचा भावी सम्राट, युवराज शार्दुल होता.  त्यांची अशी अवस्था होण्याचे कारण कुणालाच माहीत नव्हते. परंतु जे दिसत होते ते सत्य होते. युवराजांचा मानसिक तोल पूर्णतः ढळलेला होता. एखाद्या अजाण बालकाप्रमाणेच त्यांची वागणूक होती, आणि समज देखिल तितकीच होती.

अनेक वर्षांपूर्वी मणीपालमध्ये घडून आलेल्या स्थित्यंतरामध्ये, युवराजांचे माता, पिता - महाराज भानुप्रताप आणि महाराणी भानुशीला देवी परागंदा झाले होते. सारे जुने, विश्वासू सरदार, सेवक देशोधडीला लागले होते. जे उरलेसुरले, त्यांनी आपल्या निष्ठा कालविजयाच्या पायी अर्पण केल्या होत्या. परंतु युवराज मात्र त्यांच्या मागे राजवाड्यातच राहिले होते.

युवराजांच्या दिमतीला काही विश्वासू सेवक होते. त्यांनी त्यांचे रक्षण केले. जीवापाड जपून संगोपन केले. पण दुर्दैव हे, की युवराज कधीच त्यांच्या वयाच्या इतर मुलांप्रमाणे वागू, बोलू शकले नाहीत. बालवयात माता-पित्यांची झालेली ताटातूट म्हणा, अथवा लहानपणी एका असाध्य आजाराने गाठल्यामुळे म्हणा, परंतु त्याचे मानसिक संतुलन कधीच ढळले होते. आपल्याला जन्मतः लाभलेल्या वारशाची त्यांना जरादेखील जाणीव नव्हती. 

त्या सर्व गदारोळात युवराज जीवित राहिले हे खरे आश्चर्यच होते. कालविजय सहजी त्यांचा वध करू शकत होता. परंतु त्याने त्यावेळी तसे केले नव्हते. उलट जनतेसमोर असे जाहीर केले की राज्याचे वारस युवराजच असतील, आणि कालविजय फक्त त्यांचा प्रतिनिधी म्हणून काम करेल.

असे करून त्याने एका बाणात अनेक पक्षी मारले होते. 

युवराजांना जीवित ठेवून, त्यांना वारस घोषित करून त्याने जनतेचा विश्वास संपादन केला होता. कालविजयाच्या हेतूबाबत प्रजेत कुणाला संशय राहिला नव्हता. त्याने असे भासवले होते, की मणीपालमध्ये घडलेल्या स्थित्यंतरास तो जबाबदार नाही, उलट त्याने राज्याच्या वारसाचे रक्षणच केले आहे. असे केल्याने आणखी एक फायदा होता - तो म्हणजे मणिपालचे निष्ठावंत सरदार युवराजांसाठी म्हणून अजूनही कालविजयाच्या अंकित राहिले होते. कालविजयाने युवराजांना आपल्या हातातले एक बाहुले केले होते. आणि तो त्यांचा यथायोग्य वापर करत होता. 

सर्वांना प्रतीक्षा होती ती युवराज २१ वर्षांचे होण्याची. त्यानंतर ते अधिकृतरीत्या मणीपालच्या सिंहासनावर विराजमान होऊ शकणार होते. परंतू नियतीच्या मनात काही वेगळीच योजना असावी. नाही तर चंडप्रतापी, राजकारणधुरंधर, आणि असीम बुद्धिमत्ता लाभलेले महाराज भानुप्रताप, आणि सुंदर, सात्त्विक, चारित्र्यसंपन्न आणि गुणवती अशा महाराणी भानुशीलादेवींचे पुत्र असे का निपजावेत?  हा एक मोठा दैवी चमत्कारच होता. माता-पित्यांचा एकही गुण युवराज शार्दुलांकडे नव्हता. इतकेच नव्हे तर अगदी सर्वसामान्य युवकाएवढीही बुद्धिमत्ता त्यांच्या ठायी नव्हती. आचार्य कालविजय यांनी युवराजांच्या शिक्षणासाठी म्हणून गुरुदेव विद्याधर स्वामींना निमंत्रित केले होते. परंतु  प्रयत्नांची पराकाष्ठा करूनही त्यांना फारसे यश मिळाले नव्हते. 

युवराजांचे मातुल, राजे अर्जुनदेव यांनी युवराजांच्या मनोरंजनाकरता आपल्या पदरी असलेले दोन विदूषक, चंडोल आणि कंदूक ह्यांना पाठविले होते. ते युवराजांसमवेत गेली १४-१५ वर्षे असत. त्यांच्या सहवासातच युवराज आनंदी असत. परंतु गुरुदेवांच्या  नुसत्या नामोल्लेखाने देखील त्यांना कापरे भरत असे. 

आचार्य कालविजयाच्या हातात मणीपालची सत्ता होती. आणि त्याची सारी सूत्रे, अंगारकराज उग्रसेनाकडे होती. कालविजय हा उग्रसेनाचा विश्वासातील सेवक होता. अती तीक्ष्ण बुद्धिमत्ता, विविध विषयांमधील प्रगाढ ज्ञान, आणि  प्रभावी व्यक्तिमत्त्व, या भांडवलावर त्याने भल्याभल्यांचा विश्वास  संपादन केला होता. त्याच काळात त्याची अंगारकराज उग्रसेनाबरोबर ओळख झाली. समानशीलतेमुळे मैत्री झाली. दोघेही महत्त्वाकांक्षी होते. अतिशय संशयी स्वभाव हे दोघांचेही वैशिष्ट्य होते. त्याचप्रमाणे आपल्या महत्त्वाकांक्षेच्या आड येणाऱ्याचा घात करण्यास ते जराही मागेपुढे पाहत नसत. उग्रसेनाची फार जुनी महत्त्वाकांक्षा होती, ती म्हणजे त्याला या सर्व भारतवर्षाचा, आर्यावर्ताचा सर्वशक्तीशाली नृप म्हणवून घ्यायचे होते. परंतु जोपर्यंत मणीपाल साम्राज्य सर्व शक्ती सामर्थ्यासह अस्तित्वात होते, तोपर्यंत ही महत्त्वाकांक्षा म्हणजे केवळ एक स्वप्नच होते. परंतु कालविजयाची भेट झाली, आणि  उग्हेरसेनाचे स्वप्न सत्यात येण्याची शक्यता निर्माण झाली. 

कालविजय  बाह्यता एक धर्मगुरू म्हणून वावरत असे. त्याचे अनेक भक्त महत्त्वाच्या पदांवर कार्यरत होते. समाजातील अनेक स्तरातील प्रस्थापित आणि प्रतिष्ठीत जन त्याच्या आश्रमात येत असत. आणि नेमका याच गोष्टीचा फायदा घेता येईल का? असा विचार उग्रसेनाने केला. अर्थात कालविजयाची त्याला साथ होतीच. त्याच्याकडे असलेल्या माहितीनुसार महाराज भानुप्रतापचे वारस, आणि एकुलते एक पुत्र, युवराज शार्दुल बालवयातच एका दुर्धर आजाराने ग्रासलेले होते. त्या रोगाचे निदान काही होत नव्हते. परंतु युवराज खूपच दुर्बल झाले होते. त्यांना त्यांच्या वयाच्या इतर बालकांप्रमाणे धावता, खेळता येत नव्हते. अतिशय अशक्त प्रकृतीमुळे ऋतूंमधील अथवा वातावरणातील अगदी लहानशा बदलामुळे देखील, त्यांचा आजार बळावे. अंगात सतत ज्वर असणे, तसेच त्वचा पांढुरकी दिसणे असे या आजाराचे स्वरूप दिसे. सततचे औषधोपचार, पथ्य यामुळे युवराजांचा स्वभावही काहीसा चिडचिडा झाला होता. या सर्व कारणामुळे महाराणी अतिशय चिंतित असत. 

ही माहिती कळल्यानंतर, उग्रसेन आणि कालविजयाने या परिस्थितीचा फायदा घेण्याचे ठरवले. कालविजय स्वतः अतिशय विद्वान होता. धर्मग्रंथाबरोबर त्याने राज्यशास्त्र, युद्धशास्त्र आणि आयुर्वेदाचाही अभ्यास केलेला होता. दुर्दैवाने कालविजय आपली विद्वत्ता गैरकामासाठी वापरत होता.

-- आणि मग सूर्ययागाचे निमित्त करून कालविजयचे आगमन हिरण्यमयीमध्ये झाले. धार्मिक आणि श्रद्धावान अशा भानुशीलादेवींपर्यंत पोहोचणे कालविजयाला मुळीच अवघड गेले नाही. सर्व काही योजल्याप्रमाणे घडत होते. आव्हान होते ते म्हणजे युवराजांच्या आजारावर गुणकारी औषध शोधण्याचा. परंतु कालविजयाने अथक परिश्रम आणि निरनिराळे प्रयोग करून काही औषधे सिद्ध केली. अर्थात राजवैद्याचे देखील उपचार चालू होतेच. त्यामुळे  कुणाला यश आले हे नक्की सांगता येणार नाही, परंतु एक मात्र सत्य होते, की कालविजयाच्या अगमनानंतर युवराजांची प्रकृती झपाट्याने सुधारू लागली होती. 

हा निव्वळ योगायोगच होता, परंतु आपल्या पुत्राच्या व्याधीने हळव्या झालेल्या मातेला कालविजयांचे आगमन हा शुभशकुन वाटणे सहज शक्य होते. महाराणींना कालविजय हे जणू देवदूतच वाटत होते. त्या पूर्णपणे त्यांच्या प्रभावाखाली होत्या. राज्यातील काही जाणत्या लोकांना, इतकेच काय पण खुद्द राजमाता सत्त्वशीलादेवींचा देखील याला विरोध होता. राज्याच्या महाराणीने, कुठल्या परकीय व्यक्तीच्या इतके आहारी जाणे हे धोकादायक ठरू शकेल, असे त्यांचे म्हणणे होते. महाराजांचा या बाबतीत नाईलाज होता. महाराणींची मनोवस्था ते जाणून होते. अश्या परिस्थितीत त्यांना लाभलेला एकमेव आधार हिरावून घेण्याचा कठोरपणा ते दाखवू शकत नव्हते. आणि तसेही कालविजयाच्या बाबतीत संशय घेण्याजोगे  काहीच आढळले नव्हते. राज्यात येणाऱ्या असंख्य धर्मगुरूंपैकीच ते एक. 

परंतु याच कालविजयाने राज्यात फितुरी माजवली, आणि सामर्थ्यशाली मणीपाल सम्राटांची सत्ता, युद्धाशिवायच संपुष्टात आली होती. आज मणीपालवर कालविजयाची अनिर्बंध सत्ता होती. बाह्यता ते अजूनही मठाधीश होते. होम-हवन आणि यज्ञ-याग यामध्ये निमग्न होते. राजवाड्यामध्ये, राजसभेमध्ये निष्ठावान सरदार राज्याची धुरा सांभाळत होते, युवराजांचे प्रतिनिधी म्हणून. आणि सारी प्रजा  युवराज २१ वर्षाचा होण्याची वाट बघत होती. कारण महाराज भानुप्रतापांच्या मृत्युपत्रामध्ये तसे लिहिले होते. 

