महाभारत कथा (३ )

देवयानीचे दु:ख पाहून तिचे पिता शुक्राचार्य क्रोधित झाले होते आणि त्यांनी ययातीला शाप दिला, त्याला अकाली वार्धक्य येइल, पण नंतर देवयानीच्याच विनंतीवरून त्यांनी उ:शाप  दिला होता. शर्मिष्ठेचा पुत्र पुरू याने त्याच्या पित्याचे वार्धक्य घेतले आणि त्याचे तारूण्य ययातीला बहाल केले. अशी अदलाबदल केल्यानंतर ययातीने काही काळ उत्तम रितीने राज्य केले आणि नंतर हस्तिनापूरचे  राज्य पुत्र पुरू याच्या स्वाधीन केले आणि वार्धक्यही स्वीकारले.  ययाती-देवयानी आणि शर्मिष्ठेची कथा इथे संपत नाही तर भविष्यात घडणाऱ्या महाभारताची ती सुरवात आहे.

ययाती-देवयानी यांचे दोन पुत्र होते यदु आणि तुर्वसू. त्यांची एक कन्या होती जिचे नाव माधवी होते. माधवीची जीवनकथा आगळी वेगळी आहे. ती महाराज ययाती आणि देवयानीच्या कन्या होती . वेगवेगळ्या सामर्थ्यशाली साम्राज्यांच्या प्रमुखांशी सलोख्याचे संबंध स्थापन व्हावे या हेतूने ययातीने त्याच्या कन्येचे चार विवाह घडवून आणले होते. एकूण चार वेळा माधवीचा विवाह चार सामर्थ्यशाली राजांबरोबर करण्यात आला. अखेरचा विवाह विश्वामित्र ऋषींबरोबर करण्यात आला होता, ते ऋषी असले तरी मूळचे राजघराण्यातीलच होते. या चारही विवाहसंबधातून माधवीने चार पुत्रांना जन्म दिला जे भविष्यात बलशाली आणि पराक्रमी राज्यकर्ते झाले होते. 

ययाती-शर्मिष्ठाचे पुत्र धृह्यु, अनु आणि पुरू. कनिष्ठ पुत्र पुरू यांच्या वंशामध्ये कुरू नावाचा एक महान राजा झाला होता आणि त्याच्याच नावाने त्याचा वंश ओळखला जाऊ लागला.

ययाती-देवयानी आणि ययाती-शर्मिष्ठा यांच्या पाच पुत्रांनी निरनिराळी राज्ये स्थापन केली. गांधार देशा पर्यंत त्यांनी राज्य विस्तार केला होता. नवीन राजघराणी उदयाला आली होती.महाभारतात या पाच राजपुत्रांच्या कुळातील अनेक पिढ्यांचा इतिहास देखील वर्णन केलेला आहे, असे दिसते की ययाती-देवयानी आणि शर्मिष्ठेचे पुत्र आणि देवयानीच्या कन्या माधवीचे पुत्र या सर्वांनी मिळून निरनिराळी राज्ये स्थापन केली, त्यांच्याच नावांनी त्यांची कुळे प्रसिद्धीस आली आणि आणि साम्राज्याचा विस्तार होत गेला. 

ययातीच्या पाचही पुत्रांनी राज्यविस्तार केला आणि त्यांचा वंश विस्तार देखील झाला. कुरुवंशामध्ये अनेक पराक्रमी आणि महान राजे होऊन गेले ज्यांनी कुरू साम्राज्याला वैभव प्राप्त करून दिले. कुरू साम्राज्य भारतातील एक प्रमुख आणि महत्वाचे राज्य होते. त्या वंशातील राजांचा इतिहास वर्णन केलेला आहेच आणि तो इतिहास आता येऊन पोहचतो कुरुकुलातील वंशज आणि पराक्रमी राजा शंतनू पर्यंत. शंतनू हा कुरुकुलातील महान पराक्रमी राजा होता, काहीवेळा स्वर्गलोकीचा राजा इंद्र देखील राजा शंतनूला युद्धात मदतीकरता पाचारण करीत असे. शंतनूचे साम्राज्य विस्तारले होते, तो एक कुशल प्रशासक सुद्धा होता आणि त्याच्या छत्रछायेखाली प्रजा सुखी होती. 

एक दिवस राजा शंतनू मृगयेसाठी जंगलामध्ये आलेले असताना शिकारीच्या शोधात दूर घनदाट अरण्यांमध्ये पोहोचले, त्यांचे सोबती, सेवक मागेच राहिले होते. नदीतीरावर विहार करीत असताना एक सुंदर स्त्री त्यांनी पाहिली, ती होती देवी गंगा. काही कारणाने शापग्रस्त असल्याने तिला पृथ्वीतलावर काही काळासाठी वास्तव्य करायचे होते. महाराज शंतनू तिच्यावर मोहीत झालेले होते, त्यांनी तिच्यासमोर विवाहासाठी प्रस्ताव ठेवला.

