महाभारत कथा (४ )

महर्षी व्यास रचित महाभारत अनेक राजघराणी आणि त्यांच्या अनेक पिढयांचा इतिहास कथन करते. त्या कथानकांच्या अनुषंगाने सामाजिक, आर्थिक व्यवस्था, न्याय, नीती, चालीरीती इत्यादी संबंधी माहितीही मिळते. प्रसंग कथन करताना तेव्हाची तिथी, ऋतू, भौगोलिक तपशील वगैरे दिलेले असतात जे बहुतांशी अचूक आहेत. महाभारताचे कथानक फक्त एक नगरी, एक राज्य, एक घराणे इतकेच मर्यादित नाही. महाभारतातील कथा भारतातील विविध प्रदेशांमध्ये घडतात, काहीवेळा भारताबाहेरील प्रदेशांचे उल्लेख सुद्धा येतात. जर काल्पनिक कथा, काव्य लिहायचे असेल तर इतका सगळा इतिहास, भूगोल लिहिण्याची गरजच काय?

त्यात वर्णन केलेले प्रदेश, तिथल्या चालीरीती, ग्रह, तारे, नैसर्गिक स्थिती, घटना इत्यादी वर्णने इतकी अचूक कशी? त्या काळात संचार साधने किती होती? एकाच व्यक्तीला समाज, चालीरीती, वनस्पती, प्राणी, पक्षी, ग्रह, तारे, नक्षत्र इत्यादी सर्वांची अचूक वर्णने कथेमध्ये योग्य प्रकारे गुंफणे किती अवघड आहे? सामान्य वाचकांकरता आजतरी हे सर्व गूढच आहे, पण कळत नाही म्हणून ते सत्य नाहीच असे म्हणणे धाडसाचे ठरेल. 

महाभारत कथेमध्ये अनेक विस्मयकारी प्रसंग आहेत ज्याचा अर्थ कळत नाही. शाप आणि ऊ:शापाचा उल्लेख येतो, शापवाणीच्या कथा आहेत. सकृतदर्शनी ते प्रसंग "चमत्कार" असे संबोधले जातात कारण त्याच्याविषयी फार माहिती उपलब्ध नाही. शाप देणे म्हणजे गुन्ह्यासाठी शिक्षा असेच आहे, जसा गंगेला शाप दिला होता म्हणून तिला स्वर्गातून पृथ्वीवर यावे लागले. परंतु काही घटना का आणि कशा घडल्या असतील याविषयी काहीच तर्क करता येत नाहीत. 

गंगा आणि शंतनू यांच्या कथेमध्ये अष्टवसूंचा उल्लेख येतो. गंगा स्वर्गलोकातून पृथ्वीकडे येत असताना अष्टवसू देखील पृथ्वीच्या दिशेने येत होते. अष्टवसूंना गंगेला मिळालेल्या शापाबद्दल माहिती मिळाली त्यानंतर त्यांनी तिला विनंती केली की पृथ्वीतलावरील जीवनापासून ती त्यांना मुक्ती द्यावी. गंगेने त्या विनंतीचा स्वीकार केला. सात जणांना तिने जन्मतः जलसमाधी देऊन मुक्त केले आणि शेवटचा वसू जीवित राहिला तो गंगापुत्र देवव्रत ... म्हणजेच पितामह भीष्म. 

हे जे अष्टवसू होते त्यांना शाप कोणी आणि का दिला होता त्याची कथा -

वसू या शब्दाचा अर्थ तेजस्वी किंवा सामर्थ्यवान असा आहे. त्याचा एक अर्थ समृद्ध किंवा संपन्न असाही दिलेला आहे. अष्टवसू म्हणजे आठ नैसर्गिक तत्वे किंवा शक्ती -

जल (जीवन), वायू (अनिल), अग्नी (आप), आकाश (प्रभास), पृथ्वी (धरा), नक्षत्रे (तारामंडल), सूर्य (रवी, तेज), चंद्र (सोम)

एकदिवस आठ वसू त्यांच्या पत्नींसह गुरु वसिष्ठांच्या आश्रमात आले होते, त्यावेळी गुरुदेव आश्रमात नव्हते. वसिष्ठ ऋषी एक ज्ञानी आणि तपस्वी ऋषी होते, सर्वांसाठी आदरणीय होते. त्यांच्याकडे कडे एक गाय होती तिचे नाव नंदिनी, ती त्या वेळेस आश्रमात होती. आश्रमामध्ये आलेल्या अतिथींपैकी काहींनी ती पाहिली. वसिष्ठ ऋषी आणि त्यांच्या पत्नीने नंदिनीचा उत्तम प्रतिपाळ केलेला होता. त्या आठ वसुंपैकी एक प्रभास (आकाश) नावाचा वसू होता, त्याच्या पत्नीला ती गाय (नंदिनी) तिच्याकडे असावी असे वाटले. तिच्या सोबत असलेल्या इतर सातजणींनी सुद्धा तिला सहमती दर्शवली. पण वसिष्ठ ऋषी तर आश्रमात नव्हते, मग त्यांची परवानगी कशी घ्यायची? 

प्रभासने सांगितले आपण ती गाय गुरुदेवांच्या परवानगी शिवायच घेऊन जाऊया. इतर सात जणांनी प्रथम त्याला विरोध केला कारण त्यांच्या मते असे करणे म्हणजे चोरी करणे जे पाप आहे. पण अखेर प्रभासने सर्वांना त्याचे म्हणणे मान्य करायला भाग पाडले. अखेर वासिष्ठ ऋषींची अनुज्ञा न घेताच ते आठजण नंदिनीला घेऊन तेथून निघून गेले.

वसिष्ठ ऋषी आश्रमात आल्यावर त्यांना अष्टवसू तिथे येऊन गेल्याचे कळले आणि नंदिनी दिसली नाही. त्यांनी अंतर्ज्ञानाने सारे काही जाणले, अष्टवसूंनी केलेल्या आगळिकीने ते क्रोधित झाले होते आणि त्यांनी शाप दिला की अष्ट वसूंना दैवी शक्तींचा त्याग करून पृथ्वीवर सामान्य मानव जन्म घ्यावा लागेल. सर्व आठ वसू घाबरले, क्षमायाचना करू लागले, त्यांनी नंदिनीला परत आश्रमात आणले आणि वसिष्ठांकडे सुपूर्त केले. आता वसिष्ठांना त्यांची दया आली परंतु दिलेला शाप परत घेता येत नाही. त्या सहापासून मुक्ती मिळावी म्हणून त्यांनी उ:शाप दिला की त्यांना जन्मानंतर लगेचच मुक्ती मिळेल परंतु प्रभास, ज्याचा या चोरीत पुढाकार होता त्याला मात्र एक पूर्ण जन्म पृथ्वीवर व्यतीत करावा लागेल.  

प्रभास म्हणजेच गंगापुत्र देवव्रत. 

***