महाराजांचे मृत्युपत्र? 

होय महाराज भानुप्रताप यांचा मृत्यु झाला असून त्यांनी त्यांचे मृत्युपत्र केलेले आहे, असे त्यांचे निष्ठावान आमात्य चंद्रकेतू यांनीच जाहीर केले होते (आचार्य कालविजय यांच्या सांगण्यावरून), त्यामुळे सिंहासनाच्या वारशाचा प्रश्न आपोआप निकाली निघाला होता. महाराजांच्या मृत्युची द्वाही त्यांचे विश्वासू अशा अमात्य चंद्रकेतू यांनीच  फिरवली होती. त्यामुळे त्याबाबत कुणाच्याही मनात साशंकता नव्हती. मात्र असे असले तरी राज्यामधे घडत असलेल्या घटनाक्रमाने जुने, जाणते, अनुभवी जन अस्वस्थ होत होते. हिरण्यमयीवर कसलेसे गूढ सावट पसरलेले होते. संशयाचे धुके दाट होत होते. नियतीच्या मनात काय होते हे कळायला मार्ग नव्हता. कुठल्यातरी अतर्क्याच्या चाहुलीने सारेच भयशंकीत झाले होते. 

***

राजवाड्याबाहेर काही व्यक्ती गूढ हालचाली करीत होत्या. त्यातील एका उंच दिसणाऱ्या व्यक्तीने संपूर्ण कृष्ण वस्त्र परिधान केले होते. त्याच्या कमरबंदाच्या आत लपवलेला एक तीक्ष्ण खंजीर सोडला तर त्याच्याकडे कुठलेही शस्त्र नव्हते. त्याने आपले अर्धे मुखदेखील काळ्या वस्त्राने झाकलेले होते. त्याच्याबरोबर असलेली व्यक्ती ही एक स्त्री होती. तिच्याजवळ काही खलीत्यांची भेंडोळी दिसत होते. अर्थात त्या अंधारात ती उघडून वाचणे केवळ अशक्यच होते. त्या स्त्रीने त्या कृष्णवस्त्रांकित व्यक्तीला काही सूचना केल्या. आपला उजवा हात राजवाड्याच्या दिशेने रोखून ती त्याला काही दाखवीत होती. 

राजवाड्याची ती पाठीमागची बाजू होती. तेथे जेमतेम एक पुरूष उंचीचे असे प्रवेशद्वार होते. तेथे पहारेकरी सुद्धा होते, परंतु या क्षणी  एकही पहारेकरी आपल्या जागेवर हजर नव्हता. त्यांना तेथून बाजूला करण्यात त्या स्त्रीचा हात होता.  

काही काळानंतर ती उंच आकृती दरवाजाच्या दिशेने चालू लागली आणि ती स्त्री मोठ्या वेगाने राजवाड्याच्या संरक्षक भिंतीला वळसा घालून दिसेनाशी झाली.

दबक्या पावलाने ती कृष्णवेषधारी व्यक्ती दरवाजाजवळ येऊन पोहोचली, आणि अलगद दरवाजाच्या आत दिसेनाशी झाली. काही काळानंतर त्या जागेवर असलेला पहारेकरी परत तेथे आला. आजूबाजूला नजर टाकून परत दरवाजाच्या बाजूच्या देवडीवर जाऊन स्वस्थ बसला. इतक्या काळोख्या रात्री आणि कडाक्याच्या थंडीत आपल्याला असे दरवाजाच्या बाहेर उभे राहून पहारा द्यायचे काम मिळाल्याबद्दल त्याने मनातल्या मनात देवाजवळ तक्रार देखील केली. आपल्या घरांमध्ये, उबदार पांघरूणे घेऊन झोपी गेलेल्यांचा मनातल्या मनात हेवा करीत तो तेथेच पेंगू लागला. 

ती कृष्णवेषधारी आकृती शांतपणे पुढे सरकत होती. राजवाड्याच्या आत मशाली लावून उजेड केलेला होता. तथापि आता सूर्योदयाला काही घटिकाच अवधी होता. रात्रभर जळून त्या मशाली  आता विझत आल्या होत्या. सारे सेवक, शिपाई आणि राजवाड्यातील इतर सर्व निद्राधीन झाले होते. 

त्या व्यक्तीला राजवाड्याची चांगली माहिती असावी. तेथे असलेले प्रशस्त प्रांगण ओलांडून तो आतल्या बाजूस आला. खालच्या मजल्यावर काही दालने होती. ती युवराजांच्या दिमतीला असलेल्या सेवकांसाठी राखीव होती. आणि वरच्या मजल्यावरची चार प्रशस्त दालने युवराजांच्या खाजगी वापरासाठी देण्यात आली होती, जिथे पूर्वी त्यांच्या ज्येष्ठ भगिनींचा निवास असे. राजवाड्याचा मुख्य भाग जेथे महाराज आणि महाराणींची खाजगी दालने होती, तो भाग आता फारसा वापरामध्ये नसावा. कारण त्या भागात आत्तातरी गडद काळोख दिसत होता. 

ती कृष्णवेषधारी व्यक्ती चालताना एका दालनाच्या द्वाराजवळ थबकली. तिने हलक्या आवाजात दरवाज्यावर आपल्या पालथ्या मुठीने तीनवेळा आघात केला. त्यासरशी तो दरवाजा उघडला गेला. बहुधा आतील व्यक्तीला कुणी येण्याचीच प्रतीक्षा असावी. 

आत दालनामध्ये फक्त एक मिणमिणता दीप तेवत होता. दालनाची  गवाक्षे बंद होती. 

"चतुरसेन महाराज .. !" 

आतील व्यक्ती अत्यानंदाने परंतु दबक्या आवाजात बोलली.

"गोवर्धन, तूच आहेस ना?"

"होय महाराज." नम्रपणे गोवर्धन बोलला. 

ते दालन होते युवराजांच्या सेवेत अनेक वर्षे असलेल्या विदूषक चंडोलाचे. 

या क्षणी त्याच्या शरीरावर नेहमीचा विदुषकी पोषाख नव्हता. त्याने तेथील एका आसनाकडे निर्देश करत चतुरसेनाला आसनस्थ होण्याची विनंती केली.

"महाराज, आपण आत आल्याचे कुणी पाहिले तर नाही ना?"

"नसावे, कुठेच आडकाठी आली नाही. आणि कलिकेने योग्य ती काळजी घेतली असावी. त्यामुळे अगदी सहजतेने आम्ही राजवाड्यात प्रवेश करू शकलो. तुमचे सहकारी मदनराय देखील येथे आहेत ना?"

"होय महाराज, ते विदूषक कंदूकाच्या रूपात येथे वावरतात. परंतु कुणाला संशय येऊ नये म्हणून आम्ही त्यांना त्यांच्या दालनातच प्रतीक्षा करण्यास सांगितले आहे. आपण लांबचा प्रवास करून आला आहात, थकला असाल. आत्ता येथेच विश्राम करावा. उदईक मी मदनराय यांची आपली भेट घडवून आणतो. त्यानंतरच काय ते बोलू. येथे सर्वत्र कालविजयाच्या हेरांची सक्त नजर असते. त्यामुळे कुठलीही कृती अत्यंत विचारपूर्वक करणे जरूरीचे आहे."

चतुरसेनाने संमतिदर्शक मान डोलवली. आणि मग चतुरसेन आणि गोवर्धन काही काळ आपापसात बोलत राहिले. तेथे असलेल्या एकमेव दिव्याची ज्योत त्यातील तेल संपल्याने विझून गेली होती. परंतु तो अंधारच त्या दोन निष्ठावान आणि कुशल ऐय्यारांना आश्वासक वाटत होता.

*** 

सकाळची कोवळी उन्हे राजवाड्यावर पसरली होती. सेवकांची लगबग सुरू झाली. रात्रीचे पहारे बदलून सकाळी नवीन ताज्यातवान्या सैनिकांनी त्या जागा घेतल्या होत्या. 

चतुरसेन गोवर्धनाच्याच दालनात विश्रांती घेत होते. राजमातेच्या भेटीनंतर ते अथक प्रवास करीत हिरण्यमयीमध्ये पोहोचले होते. राजधानीमध्ये प्रवेश करणे देखील सोपे राहिले नव्हते. जागोजागी चौक्या, पहारे होते. प्रत्येक ठिकाणी कसून चौकशी केली जात होती. कागदपत्रांची छाननी केली जात होती. परंतु सर्व तयारीनिशी आलेले असल्याने त्यांनी हे सर्व अडथळे पार केले होते. राजधानीमध्ये कलिकाने त्यांची भेट घेऊन त्यांना तिथल्या एकंदर परिस्थितीची कल्पना दिलेली होती. तसेच त्यांना राजवाड्यात प्रवेश करणे सुकर जावे याचीही चांगली व्यवस्था केलेली होती. यापुढचे कार्य मात्र त्यांचे त्यांनाच परिस्थितीचा अंदाज घेत पार पाडायचे होते.

त्यांच्या मदतीला चंडोल आणि कंदूक हे दोघेजण असणार होते. चंडोल आणि कंदूक हे युवराजांचे मातुल अर्जुनदेव यांनी पाठविलेले विदूषक. मणीपालमध्ये जो राजकीय उत्पात झाला होता, त्यात भानुप्रताप महाराजांचा सारा परिवार परागंदा झाला होता. परंतु युवराज मात्र राजवाड्यातच होते. म्हणून युवराजांचे मातुल, महाराणी भानुशीलादेवींचे बंधू  कनकगिरी  नरेश अर्जुनदेव, यांनी आपल्या विश्वासातील व्यक्तींना तेथे पाठवायचे ठरवले. त्या पाठीमागे युवराजांबद्दलची काळजीच होती. युवराजांचे बालवय आणि त्यांच्यावर ओढवलेली आपत्ती याचा त्यांच्यावर दुष्परिणाम होण्याची शक्यता होती. त्यांच्याजवळ कुणी विश्वासू व्यक्ती असणे जरूरीचे होते. परंतु कालविजय सहजपणे कुणालाही युवराजांच्या इतक्या जवळ राहू देणार नाही याची त्यांना पूर्ण कल्पना होती. म्हणून गोवर्धन आणि मदनराय या दोन निष्णात ऐय्यारांनी तेथे छद्म वेषात राहावे असे ठरले. चंडोल आणि कंदूक अशा विदूषकांच्या वेषात ते दोघेजण तेथे आले होते. बाह्यता युवराजांचे मनोरंजन करणे हे त्यांचे काम होते. परंतु डोळ्यात तेल घालून त्यांनी आजवर युवराजांचे रक्षण केले होते. आणि त्यांचे कौशल्य असे, की आजतागायत कुणालाही त्यांच्या छद्म रुपाची जाणीवही नव्हती. 