गंगेने अट घातली, की विवाहापश्चात तिच्या कोणत्याही कृतीचे कारण ते विचारणार नाहीत आणि प्रतिबंध करणार नाहीत. त्यांनी तसे केल्यास ती स्वर्गलोकात निघून जाईल, कधीही परत न येण्यासाठी. तिची अट मान्य असेल तरच ती विवाहास संमती देईल. राजा शंतनूने तिची अट मान्य केली. 

आता इथे गंगेची सुद्धा एक वेगळीच कथा आहे. गंगेचे वास्तव्य स्वर्गलोकी असे. तिथे कुण्या एका ऋषीने तिला काही कारणाने शाप दिलेला होता (अनवधानाने त्यांच्यासमोर तिचे उत्तरीय ढळले म्हणून ... ती आणखी एक वेगळी कथा आहे) त्या मुळे तिला थोड्या काळासाठी पृथ्वीवर वास्तव्य करणे प्राप्त होते. देवी गंगा जेव्हा स्वर्गलोकातून पृथ्वीवर येत होती तेव्हा तिला शापग्रस्त अष्टवसु (त्यांचीही एक वेगळी कथा आहे) दिसले, ते सुद्धा पृथ्वीच्या दिशेने प्रवास करीत होते. त्यांनी गंगेला विनंती केली की तिने पृथ्वीतलावर त्यांची जन्मदात्री व्हावे आणि त्यांना मुक्ती मिळवून द्यावी. गंगेने त्यांची विनवणी मान्य केली. 

गंगेने राजा शंतनूचा विवाहाचा प्रस्ताव स्वीकारला आणि आता ती हस्तिनापुराची महाराणी होती. सुखात, आनंदात कालक्रमणा चालली होती. गंगेला पुत्रजन्माची चाहूल लागली आणि सर्वच आनंदले. यथावकाश पुत्रजन्म झाला पण दुर्दैवाने लगेचच नवजात पुत्राच्या निधनाची वार्ता मिळाली. महाराज शंतनू दुःखी झाले, परंतु त्यांनी त्यांच्या पत्नीला धीर दिला. असे अनेकवेळा झाले दरवेळी पुत्रजन्माची वार्ता येई आणि लगेच त्याच्या निधनाचे वृत्त मिळे, कुणाला समजेना काय कारण असावे? राजवाड्यातील एका अनुभवी आणि विश्वासू दासीने महाराजांना सांगितले की त्यांच्या पुत्रांचा मृत्यू नैसर्गिक नाही. 

महाराज शंतनू चिंताग्रस्त झाले, घडणाऱ्या त्या अघटितांचे कारण जाणून घेण्याचा त्यांनी निश्चय केला. आणखी एक पुत्रजन्माची वार्ता आली. यावेळेस महाराज शंतनू राजद्वाराजवळ थांबलेले होते. त्यांनी पाहिले नवजात पुत्राला घेऊन त्यांची पत्नी गंगा, नदीच्या दिशेने चालली होती. महाराज तिच्या पाठीमागे होते आणि त्यांनी जे दृश्य पाहिले ते महाभयंकरच होते. त्यांच्या पत्नीने तिच्या हातातील नवजात बालकाला जलसमाधी दिली होती. महाराज शंतनूच्या दु:खाला आणि क्रोधाला सीमा राहिली नव्हती. परंतु गंगेला थांबविण्यास ते असमर्थ होते, गंगेने तशी अटच घातलेली होती. महाराजांनी तिला प्रतिरोध केला असता किंवा तिच्या कृत्याचे कारण विचारले असते तर गंगा त्यांना सोडून स्वर्गलोकी निघून जाणार होती. महाराज शंतनूंनी संयम बाळगला, पत्नीला गमावण्याची कल्पना त्यांच्याकरता असह्य होती. परंतु याच प्रसंगाची पुनरावृत्ती झाली एक दोन वेळा नाही तर एकूण सात वेळा. आता मात्र महाराज शंतनूचा संयम संपला होता. गंगा जेव्हा आठव्या पुत्राला घेऊन नदीतीरावर आली त्यावेळी महाराज शंतनूने तिला अडवले, तिच्या या अजब कृत्याचे कारण विचारले.

गंगेने तिला मिळालेल्या शापाविषयी सांगितले आणि अष्टवसूंना तिने दिलेल्या वचनाबद्दल सांगितले. ती म्हणाली की राजाने तिच्या अटीचा भंग केला आहे त्यामुळे ती शापमुक्त झाली आहे. तिने सांगितले की ती तिच्या पुत्राला (जो आठवा वसू होता) घेऊन देवलोकात जाणार आहे. योग्यसमयी ती महाराजांकडे त्यांचा पुत्र सुपूर्द करेल. तिने सांगितले की तिचा पुत्र महान योद्धा आणि आदर्श पुत्र असेल जो अनेक पिढ्यांना वंदनीय होईल. 

अशीच अनेक वर्षे गेली आणि एकदिवस गंगा पृथ्वीवर प्रकट झाली. तिच्यासमवेत एक तेजस्वी कुमार होता तो म्हणजेच तिचा पुत्र देवव्रत जो हस्तिनापूर राज्याचा युवराज होता. 

***