खुद्द महाराजांबाबत अनेक अफवा उठत होत्या. कुणी म्हणत महाराज रानोमाळी राहून, राजधानीवर हल्ला करण्याची तयारी करीत आहेत. कुणी म्हणत महाराज राजधानीतून निसटण्याच्या प्रयत्नात बंदिवान झाले, आणि ते अद्यापि कारागृहामध्ये जीवित आहेत, तर काहीजणांच्या मते बंडखोरीचा धसका घेऊन महाराज आजारी पडले, आणि त्यात त्यांचा देहांत झाला. त्यातच त्यांचे अतिशय जवळचे आणि विश्वासू असे आमात्य चंद्रकेतू  यांनी त्यांच्या मृत्यूची घोषणा करून त्यांच्या मृत्युपत्राचेही वाचन जाहीरपणे केले होते. त्याच मृत्युपत्रात युवराज २१ वर्षे पूर्ण करीपर्यंत आचार्य कालविजयाला काळजीवाहू सरकार बनवण्याची अनुमती दिली होती. या साऱ्या अफवांच्या पिकामध्ये सत्य काय  हे कुणालाच समजत नव्हते. परंतु कालविजयाने काळजीवाहू सरकार स्थापन केले होते. सर्व महत्त्वाच्या पदांवर आपले विश्वासू म्हणजेच अंगारकराज उग्रसेनाने पाठवलेले सरदार नेमले होते, आणि मणीपालची सत्ता अलगदपणे उग्रसेनाच्या हाती आली होती. तथापि त्याला अजूनही राजरोसपणे राज्याभिषेक करून घेणे शक्य नव्हते, आणि याचे कारण म्हणजे मणीपालची अनेक अंकित, आणि मित्र असलेली राज्ये. त्यांनी उग्रसेनाच्या सम्राटपदाला कधीच मान्यता दिली नसती. उग्रसेनाची कीर्तीच तशी होती. आणि म्हणूनच युवराजांचे बाहुले पुढे करून राज्य चालविणे त्याला भाग होते. अन्यथा त्याच्या हातात असते, तर युवराजांचा वध स्वहस्ते करण्यास त्याने जराही मागेपुढे पाहिले नसते.  

*** 

चतुरसेन विचारात गढून गेले होते. त्यांना आपल्या दालनात एकटे सोडून चंडोल नेहमीप्रमाणे युवराजांच्या बरोबर उद्यानामध्ये प्रभातफेरीसाठी गेला होता. यापुढची चाल कशी असावी याचेच विचार त्यांच्या मनात घोळत होते. दालनातून बाहेर पडणे त्यांना शक्य नव्हते. राजवाड्यातील एखादा सेवक त्या दालनात काही कारणाने आला तर ..?

"अरे चंडोला तू येथे काय करतो आहेस?"

मोठ्याने बोलत तारीणी तेथे प्रवेश करीत होती. चतुरसेनाने वळून पाहिले. 

"तू येथे का बसला आहेस चंडोला? तुला माहीत आहे ना वसंतोत्सवाला आता काही दिवसच राहिले आहेत. कितीतरी कामे आहेत आणि तू ..." 

"अगं हो हो, किती बोलशील?" चंडोलाच्या वेषातील चतुरसेन म्हणाले. तारीणीला जराही संशय आला नाही की ती चंडोलाशी नाही तर त्याच्या वेषातील दुसऱ्या कुणाशी वोलत आहे. महाराज भानुप्रतापांनी उगीचच त्यांना ऐय्यारराज ही पदवी दिली नव्हती. छद्मवेष धारण करणे यात त्यांचा हातखंडा होताच, परंतु ज्याचा वेष घेतला आहे त्याचे बोलणे, वागणे, चालणे इत्यादिचे  अचूक अनुकरण करणे ही त्यांची खासियत होती. त्यांचीच नाही तर भार्गवराम यांच्या साऱ्या शिष्यांचे ते एक वैशिष्ट्यच होते. 

"चंडोला, तू वसंतोत्सवासाठी राजवाड्याचे सुशोभीकरण करण्यासाठी मला मदत करण्याचे आश्वासन दिले आहेस हे विसरू नकोस. खूप कामं आहेत, आणि दिवस कमी आहेत." तरीणीने आठवण करून दिली. 

"मी काहीही विसरत नाहीये, मी तुला मदत करणार म्हणजे करणार. पण तू मला एक सांग वसंतोत्सवात आचार्य कालविजय स्वतः सहभागी होणार आहेत ना? अजून कोण कोण येणार आहेत? तुला कळले असेल ना?" चंडोल वेषधारी चतुरसेनाने पृच्छा केली.

तारीणीने एकवार नाराजीने चंडोलाच्या वेषात असलेल्या चतुरसेनांच्याकडे पाहिले.

"जसे काही तुला माहितीच नाही. महाराज उग्रसेन, महाराणी पूर्णादेवी आणि राजकुमार अपूर्वसेन देखील येणार आहेत ना? तसेच महासाध्वी योगीनीमाता आणि प्रसिद्ध मांत्रिक भैरवदेखील येणार आहेत. आणखीही काही लोकं आहेत. आणि तुला माहिती आहेच वसंतोत्सवातील स्पर्धांमध्ये सहभागी होण्यासाठी देशोदेशींचे युवक, युवतीदेखील येतील. तसेच अनेक नागरिक देखील असणार आहेतच. मग इतक्या मोठ्या जनसमुदायासमोर राजवाड्याची शोभा कशी झळझळीतपणे उठून दिसली पाहिजे." तारीणीने सविस्तर उत्तर दिले.

चतुरसेन तारीणीचे बोलणे लक्षपूर्वक ऐकत होते. वसंतोत्सवातच तर...

बोलता बोलता तारीणीने दालनाच्या गवाक्षांची कवाडे उघडली. तेथे असलेली आसने, मेजे नीट नेटकी करून तेथे असलेल्या चांदीच्या कलशामध्ये स्वच्छ, ताजे पाणी भरून ठेवले. आणि जाता जाता चंडोलाला म्हणजेच चतुरसेनाला कामासंबधी काही सूचना देऊन ती दुसऱ्या दालनाकडे निघून गेली.

"हं ऽऽ अशी योजना आहे तर वसंतोत्सवाची. स्वतः अंगारकराज सहपरिवार उपस्थित राहणार आहेत. म्हणजे आपल्याला मिळालेली माहिती बरोबर आहे."

चतुरसेन विचारात गढून गेले होते. इतक्यात चंडोल, म्हणजे गोवर्धनने तेथे प्रवेश केला. त्याच्या बरोबर कंदूक म्हणजेच मदनराय देखील होते. दोघांचा परिचय करून दिल्यानंतर चंडोल म्हणाला,

"महाराज आपण गैरसमज करून घेऊ नये, परंतु आपले राजवाड्यामध्ये राहणे धोक्याचे ठरू शकते आणि इतकी वर्षे यशस्वी झालेली योजना क्षणात धुळीस मिळू शकते."

"बरोबर आहे चंडोला, आत्ताच तुझी ती तारीणी आली होती येथे... "

त्या उल्लेखाबरोबर चंडोल थोडा संकोचला.

"महाराज आपण समजता तसे काही नाही, आपणास विदित आहेच की काही बातम्या मिळवण्यासाठी ... "

चतुरसेन आणि कंदूक दोघेही हसू लागले. चंडोलाच्या खांद्यावर हात ठेवीत चतुरसेन म्हणाले,

"आम्हाला सारे माहिती आहे, तू नको उगीच संकोच करूस."

त्यानंतर गंभीर होत चतुरसेन बोलले,

"तू म्हणतो आहेस ते बरोबर आहे. परंतु एकदा युवराजांची भेट झाली असती तर बरे वाटले असते."

"नाही नाही, असा विचार सुद्धा करू नका, वेळ येईल तेव्हा युवराज तुम्हाला भेटतीलच" चंडोल म्हणाला.

तेवढ्यात कुणाच्यातरी किंकाळीने तिघेही दचकले. कंदूक धावत गवाक्षापाशी गेला. तेथील कठडा घट्ट धरून मान खाली घालून थरथरत उभा राहिला. परत एकदा तोच आवाज आला, त्यानंतर कुणीतरी आसूड ओढल्याचा आवाज आला. त्यानंतर कुणाच्यातरी भेसूर आवाजात रडण्याचा आवाज येऊ लागला. 

चंडोलाने आपले दोन्ही नेत्र मिटून घेतले होते, चेहऱ्यावर वेदना पसरली होती. हाताच्या मुठी त्वेषाने आवळल्या गेल्या होत्या. काही काळाने ते आवाज थांबले. कंदूक वळून परत चतुरसेनांच्यासमोर येऊन उभा राहिला. चंडोलांनीदेखील आपले डोळे उघडले. चतुरसेन दोघांकडे प्रश्नार्थक नजरेने बघत होते.

"युवराज .. ", कापऱ्या अवाजात कंदूक बोलला.

सारे काही समजल्याप्रमाणे चतुरसेनांनी मान हालवली. त्यांची मान आता खाली गेली होती. दोन्ही हात जुळवून ते बोलले,

"महाराज, आम्हाला क्षमा करा. आम्हांसारखे सेवक असताना, युवराजांवर ही वेळ यावी, हे अत्यंत लाजिरवाणे आहे. परंतु आता लवकरच याचा शेवट होईल. मणीपालला त्याचा वारस मिळेल, आणि काळाचे  अमंगळ सावट हिरण्यमयीपासून लवकरच दूर जाईल."

चंडोल आणि कंदूकाने, चतुरसेनांचे जोडलेले हात आपल्या हाती घेतले. ते तिघेजण जणू शपथ ग्रहण करीत होते. प्राणप्रिय मणीपाल साम्राज्य वाचविण्याची शपथ, राज्याच्या वारसावर होणारे अमानुष अत्याचार संपवण्याची शपथ, अन्याय दूर करण्याची शपथ, आणि अन्याय करणाऱ्यांचा नायनाट करण्याची शपथ. काही काळ कुणीच बोलण्याच्या अवस्थेत नव्हते. तिघांच्याही नेत्रात अश्रू दाटलेले होते. परंतु ते असहायतेचे अश्रू नव्हते, तर युवराजांच्या वेदना बघताना झालेल्या दुःखाचे ते अश्रू होते.  सर्वात आधी चतुरसेन भानावर आले. दोघांकडे बघत म्हणाले,

"आपण असे भावनेच्या अधीन होता कामा नये. खऱ्या ऐय्याराचे वैशिष्ट्य म्हणजे तो मानवी भाव-भावनांपासून दूर राहून सारे लक्ष कर्तव्यावरच केंद्रित करतो. भावना मनुष्याला दुबळ्या बनवतात. आणि मग कुठलेही कार्य करणे अशक्य होऊन जाते. तुम्ही दोघांनीही स्वतःला सावरावे. तुम्ही आत्तापर्यंत केलेले कार्य हे विशेष प्रशंसनीय आहे. यात किती धोका आहे हे आम्ही जाणतो. परंतु राजनिष्ठेचे तुम्ही दोघे केवळ अजोड उदाहरण आहात. हे मी तोंडदेखलं म्हणत नाही, तर या आमच्याच नव्हे तर युवराजांच्या परिवाराच्या देखील याच भावना आहेत."

काही काळासाठी भावनांच्या कल्लोळात हरवलेले ते दोघे ऐय्यार आता सावरले होते. त्या दोघांनी कितीतरी मोठा काळ विदुषकी वस्त्रांमध्ये  राजवाड्यात व्यतीत केला होता. त्यांचे ध्येय एकच होते, आणि ते म्हणजे युवराजांचे रक्षण... स्वतः महाराज भानुप्रतापांचा काहीच ठावठिकाणा नव्हता. ते कधी परत येतील ही आशासुद्धा मणीपालच्या जनतेने सोडून दिली होती. परंतु त्यांचे एकमेव आशास्थान होते युवराज शार्दुल, आणि त्यांनाच आजवर जपले होते चंडोल आणि कंदूक यांनी. 

*** 

आचार्य कालविजयाच्या हाती जेव्हा सारी सत्ता आली तेव्हा त्याला विजयाचा उन्माद चढला होता. अनेक सरदार आणि राजकीय अधिकारी त्यात बळी गेले होते. त्या सर्वांचा अपराध एकच होता, आणि तो म्हणजे त्यांची राजनिष्ठा. जे तडजोड करायला तयार झाले ते वाचले, आणि ज्यांनी आपल्या सर्व मूल्यांना तिलांजली देऊन कालविजय आणि उग्रसेनांच्या कृष्ण कृत्यांना साथ दिली त्यांची नेत्रदीपक अशी भरभराट झाली होती. पूर्वी पायी चालत जाणाऱ्यांच्या दारात आता गजान्त लक्ष्मी झुलत होती. दुसऱ्याच्या हुकुमांची तामिली करणारे आता स्वतःच हुकूमशहा बनले होते. या अचानक मिळालेल्या वैभवाने त्यांची मती भ्रष्ट झाली होती, विचारशक्ती कुंठित झाली होती. स्वजनांवर अत्याचार करून परकीयांना मदत करणाऱ्याचे चारित्र्य तर कधीच रसातळाला पोहोचले होते. एकेकाळी सर्वधर्मांचे आश्रयस्थळ असलेली हिरण्यमयी, आज गणिकांच्या घुंगरांच्या तालावर बेभान होऊन झुलत होती. जिथे कधी होम-हवन आणि धार्मिक अनुष्ठाने पार पडली जात, तेथे आज द्यूताचा खेळ रंगत होता. उदा धूपांनी उधसणाऱ्या दिशा आज शौकीन श्रीमंत आणि नटरंगी नारींनी लावलेल्या मादक अत्तराने उसासत होत्या. सर्वत्र केवळ अधर्म अधर्म. मंदिरे होती, परंतु तिकडे नगरजनांची पावले वळत नव्हती. कट कारस्थानांना तर नुसता ऊत आलेला होता. आणि त्याचे केंद्रस्थान होते आचार्य कालविजयांचा आश्रम. 

आज आश्रमात खूपच लगबग दिसत होती. सारे लोक दबक्या पावलाने आणि झुकलेल्या मस्तकाने आश्रमांच्या प्रांगणात जमत होते. आज दीक्षाविधी होता. आचार्यांचे काही शिष्य आणि शिष्या आज गुरू आणि गुरूमाई या पदव्या स्वीकारणार होते. 

आचार्य कालविजय हे काळभैरवनाथाचे उपासक होते. काळभैरवनाथाचे उपासक हे अघोरपंथी म्हणून ओळखले जात. त्यांच्या साधनेचे मार्ग काहीसे वेगळे होते. शुद्ध सात्त्विक मनाला आणि बुद्धीला न पटणारी त्यांची तत्त्वे होती. त्यामुळे सामान्यजन त्यापासून दूरच राहत. परंतू अघोराची साधना करून त्यांनी मिळवलेल्या शक्तीची साऱ्यांना दहशत होती. खुद्द अंगारकराज उग्रसेनदेखील कालविजयाच्या शक्तीसमोर नम्र असत. 

आश्रमाच्या प्रांगणात दर्भासने अंथरलेली होती. प्रांगणाभोवतीच्या भिंतीवर लालभडक फुलांच्या माळा लावलेल्या होत्या. समोर आश्रमाच्या ओवरीवर काही लाकडी आसने ठेवलेली दिसत होती. त्यावर पांढऱ्याशुभ्र बिछायती घातलेल्या  होत्या. त्यांच्या पाठीमागे काळभैरवनाथाची मोठी, उग्र अशी दगडांमध्ये घडवलेली मूर्ती ठेवलेली होती. दिवसाचा आता तिसरा प्रहर होता. लख्ख सूर्यप्रकाश होता. उन्हे तापू लागली होती. अशावेळी देखील काळभैरवनाथाच्या मूर्तीच्या दोन्ही बाजूला मोठे दीप तेवत होते. समोर उग्र वासाचा धूप जळत होता. त्यातून निघालेल्या धुरामुळे तेथील सार अवकाश व्यापलेले होते. 

जमलेली मंडळी दर्भासनांवर आसनस्थ होत होती. इतक्यात आश्रमाच्या आतील बाजूला काही हालचाली सुरू झाल्या. तेथील शिष्यगणांची लगबग वाढली, आणि आश्रमाच्या द्वारातून आचार्य कालविजयांची भव्य मूर्ती प्रकट झाली. त्यांच्या पाठीमागे आणखी काही स्त्री पुरूषांचा जमाव होता. ते सारे त्यांचे प्रमुख शिष्यगण होते. आचार्य कालविजयांच्या देखरेखीखाली नुकताच एक होम तेथे करण्यात आलेला होता. त्यातील समिधा अजूनही जळत होत्या. त्यातून धुराचे लोट उठत होते. जळलेल्या लाकडाचा तसेच होमात अर्पण केलेल्या इतरही काही वस्तू जळतानाचा एकत्रित वास तेथे पसरला होता.  

आचार्यांच्या समवेत त्यांच्या प्रमुख शिष्या आणि गोकर्ण देशीच्या मठाधिपती योगिनीमाता होत्या. तसेच हिरण्यमयीच्या आश्रमाची जबाबदारी ज्या शिष्योत्तमांवर सोपवून आचार्य राजकारणांच्या खेळी करत होते ते महीपाल आणि योगपाल त्यांच्या समवेत होते.  

गंभीर स्वरात भैरवनाथाची स्तुती असलेले मंत्र उच्चारले जात होते. आचार्यांनी महिपालाला संकेत दिला. त्याने एकेका शिष्याची नावे उच्चारण्यास सुरुवात केली. नाव पुकारला गेलेला शिष्य आचार्यांसमोर गुडघे टेकून बसत असे. आचार्य त्याच्या कपाळावर गंध लावून काही मंत्रोच्चार करीत. त्यानंतर आपल्या जवळील कमंडलू मधील जलाचे  शिष्याच्या मस्तकावर प्रोक्षण करीत, नंतर त्याच्या हातात कालभैरवाची काष्ठप्रतिमा देऊन, त्या प्रतिमेची अनन्य भावाने साधना करीत राहण्याचे वचन घेत.  

जवळपास एक घटिका हा कार्यक्रम चालू होता. आता सूर्याचे तेज प्रखर झाले होते. उन्हाचा ताप आता जास्त जाणवू लागला होता. दीक्षाविधी संपल्याचे जेव्हा जाहीर करण्यात आले तेव्हा सर्वांनीच सुटकेचा निःश्वास सोडला. कालविजय आपल्या प्रमुख शिष्यगणांसमवेत आश्रमात प्रवेशले.  

"आचार्य आपणास भेटण्यासाठी सेनापती... ", त्यांच्या एक शिष्य सांगत आला, परंतु त्याचे बोलणे अर्ध्यावरच रोखीत आपला उजवा हस्त उंचावित आचार्य बोलले,

"आज नाही, त्यांना सांग आम्ही त्यांची उद्या राजसभेमध्येच भेट घेऊ. "

असे म्हणून त्यांनी योगीनीमाता आणि बाकीच्यांना आसनस्थ होण्याची खूण केली.

"आपणा सर्वांस ज्ञात असेलच की आपण येथे कशासाठी जमलो आहोत. येत्या वसंतपंचमीला युवराज शार्दुल वयाची एकवीस वर्षे पूर्ण करतील, आणि मग त्यांना राज्याभिषेक करावा लागणार आहे. तुम्हा सर्वांना युवराजांच्या मानसिक स्थितीची कल्पना आहेच. त्यामुळे ते अभिषिक्त सम्राट झाले तरीही राज्यशकटाची सूत्रे माझ्याच, पर्यायाने उग्रसेनाच्या हाती राहणार आहेत. त्याच वेळेस मी, राजकन्या अपूर्वा आणि युवराजांच्या विवाहाचा प्रस्ताव मांडीन, आणि तुम्ही सर्वांनी त्यास अनुमोदन द्यावे."

सर्वांनी होकारार्थी माना डोलवल्या. कालविजयाच्या विरुद्ध काहीही बोलण्याची कुणाची प्राज्ञा नव्हती. त्यानंतर कालविजय सर्वांना वसंतोत्सवाची योजना सांगत होते. प्रत्येकाला काही कर्तव्ये त्याने नेमून दिली होती. सगळ्यात शेवटी ते सूचकपणे बोलले, 

"यात माताजी योगीनींचा सहभाग फार महत्त्वपूर्ण ठरणार आहे." 

साऱ्यांनी माताजींकडे वळून पाहिले, परंतु त्यांच्या मुद्रेवर कोणतेही भाव जाणवत नव्हते.  

याच वेळेस त्यांच्याच आश्रमातील एक शिष्य, आश्रमातून बाहेर येऊन नगर वेशीच्या दिशेने चालायला लागला हे कुणाच्याही लक्षात आले नव्हते.  

***

त्या धूळभरल्या रस्त्यावरून ते तीन प्रवासी कधीचे चालत होते. सूर्य आता पश्चिम दिशेला कलला होता. परंतु अजूनही त्याच्या प्रखर किरणांचा ताप असह्य होत होता.  रस्त्यावर सावली देऊ शकेल असा  एकही वृक्ष दिसत नव्हता.  

"अजून किती वाटचाल करायची आहे आपल्याला?"

त्यातील स्त्रीने विचारले. ती एक मध्यमवयीन स्त्री होती. तारूण वयात  ती नक्कीच सौदर्यवती असावी. तिच्या एकंदर हालचाली दर्शवित होत्या की ती एक उच्चकुलीन अशी स्त्री असावी. प्रवासाने तिची वस्त्रे मलीन झालेली होती. मोजके सौभाग्यलंकार सोडले तर दुसरा कुठलाही दागिना तिच्यापाशी नव्हता. ती एका अश्वावर स्वार झालेली होती. तिच्या समवेत दोन पुरूष चालत होते. त्यांची तिच्याशी वागणूक अतिशय सन्मानपूर्वक अशीच होती. कदाचित ते तिचे सेवक असावेत.  

"अजून थोडी मार्गक्रमणा केली की आपण अवंतीपूरच्या हद्दीमध्ये प्रवेश करू देवी."

त्यातील एकजण नम्रपणे उत्तरला.

नंतर बराचकाळ ते तिघेही काहीही न बोलता मार्गक्रमण करीत राहिले. 

 

सूर्यास्ताला काही घटिका बाकी असताना ते अवंतीपूरच्या प्रवेशद्वाराजवळ पोहोचले होते. तेथील रक्षकाने त्यांना थांबवले, आणि कोण, कुठून आले याची चौकशी करण्यास प्रारंभ केला. ती स्त्री श्रमाने फारच विकल झालेली दिसत होती. त्या रक्षकाने  चौकशी लवकर संपवून आपल्याला लवकर आत जाऊ द्यावे असे तिला वाटत होते. परंतु तेथेच प्रतीक्षा करणे क्रमप्राप्त होते.  प्रवासाच्या श्रमाने आणि प्रखर उन्हामध्ये बराचकाळ राहिल्याने तिला अस्वस्थ वाटू लागले होते. ती  अश्वावरून पायउतार होत जवळच असलेल्या वृक्षाच्या दिशेने निघाली. परंतु काही पावले चालल्यानंतर तिला तेथेच भोवळ येऊ लागली. तिच्या सोबत थांबलेल्या सेवकाच्या लक्षात तिची ही अवस्था आली होती. त्याने चटकन पुढे होत तिला आधार दिला, आणि सावकाश त्या विशाल वृक्षाच्या छायेमध्ये तिला घेऊन आला. ती तेथेच वृक्षाच्या बुंध्याला पाठ टेकवून बसली. तो सेवक म्हणाला,  

"देवी मी आपल्यासाठी जल घेऊन येतो, आज्ञा असावी."

तिने क्षीणपणे मान हालवली आणि परत ग्लानीमुळे डोळे मिटून बसून राहिली.  

तो सेवक एका मातीच्या मडक्यामध्ये शीतल जल घेऊन आला. आता त्या स्त्रीला विश्रांतीची खरोखरच फार आवश्यकता होते.  सेवकाने आणलेले जल प्यायल्यानंतर तिला जरा तरतरी आली होती. मावळत्या सूर्याची किरणे आता तिथे पसरली होती. अस्ताला जाण्यापूर्वी जणू तो तेजोनिधी आपल्या पूर्णं तेजाने तळपत होता. ती किरणे डोळ्यामध्ये जाऊन अंधारी आल्यासारखे वाटत होते, म्हणून  कपाळावर हात आडवा घेऊन त्या स्त्रीने सुरक्षा रक्षकाशी बोलणाऱ्या आपल्या सेवकाकडे पाहिले. आता त्या रक्षकाचे समाधान झाले असावे, कारण तो सेवक त्या स्त्रीच्या दिशेने येऊ लागला होता.

"आपल्याला नगरीमध्ये प्रवेश करण्यास परवानगी मिळाली आहे देवी."

ते ऐकून त्या स्त्रीने समाधानाचा एक सुस्कारा टाकला. 

"अरे भूपती, परवानगी तर मिळाली, पण आपण कुठे आश्रय घेणार आहोत?"

"आपण चिंता करू नये देवी, माझ्याकडे सारी माहिती आहेच. शिवाय आपली दासी वसुमती येथे अगोदरच आलेली असून सध्या अवंतीपूरच्या राणीसरकारांच्या महालामध्ये ती त्यांची सहायिका म्हणून काम करते आहे. तिने सर्व व्यवस्था केली आहे. फक्त एक अडचण आहे. आपल्याला काही दिवस तरी एका सर्वसामान्य धर्मशाळेतच राहावे लागणार आहे. नंतर एखाद्या हवेलीची किंवा किमान एखाद्या घराची तरी व्यवस्था होईल."

ते ऐकून त्या स्त्रीच्या चेहऱ्यावर एक उपरोधिक स्मित आले. 

"आता आम्हीही सर्वसामान्यच आहोत भूपती. किती मोठा काळ उलटला आहे? आता भूतकाळाच्या केवळ स्मृती राहिल्या आहेत. एक खंत आम्हाला जाळते आहे. त्या सर्व उद्रेकाला, विनाशाला काही अंशी आम्हीच कारणीभूत झालो. आणि आमचे पुत्र ... कसे आहेत ते? कोणत्या अवस्थेत आहेत? जीवित आहेत अथवा ..."

बोलता बोलता ती थबकली. काही अशुभ बोलले जाऊ नये म्हणून  तोंडावर  एक हात तिने दाबून धरला. तिची सारी चर्या वेदनेने आक्रसली होती. 

भूपती पुढे होत हलक्या स्वरात बोलला,

"महाराणींनी आपल्या भावनांना बांध घालावा. आपण परक्या प्रदेशात आहोत, काहीही दगा होऊ शकतो. आपण निःशंक राहावे, युवराज सुखरूप आहेत एव्हढेच मी खात्रीपूर्वक सांगू शकतो. आपण याहून अधिक विचारू नये."

समजल्यासारखी मान डोलवत ती स्त्री, म्हणजेच महाराणी भानुशीला देवी, आपल्या जागेवरून उठून नगराच्या दिशेने चालू लागली. 

होय...  त्या होत्या महाराणी भानुशीलादेवी. मणीपाल साम्राज्याची सम्राज्ञी. परंतु आता राज्यापासून दूर, लपतछपत फिरणे त्यांना भाग होते. खूप मोठा काळ उलटला होता तरीदेखील उग्रसेनाची आणि कालविजयाची माणसे राजपरिवाराच्या शोधार्थ सगळीकडे नजर ठेवून होती. 

आज महाराणी अवंतीपूरच्या आश्रयाला आल्या होत्या. अवंतीपूर एकेकाळी मणीपालचे अंकित राज्य होते. परंतु उग्रसेनाच्या साथीत त्यांनी भानुप्रतापांच्या विरूद्ध समशेर उपसली होते. आता त्यांचे भानुप्रतापांशी शत्रुत्व होते. परंतु अवंतीनरेशांची राणी ही भानुशीला  देवींची भगिनी होती. त्या दोघींचे वडिल हे सख्खे बंधू. परंतु आता त्यांच्या नात्याचा काही मागमूस राहिला नव्हता. अनेक वर्षांमध्ये त्यांचा काहीच संवाद नव्हता. तरीदेखील भानुशीलादेवींना त्या नात्याच्या धाग्याचा आधार वाटत होता. येथे आपल्याला आसरा मिळू शकेल अशी आशा त्यांना होती. 

त्यांच्या डोळ्यासमोर भूतकाळाची चित्रे दिसत होती. 

महाराणी मंदिरात देवदर्शनासाठी गेल्या असताना कालविजयांनी त्यांच्याशी केलेले विचित्र वर्तन त्यांना आठवले. आपण त्याचवेळी सावध व्हायला हवे होते. भानुशीलादेवींच्या मनात विचार आला. एक कडवट स्मित त्यांच्या ओठांच्या कडांवर रेंगाळले. 

त्या काळात महाराणी पूर्णपणे कालविजयांच्या आहारी गेल्या होत्या असे म्हणले तरी वावगे ठरू नये. त्यांच्याकडे असलेल्या दैवीशक्तीमुळे आपल्या पुत्राला आरोग्यप्राप्ती झाली यावर त्यांची श्रद्धा होती. अनेकवार महाराजांनी त्यांना सावध करण्याचा प्रयत्न केला होता. परंतु महाराणींना संकेत कळले नव्हते. 

कालविजयने केलेली कुठलीही मागणी पूर्ण करण्यात येत असे. त्यासाठी महाराणी प्रसंगी स्वतःचे विशेष अधिकार वापरत असत. त्यांच्या आश्रमांसाठी जागा उपलब्ध करून देणे असो, अथवा त्यांच्या आणि त्यांच्या शिष्यांच्या संपूर्ण राज्यात होणाऱ्या कार्यक्रमांसाठी त्यांना लागणारे मनुष्यबळ उपलब्ध करून देणे असो, महाराणींच्या आज्ञेने त्या सर्वांची पूर्तता केली जात असे. त्यांना अपरंपार धन महाराणींकडून दानाच्या स्वरूपात दिले गेले होतेच, त्याशिवाय महाराजांना सांगून कालविजयांच्या अनेक ठिकाणी असलेल्या आश्रमांसाठी नियमित उत्पन्नाच्या जमिनी देववल्या होत्या. कालविजयांवर असलेली महाराणींची विशेष कृपा अनेक जणांच्या डोळ्यात खुपत असे, परंतु उघडपणे बोलण्याचे धाडस कुणीच करत नव्हते. महाराणींच्या विशेष परवानगीने आचार्य कालविजय, युवराज शार्दुलांना त्यांच्या प्रकृतीस्वास्थ्या साठी भेटू शकत होते, राजभवनामध्ये त्यांचा मुक्तसंचार असे. 

प्रत्यक्ष महाराणींची  कृपा असलेले व्यक्तीमत्व म्हणून राजकीय वर्तुळात त्यांना विशेष महत्त्व प्राप्त  झाले होते. आपले भक्त असलेले सरदार आणि नगरश्रेष्ठींची  काही राजकीय कामे मार्गी लावण्याकरता कालविजय महाराणींचे नाव बिनदिक्कत वापरत असे. महाराणींच्या श्रद्धेचा, विश्वासाचा हा गैरवापर होता. परंतु महाराणींना हे काहीच दिसत नव्हते. त्यांच्या दृष्टीने कालविजय हा एक देवदूतच होता.

 

भानुशीलादेवींच्या कपाळावर आठ्यांचे जाळे उमटले. आपले डोळे आकुंचित करून त्या जणू आपला भूतकाळच पाहत होत्या. 

"कसली एवढी भूल पडली होती आपल्याला? युवराजांचे स्वास्थ्य हेच कारण होते, की आचार्य कालविजयांचे तेजस्वी व्यक्तीमत्त्व? त्यांचे आरपार वेध घेणारे नेत्र?"

महाराणी शहारल्या. त्या साऱ्या आठवणी त्यांना नकोशा वाटल्या. आपले काय आणि कसे चुकले याची त्यांनी गेल्या काही वर्षांच्या काळात अनेकवार उजळणी केली होती. स्वतःला त्यांनी अनेकवार दोष दिला होता, परंतु तरीही अजून त्यांचा भूतकाळ त्यांना डाचत होता. आपण केलेल्या चुकांची किंमत किती जणांना द्यावी लागली ते आठवून त्या पुन्हा अस्वस्थ झाल्या. 

सारा प्रवास त्यांनी अश्वावर आरूढ होऊन केला होता. परंतु आता त्यांना ती दगदग नकोशी वाटली, म्हणून त्या चालतच निघाल्या. ते पाहून दुसरा सेवक श्रीपती घाईने पुढे येत बोलला,

"थांबावं देवी, मी एखाद्या पालखी अथवा मेण्याची व्यवस्था होते का ते बघतो."

"राहू दे, थोडं चालल्याने जरा बरे वाटेल. चल" भानुशीलादेवीं त्याला म्हणाल्या.

धर्मशाळेमध्ये त्यातल्या त्यात चांगल्या जागेची व्यवस्था करून भूपती आणि श्रीपती दोघेही नगरामध्ये गेले. महाराणी बिछायतीवर शांतपणे बसून राहिल्या. प्रवासाचा शीण त्यांना आता चांगलाच जाणवत होता.

"कुठच्या कुठे येऊन पडलो आपण?" त्यांच्या मनात विचार आला. जन्मापासून राजवैभवात राहिलेल्या भानुशीलादेवींनी मागील काही काळात अनेक आपत्तींना तोंड दिले होते. सततची अनिश्चित्तता जणू त्यांच्या जीवनक्रमाचा एक भाग बनून गेली होती. सारा परिवार विखुरला गेला होता. त्यांना आपल्या कन्यांची आठवण आली. 

किती सुकुमार आणि नाजूक  राजकन्या होत्या त्या?  नशीब असे पालटले नसते तर किती वैभवात त्यांचे विवाह करून दिले असते? समाधान एकाच गोष्टीचे होते की त्या साऱ्याजणी आज सुखरूप होत्या, सुखात होत्या. 

*** 

असा बराच काळ लोटला, बाहेर आता गडद काळोख पसरला होता. धर्मशाळेत असलेल्या चारदोन वाटसरूंची काय ती सोबत होती. भानुशीलादेवी  उठून पुढच्या ओवरीत आल्या होत्या. मिळालेल्या विश्रांतीमुळे त्यांना खूपच बरे वाटत होते. काळोखात काहीतरी बघण्याचा त्या उगीचच प्रयत्न करीत राहिल्या. इतक्यात अंधारातून दोन आकृती आल्या. दोघांकडे थोडेफार सामान दिसत होते. त्यांनी धर्मशाळेच्या आत तीन दगड ठेवून चूल पेटवली. सोबत आणलेल्या लाकडाच्या मोळीतून काही लाकडाचे तुकडे त्या चुलीच्या जाळामध्ये टाकले. त्यावर एक धातूचे पात्र ठेवून त्यात पाणी ठेवले, पाण्याला उकळी येऊ लागली तशी त्यात धुवून ठेवलेले डाळ तांदूळ घातले. काही वेळानंतर शिजलेले गरम अन्न घेऊन तिघेजण भोजन करण्यासाठी बसले. भानुशीलादेवी म्हणाल्या,

"तुम्ही दोघे आहात म्हणूनच आज मी इथवर येऊ शकले. खरेच तुमचे फार मोठे उपकार आहेत आमच्यावर."

ते ऐकून भूपती म्हणाला, "असं बोलू नये, आणि मनाला इतका त्रास करून घेऊ नये. सारे काही ठीक होणार आहे. भास्कराचार्यांनी रमल मांडून बघितले आहे."

"अरे हो. मला माहित का नाही ते ?  अनेक वर्षे झाली मी हेच ऐकते आहे, परंतु परिस्थिती मात्र जशी आहे तशीच आहे. कधी येणार आहे ते परिवर्तन? आमच्यात तर आता काही त्राण राहिले नाही. युवराजांची भेट तरी घडते की नाही हे तो एक परमेश्वरच जाणे."

यावर काय बोलावे ते न कळून दोघेही शांत राहीले.

*** 

काही एक योजना करून भानुशीलादेवी अवंतीपूरमध्ये आल्या होत्या. भगीनींची भेट हे एक निमित्त होते. त्यातून काही राजकारण साधते का ते पहायचे होते. पूर्वी ज्या राज्यांनी उग्रसेनाला साथ दिली होती त्यांचा आता भ्रमनिरास झाला होता. त्यांना पाहिजे तसा सत्तेचा वाटा तर मिळाला नव्हताच, परंतु भानुप्रताप सारख्या पुण्यशील राजाला दगा दिल्याने प्रजेमध्येसुद्धा त्यांच्याबद्दल नाराजी होती.  उग्रसेनाच्या कारभाराची पद्धत कुणाही सरळमार्गी व्यक्तीला मानवण्याजोगी नव्हतीच. त्यातही आचार्य कालविजयाची प्रत्येक क्षेत्रात असणारी लुडबुड कुणालाच सहन होत नव्हती. स्वतःला अध्यात्मिक गुरू म्हणवणारे कालविजय, एखाद्या कसबी राज्यकर्त्याप्रमाणे शह-प्रतिशहाचे राजकारण करीत होते. त्यांचे अस्तित्व साऱ्यांना डोईजड झाले होते. या सर्व वातावरणाचा उपयोग करून घेऊन, अवंतीपूर कडून काही राजकीय मदत मिळू शकेल का याचा अंदाज घ्यायचा होता.

  

प्रसन्न सकाळ होती. रात्रभर मिळालेल्या विश्रांतीमुळे भानुशीलादेवी सुखावल्या होत्या. एका पात्रात दूध घेऊन आलेल्या भूपतीला त्या म्हणाल्या,

"आता आम्हाला आमच्या भगिनी मालविकादेवींची भेट घ्यायची आहे. पण कशी घ्यावी? कारण अवंतीपूरनरेश तर मणीपालच्या विरोधात आहेत. राजकारणात नातेसंबंधाना काही महत्त्व राहत नाही. नाहीतर ज्यांच्याबरोबर आम्ही बालवयात एकत्र राहिलो, खेळलो त्या आमच्या भगिनींची आम्हाला अशी लपूनछपून भेट घ्यावी लागली नसती."

"खरं आहे देवी, परंतु सध्या वातावरण काहीसे बदलल्याचे संकेत मिळत आहेत. वसुमतीची मी काल येथे आल्याबरोबर भेट घेतली. तीच सांगत होती,"  भूपती म्हणाला.

"देव करो आणि तसेच असो, असं एकाकी आम्ही किती काळ झगडणार? आणि ते सुद्धा अशा माणसाशी जो वरकरणी धर्माच्या गोष्टी बोलून प्रजेची दिशाभूल करतो आहे. आमच्या विश्वासाचा, श्रद्धेचा ज्याने गैरफायदा घेतला आणि ... ", भानुशीलादेवी गप्प झाल्या.  हेच विचार त्यांच्या मनात दिवसरात्र घोळत असत, ते आज त्या प्रकटपणे बोलत होत्या. 

"देवी आज सायंकाळी राणी मालविकादेवी महादेवाच्या मंदिरात येणार आहेत. म्हणजे वसुमतीनेच ही व्यवस्था करवली आहे. राणीसरकारांना आपल्या आगमनाची पूर्वकल्पना दिलेली आहे, आणि त्यांच्या प्रतिसादावरून त्या आपल्याला भेटण्यास उत्सुक असल्याचे जाणवत आहे. परंतु वेळ पडल्यास,  पतीच्या मर्जीविरूद्ध त्या आपणांस किती मदत करतील ते पहायचे."

*** 

थोडसं गावाबाहेर असलेलं ते शिवमंदिर.. फार भव्य वगैरे नव्हते. परंतु शिल्पकलेचा एक सुंदर नमुनाच म्हणायला हवे. सुरेख कलाकृतींनी सजलेला कळस आणि त्यावर फडकणारे केशरी निशाण. स्वच्छ आणि नेटके प्रांगण, त्यामध्ये कडेने काही फुलझाडे लावलेली. तिथेच नंदीची स्थापना केलेली. तिथून पुढे थोड्या पायऱ्या... आणि त्या चढून गेल्यानंतर मंदिराच्या सभामंडपामध्ये प्रवेश करता येई. कोरीव काम केलेले स्तंभ आणि काळ्या, घासून गुळगुळीत केलेल्या दगडाची जमीन. त्याच्यापुढे गाभारा होता. काहीसा अंधारा,  तिथे ३-४ पायऱ्या उतरून जावे लागे. गर्भगृहात जमिनीमध्ये बसवलेले, काळ्या एकसंध दगडामध्ये घडविलेले शिवलिंग होते. त्यावर एक सुवर्णाचे अभिषेक पात्रं. हरतऱ्हेच्या फुलांनी केलेली सजावट, आणि सुंगधी धुपांमुळे झालेले सुगंधी वातावरण...  मंदिरात आले की मन शांत होत असे. विचारांचा कल्लोळ, भावनांचा आवेग .. सारं काही तेथे संपून जाई. तसे ते जागृत देवस्थान होते. 

संध्याकाळचा शीतल वारा वाहत होता. भाविकांची थोडीफार वर्दळ होती. हातात पूजेचे तबक घेऊन भानुशीलादेवी तेथे उभ्या होत्या. अस्वस्थपणे नजर वारंवार मंदिराच्या प्रवेशद्वाराकडे जात होती. तिथे येणारे भाविक काही क्षण कुतूहलाने त्यांच्याकडे पाहत. परंतु भानुशीलादेवींचे तिकडे लक्ष नव्हते. त्यांच्या मनात विचारांचे आवर्त उठले होते. कशी भेट होईल आपली? नात्याने दोघीजणी भगिनी, पण दैवयोग असा की गेल्या अनेक वर्षांमध्ये त्यांची गाठभेट घडली नव्हती. आता त्या भेटणार होत्या अशा विचित्र परिस्थितीत,  दोघींचे पती एकमेकांचे वैरी झाले होते. 

प्रवेशद्वाराजवळ थोडी गडबड झाली. काही शस्त्रसज्ज सैनिक पुढे आले. त्यांनी तेथील लोकांना एका बाजूला होऊन मधील मार्ग मोकळा करण्याची सूचना दिली. त्यानंतर काही दासी हातामध्ये फुले, फळे आणि विविध पूजासाहित्याने भरलेली तबके घेऊन प्रवेश करीत होत्या. त्यांच्या मागून खुद्द राणी मालविकादेवींनी तेथे प्रवेश केला.

भानुशीलादेवी पाहत होत्या. किती फरक पडला होता मालविकादेवींमध्ये? काळाच्या खुणा चेहऱ्यावर उमटल्या होत्या. शरीर काहीसे स्थूल झालेले दिसत होते. केसांमध्ये चंदेरी छटा दिसत होती. परंतु चेहरा अजूनही तसाच, सुंदर आणि सात्त्विक.. 

आत प्रवेश करताच मालविकादेवींची नजर उत्सुकतेने साऱ्या मंदिरात फिरली. आणि भानुशीलादेवींवर स्थिर झाली. त्यांच्याकडे पाहताना चेहऱ्यावर थोडे दुःख पसरले. आपली भगिनी जी एकेकाळी सर्वशक्तीवान सम्राटाची सम्राज्ञी होती, ती आज सर्वसामान्य स्त्री प्रमाणे तेथे उभी आहे, हे बघताना काही क्षण त्या भावनावश झाल्या. त्यांच्या चेहर्‍यावरचे भाव झरझर बदलत होते. पण लगेचच स्वत:ला सावरत त्या सभामंडपाच्या पायर्‍यांच्या दिशेने चालू लागल्या.  शेजारी उभ्या असलेल्या दासीच्या कानात मालविकादेवींनी काही सांगितले आणि नंतर जमलेल्या लोकांच्या अभिवादनाचा स्वीकार करीत त्या पुढे जाऊ लागल्या. भानुशीलादेवींच्या जवळून जाताना देखील त्यांनी काही ओळख दर्शवली नाही. तो सारा लवाजमा मंदिरात जाताक्षणी तिथे परत हालचाल सुरू झाली. मघाशी ज्या दासीच्या कानात मालविकादेवींनी काही सांगितले होते, ती आता मंदिराच्या पायऱ्या उतरून येत होती. भानुशीलादेवीं समोर ती हात जोडून उभी राहिली आणि म्हणाली,

"देवी, राणीसाहेबांनी आपणास मंदिरात येण्यास सांगितले आहे."

भानुशीलादेवींनी भूपती आणि श्रीपतीकडे पाहून त्यांना तेथेच थांबण्याची सूचना केली आणि त्या दासीबरोबर मंदिराच्या दिशेने निघाल्या. 

सभामंडपात दीप मंदपणे जळत होते.  परंतु तरीही काहीसा अंधार झालेला होता. एका कोरीव नक्षीदार स्तंभाजवळ मालविकादेवी उभ्या होत्या. 

भानुशीलादेवींना पाहताच त्या घाईने पुढे झाल्या. 

"कांचनादेवी, काय अवस्था झाली आहे ही तुमची?  नशिबाचा खेळ इतका विचित्र असतो? कुठे होतात आपण इतकी वर्षे? आम्ही तर समजत होतो की आपण..."

बोलता बोलता त्या थांबल्या. ते पाहून मंदस्मित करीत भानुशीलादेवी म्हणाल्या, "..... की आम्ही मृत्युमुखी पडलो, असेच ना?"

"नाही नाही, असे अशुभ बोलू नये. आपण आम्हाला भेटलात हा मोठाच चमत्कार म्हणावा लागेल."

त्यांनी बोलता बोलता पुढे येऊन भानुशीलादेवींचे हात आपल्या हाती घेतले. दोघीच्या नेत्रांतून अश्रू वाहत होते. काही क्षण कुणीच बोलले नाही. मग मालविकादेवी म्हणाल्या, 

"हे स्थान मनातील गोष्टी बोलण्यास ठीक नाही. आम्ही तुम्हाला आमच्या राजवाड्यावर देखील आमंत्रित करू शकत नाही. परंतु मी आपणास योग्य समय पाहून भेटेन. वसुमतीकरवी निरोप देईन. आपण काही काळ प्रतीक्षा करावी, आणि गैरसमज करून घेऊ नये."

"गैरसमज कसला? आम्हाला का परिस्थिती ज्ञात नाही? उलट अशा परिस्थितीत देखील आपण आम्हाला भेटण्याचा, मदत करण्याचा धोका पत्करत आहात ही मोठीच गोष्ट." भानुशीलादेवी म्हणाल्या. 

"यात आमचा मोठेपणा कसला?" मालविकादेवी बोलल्या "आपण आमच्या भगिनी आहात. आपला तो हक्कच आहे. तुम्ही चिंता करू नये. लवकरच आपली परत भेट होईल, त्यावेळी सविस्तर बोलणे होईल." 

*** 

त्या धर्मशाळेत एका बाजूला लहानसा दिवा तेवत होता. त्यातील तेल संपत आले होते त्यामुळे तो दिवा कधीही विझण्याची शक्यता होती. भिंतीला लागून मांडलेल्या चुलीमध्ये काही लाकडे पेटत होती, त्यामुळे त्या खोलीत थोडी उब जाणवत होती. अन्यथा सगळीकडे कडाक्याच्या थंडीचा अंमल होता. सारेजण आपापल्या घरात होते, पक्षीदेखील घरट्यांमध्ये आसरा घेऊन होते. रात्र व्हायला अजून थोडा अवकाश होता, परंतू सगळीकडे अंधार पसरला होता. थंडीमुळे तेथे धुके पसरले होते, त्यामुळे समोरचे काहीच दिसत नव्हते. त्या धुक्यातून एक मशालीचा प्रकाश धर्मशाळेच्या दिशेने सरकत होता. काही व्यक्तींची हालचाल जाणवत होती, परंतु दिसत काहीच नव्हते. ओवरीवर बसलेला श्रीपती सावध झाला होता. डोळ्यांना ताण देऊन बघायचा प्रयत्न करीत होता. हातात असलेली जाड काठी हातात सावरून तो बसला. ती मशाल आता ओवरीच्या अगदी जवळ आली, तरी धुक्यामुळे आणि अंधारामुळे व्यक्ती कोण ते मात्र कळत नव्हते.

"कोण आहे?" श्रीपतीने जरा दरडावूनच विचारले.

"आम्ही आहोत. राजवाड्यातून आलो आहोत. मी वसुमती आणि माझ्याबरोबर देवींच्या भगिनी आहेत."

ते ऐकल्यावर श्रीपती चटकन उठून उभा राहिला,

"माफ करा राणीसरकार, सुरक्षेसाठी विचारले, महाराणी आपलीच प्रतीक्षा करीत आहेत."

ओवरीच्या पायऱ्या चढून वसुमती आणि मालविकादेवी वर आल्या. त्यांच्या समवेत असलेले सुरक्षारक्षक तिथेच थांबले होते. दोघीजणी आतमध्ये गेल्या. 

दोघी भगिनींनी एकमेकींची गळाभेट घेतली. किती काळ मध्ये लोटला होता? काय काय घडून गेले होते? दैवाचे फासे उलट सुलट पडले होते. मनुष्य नियतीच्या हातचं केवळ एक बाहुलं आहे हे त्या दोघींपेक्षा जास्त कुणाला कळणार होतं? 

तेथे अंथरलेल्या एका जाजमावर दोघी बसल्या. काही काळ त्या आपल्या भूतकाळातील आठवणीत रंगल्या होत्या. एकमेकींची ख्याली खुशाली घेऊन झाली. त्यानंतर त्या एकंदर राजकीय परिस्थितीबद्दल बोलू लागल्या. भानुशीलादेवी आपले अनुभव कथन करीत होत होत्या आणि त्या खोलीत उपस्थित असलेले सर्व ते ऐकत होते. एका मोठ्या साम्राज्याच्या, देशोधडीला लागलेल्या राणीची ती कथा... साऱ्यांचे मन हेलावून टाकत होती. नशिबाने सारा राजपरिवार पाला-पाचोळ्या सारखा विखुरला गेला होता. ऐकता ऐकता मालविकादेवींच्या डोळ्यात पाणी दाटत होते. इतकं सारं घडलं आणि आपण काहीच करू शकलो नाही याचं शल्य त्यांना डाचत होतं.  सगळं ऐकून त्या म्हणाल्या, 

"आता तुम्ही काय करणार आहात? आणि आम्ही तुम्हाला कशी मदत करू शकू ते सांगावं."

***

 

भास्कराचार्य आणि मनस्विनीची वाटचाल चालू होती. त्यांच्या सोबत असलेले शरभ, वल्लभ आणि अरिपू हे आता वेगवेगळ्या दिशेने गेले होते. दिवसभर प्रवास करावा, सूर्यास्तासमयी एखादे गाव अथवा मंदिराचा आडोसा घ्यावा. तेथेच चूल मांडून मनस्विनिने अन्नोदक तयार करावे. त्यातील काही भाग देवतांसाठी, काही तेथे असलेल्या किडा, मुंगी सारख्या कीटकांसाठी, काही भाग आपल्या पूर्वजांसाठी काढून ठेवावा आणि मग दोघांनी आपली क्षुधाशांती करावी, मातीच्या मडक्यातले शीतल जल पिऊन तृप्त व्हावे.  रात्री आपल्या पुढील प्रवासाची आखणी करावी. आणि नंतर समाधानाने प्रभूचे नामस्मरण करीत निद्रादेवीच्या स्वाधीन व्हावे. असा त्यांचा दिनक्रम चालू होता. कधी सूर्यास्ताच्या समयी ते जंगलाच्या मध्येच असत, मग तेथेच एखाद्या वृक्षाच्या तळी आळीपाळीने जागून रात्र काढावी लागत असे. कधी जवळचा शिधा संपलेला असे, आणि सूर्यास्तासमयी कुण्या घरी जाऊन भिक्षा मागणे प्रशस्त वाटत नसे. मग नुसतेच पाणी पिऊन रात्र काढावी लागे. कधी भास्कराचार्य रमलचा पट मांडीत. देवतांना साकडे घालीत, भविष्यामध्ये काय संकेत मिळत आहेत त्याचा अर्थ लावायचा प्रयत्न करीत. 

भास्कराचर्यांना मनस्विनीचे भारी कौतुक वाटे. सारे १७-१८ वर्षांचे वय, पण केव्हढी समज? साऱ्या प्रवासात कधी तक्रारीचा सूर नाही, मनात भीतीचा लवलेश नाही. ईश्वरावर आणि भास्कराचर्यांवर प्रगाढ श्रद्धा.  काय असेल भविष्य या मुलीचे? माहीत नाही. लहानपणापासूनच अतिशय तल्लख बुद्धी असलेली मनस्विनी पाहता पाहता भास्कराचार्यांकडे साऱ्या विद्या शिकली. रानावनातील आयुष्याने तिला चांगलेच काटक आणि निर्भीड बनवले होते. 

वेषांतर करण्यात आणि निरनिराळ्या माणसांचे हुबेहूब मुखवटे तयार करण्यात मनस्विनीचा हात कुणी धरू शकला नसता. भास्कराचार्याकडून मोठ्या निष्ठेने ती विद्या शिकली होती. आणि भास्कराचार्यांनी देखील तिला अगदी मन लावून घडवले होते. त्या सर्व परिश्रमांचा कस लागण्याची वेळ आता आली होती.

जसे त्यांचे आणि हिरण्यमयी मधील अंतर कमी होत चालले होते, तशी भास्कराचार्यांची व्यग्रता वाढत होती. सारी रात्र ते रमलचा पट मांडून बसत असत. कधी आकाशाकडे टक लावून बघत बसत. नक्षत्र आणि ग्रहांची स्थिती ते लक्षपूर्वक आभ्यासत. आपल्या जवळ असलेल्या भूर्जपत्रावर त्याच्या नोंदी करत आणि ती सर्व पत्रे आपल्या जवळ असलेल्या लालसर वस्त्रामध्ये बांधून ठेवीत. ते वस्त्र आता जुनाट दिसत होते. परंतु ते त्या वस्त्रातील अनेक पत्रांना तसेच त्यांच्या जवळ असलेल्या लहानशा चंदनी पेटीला प्राणापलीकडे जपत असत. 

भास्कराचार्य असा पट मांडून बसले की मनस्वीनी देखील आपले साहित्य घेऊन त्यांच्या समोर बसत असे. तिच्याकडे नाना तऱ्हेची वस्त्रे असलेले एक लहानसे गाठोडे होते. तसेच मुखवटे तयार करण्याचे साहित्य,रंग इत्यादि साहित्य तिच्याकडे होते. 

एकदिवस मनस्विनीने भास्कराचार्यांना विचारले,

"आचार्य किती दिवस आपण असे गावोगावी फिरणार आहोत? मला तर कधी एकदा हिरण्यमयीमध्ये प्रवेश करू असे झाले आहे. माझे बालपण तेथे गेले, पण दुर्दैवाने मला त्यातील खूपच कमी आठवते आहे. माझे माता-पिता तसेच बंधू, भगिनी मला ओळखतील का? आमची हवेली अजूनही तेथे आहे का?"

भास्कराचार्य मंदपणे हसले, 

"तुला असे वाटणे गैर नाही, तुझे वयच आहे उतावीळ होण्याचे. पण एक लक्षात घे, आपण घाई केली तर इतकी वर्षे जमवत आणलेला डाव उघळला जाण्याची शक्यता आहे. आणि तुझ्याबद्दल बोलायचे झाल्यास, तुझे माता-पिता आता हिरण्यमयीमध्ये नाहीत. दुर्जनाची संगत सुरुवातीला फायदेशीर वाटली तरी तिचा शेवट अतिशय करुण असतो. ते जीवित आहेत की नाहीत हे देखील मी सांगू शकत नाही. मला क्षमा कर मुली, पण तुला दिलासा देण्याजोगी कसलीच माहिती मजजवळ नाही. आणि उगीच खोटी आशा दाखवून तुझे मन रिझवणे मला योग्य वाटत नाही. परंतु एक लक्षात घे, वैयक्तिक आयुष्यापेक्षाही देशनिष्ठा, राजनिष्ठा यांना अधिक महत्त्व आहे. आणि तू जे कार्य करणार आहेस ते खरोखरच खूप महान आहे. त्यात यश मिळो न मिळो, परंतु तुला कर्तव्यपूर्तीचे समाधान नक्की मिळेल. तुझ्या वयाच्या मानाने फारच जड तत्त्वज्ञान मी तुला ऐकवतो आहे, त्याचा अर्थ तुला आज कळणार नाही. परंतु माझे हे शब्द तू कधीही विसरू नकोस."

भास्कराचार्यांचे भाषण ऐकताना मनस्विनीचे चित्त प्रक्षुब्ध झाले होते. एव्हढ्या मोठ्या जगात आपले म्हणावे असे कुणीच नाही, या जाणीवेने तिला दुःख होत होते. भास्कराचार्यांना तिची मनोवस्था कळत होती, परंतु त्यांचा निरुपाय होता. त्यांनी परत आपली नजर रमलपटावर स्थिर केली.

किती वर्षांचा काळ लोटला तो भयंकर प्रसंग घडून गेला त्याला?

भास्कराचार्यांना आठवत होते. ते स्वतः, चतुरसेन, आणि महाराज भानुप्रताप चर्चा करीत होते. चर्चेचा विषय होता साम्राज्याची सुरक्षा. चतुरसेनाने अनेक धक्कादायक बातम्या आणल्या होत्या. त्या अगदीच अनपेक्षित नसल्या तरी ज्या स्वरूपात प्रकट होत होत्या ते पाहून महाराजही विस्मयचकीत झाले होते. 

त्यांचा एकेकाळचा सहाध्यायी आणि अंगारक देशीचा राजा उग्रसेन, याने राज्यात माजवलेल्या फंदफितुरीच्या त्या बातम्या होत्या. त्यांची व्याप्ती बघताना सारेच दिगमुढ झाले होते. आणि या सगळ्यात काळजीचे कारण म्हणजे, त्यात दिसत असलेला महाराणी भानुशीलादेवींचा सहभाग. अनेक महत्त्वाचे निर्णय बदलण्यास अधिकाऱ्यांना भाग पाडले गेले होते. जेथे सामान्य नागरिकांसाठी प्रवेश प्रतिबंधीत होता, तेथे कालविजय आणि त्याचे अनुयायी सहजपणे वावरत होते, महाराणींच्या अनुज्ञेने. कधी ज्ञानसंपादनाच्या नावाखाली, तर कधी कुतूहल म्हणून. 

"कालविजय ... " भास्कराचार्यांनी अस्वस्थपणे कपाळावर आपली दोन बोटे टेकवीत म्हणले. बाजूलाच बसलेल्या मनस्विनीने चमकून त्यांच्याकडे बघितले.

"काही म्हणालात का आचार्य?" तिने विचारले. 

भास्कराचार्यांनी फक्त नकारार्थी मान हालवली आणि ते परत आपल्या विचारात बुडून गेले. 

चतुरसेन एक एका रहस्याचा भेद करीत होता, आणि महाराज आणि भास्कराचार्य अवाक होऊन ऐकत होते. चतुरसेन सांगत होता,

"कालविजयाचे बळ साऱ्या राज्यामध्ये आहे. जागोजागी त्याचे मठ बांधले आहेत, आणि तेथे साधनेसाठी म्हणून, त्यांचे अनुयायी, भक्त म्हणून शेकडो, हजारो लोक बाहेरील राज्यामधून आली आहेत. ती राज्ये म्हणजे अवंतीपूर, मलंग, अर्णावती, श्रावंती जी वरकरणी मणीपालची मित्रराज्ये होती, पण त्यांच्या निष्ठा आता उग्रसेनच्या ठायी वाहिलेल्या होत्या.  सैन्यामध्ये असंतोष होता, कारण वरिष्ठ अधिकारी आणि खुद्द सेनापती वीरसेन  यांची बेफिकिरी. सेनापती वीरसेन  देखील कालविजयचे अनुयायी होते. कालविजय दाखवित असलेल्या उज्वल, सोनेरी भविष्याच्या कल्पनेने भारलेले होते. त्यामुळे त्यांचे आपल्या कर्तव्यात अक्षम्य दुर्लक्ष होत होते, नव्हे.. ते तसे जाणूनबुजून करत होते. त्यामुळे सैन्याला देण्यात येणार्‍या  सोयी, सुविधामधे ते हात आखडता घेत होते. सैनिकांच्या योग्य  मागण्या देखील दुर्लक्षिल्या जात होत्या. त्यांची शस्त्रास्त्रे जुनी होती, त्यांना त्याच्या अश्वांना पुरेसा खुराक देण्याएवढेदेखील वेतन दिले जात नव्हते. जे नवीन सैनिक भरती केले जात, त्यांच्या संबंधातील योग्य ती माहिती नोंदवली जात नव्हती. राजकोषातून पैसा बाहेर तर येत होता, पण तो सामान्य सैनिकांपर्यंत पोहोचत नव्हता.

महाराज हवालदिल झाले होते. केवढी भयंकर चूक ते करून बसले होते. पुत्रप्रेम हे राजकर्तव्यापेक्षा श्रेष्ठ ठरले होते. 

चतुरसेन सांगत होते, "महाराज कालविजय हा खुद्द अंगारकराज उग्रसेनाच्याच राज्यातील आहे. तो जरी स्वतःला धर्मगुरू म्हणवत असला, तरी त्याचे उग्रसेनाबरोबर असलेले मित्रत्वाचे संबंध सर्वज्ञात आहेत. उग्रसेन स्वतःला कालविजयाचा अनुयायी म्हणवतो, परंतु सत्य हे आहे की कालविजयने उग्रसेनाला अनेक अडचणींच्या वेळात मदत केली आहे. शूरसेन महाराजांची राजवट संपुष्टात आणून, उग्रसेनाला सिंहासनावर बसवण्या पाठीमागे कालविजयाचा महत्त्वपूर्ण सहभाग आहे."

"चतुरसेन." महाराज म्हणाले होते,

"आपण सांगत असलेली माहिती अतिशय धक्कादायक आहे. आमचा आपल्या कौशल्यावर पूर्ण विश्वास आहे. परंतु आपणास माहीत असेलच, की कालविजयचे राज्यातील आजचे स्थान हे असे आहे, की त्यांच्या विरोधात कोणतेही पाऊल उचलण्या आधी आम्हाला दहावेळा विचार करावा लागेल. तसेच आमच्याकडे योग्य तो पुरावा उपलब्ध असेल तर आम्हाला आमच्या कृतीचे योग्य ते समर्थन करता येईल. अन्यथा जनक्षोभ तर होईलच, कारण कालविजयाचे भक्तगण सगळीकडे आहेत, परंतु खुद्द आम्हाला आमच्या परिवारातून देखील प्रखर विरोध आणि नाराजी सहन करावी लागेल. आमच्या महाराणी ...."

महाराजांना पुढे काय बोलावे ते कळेना. ते तिघेही स्तब्ध बसून राहिले होते, इतक्यात दरवाज्याजवळ मोठा गलका झाला. काय होते आहे हे जाणून घेण्यासाठी चतुरसेन पुढे सरसावत असतानाच, हातात तलवार घेऊन भूपती तेथे आला. एकाच वेळेस आवेश, क्रोध आणि भय यांचे मिश्रण त्याच्या चेहऱ्यावर दिसत होते. महाराजांसमोर नेहमी मान झुकवून आदबीने बोलणारा भूपती लालबुंद झालेल्या डोळ्यांनी महाराजांकडे बघत मोठ्याने ओरडत होता, 

"महाराज घात झाला, महाराज घात झाला ..."

भास्कराचार्यांच्या हाताच्या मुठी घट्ट आवळल्या जात होत्या, संपूर्ण चेहरा वेदनेने, क्रोधाने ताणला गेला होता. कपाळावरची शीर फुलून ताडताड उडत होती. डोळे विस्फारले गेले होते. आपल्या चेहऱ्यावर बरोबर बसवता येईल असा, लवचीक आणि मानवी त्वचेशी मिळता जुळता रंग असणारा मुखवटा बनवण्यात गर्क असलेल्या मनस्विनीने सहज आचार्यांकडे पाहिले. त्यांची अवस्था बघून ती घाबरून गेली. गडबडीने आपल्या जागेवरून उठून ती आचार्याजवळ गेली. त्यांच्यासमोर आपल्या गुडघ्यावर बसत म्हणाली,

"काय झाले आचार्य? आपली प्रकृती ठीक नाहीये का? माझ्याजवळ असलेले चूर्ण देऊ का?आपणास बरे वाटेल."

तिचे बोलणे ऐकून आचार्य भानावर आले. आपले इतस्ततः झालेले विचार प्रयत्नपूर्वक सावरत ते म्हणाले,

"नाही, काही नाही."

आचार्यांनी जरी काही नाही असे म्हणले असले तरी मनस्विनीचा त्यावर विश्वास बसत नव्हता. मघाशी तिने पाहिलेली त्यांची चर्या आठवून तिच्या अंगावर शहारा आला. बालवयापासून ती भास्कराचार्यांना बघत आलेली होती. पण त्यांच्या चेहऱ्यावरचे ते भाव तिने कधीच पाहिले नव्हते. पण आता आपण कितीही विचारले तरी ते काही सांगणार नाहीत हे ती पक्के जाणून होती. म्हणून तिने शांत राहण्याचे ठरवले. जेव्हा त्यांना योग्य वाटेल, तेव्हा ते सर्व गोष्टींचा उलगडा करतीलच असे तिला वाटले. 

***