महाभारत कथा (१ ५)

महाभारतामध्ये अनेक प्रभावी व्यक्तिरेखा आहेत त्यामुळे कुणा एकालाच नायक अथवा नायिका म्हणणे दुरापास्त आहे.

पितामह भीष्म हे एक आदरणीय व्यक्तिमत्व आहे. त्यांचे मूळ नाव देवव्रत असून ते गंगा पुत्र आहेत. त्यांचे सुरुवातीचे पालन पोषण शिक्षण स्वर्गलोकी झाले अशी कथा सांगतात. त्यांची माता गंगा हिने त्यांना इच्छा मरणाचे वरदान दिले होते. महापराक्रमी भीष्म कुणाही योद्ध्यासाठी अजेय होते. पित्याच्या सुखासाठी त्यांनी स्वसुखाचा त्याग केला. त्यांनी केलेल्या प्रतिज्ञेचा कधीच भंग केला नाही. अनेक प्रलोभने असूनही त्यांचा निश्चय जराही ढळला नाही. हे सर्व अलौकिक आहे दैवी आहे , सर्वसामान्यांना शक्य होईल असे नाहीच.

सत्यवतीच्या दोन पुत्रांच्या निधनानंतर भीष्म एकमेव कुरुकुळाचे वंशज होते. वंश सातत्यासाठी सत्यवतीने त्यांना केलेली विनंती त्यांनी मान्य केली नाहीच. असे असूनही त्यांनी हस्तिनापूर साम्राज्याच्या संरक्षणाची जबाबदारी नाकारली नाही. विदुर दासीपुत्र असूनही त्यांना राजदरबारात मानाचे स्थान दिले. कुंती आणि माद्रीच्या पुत्रांना पांडव म्हणून स्वीकारले आणि त्यांची सर्व जबाबदारी पूर्ण केली.

त्यांचे औदार्य, निष्ठा, सभ्यता अतुलनीय आणि आदरणीय आहेत. त्याच्या शब्दाला कुरुसभेमध्ये असामान्य मोल होते आणि असे असूनही त्यांनी दुर्योधनाचा अनाचार सहन केला. पांडवांची अवहेलना, त्यांच्यावरचा अन्याय त्यांनी बिनविरोध पाहिला. त्यांच्या साक्षीनेच धर्मराजाशी कपट द्यूत खेळले गेले, त्यांच्या डोळ्यादेखत द्रौपदीचे वस्त्रहरण करण्याचा प्रयत्न केला गेला. 

त्यांनी विरोध का केला नसेल? का त्यांच्या विरोधाला सिहासनाधिष्टीत सम्राट धृतराष्ट्राने किंमत दिली नसेल? हे प्रश्न अनुत्तरित आहेत, पण इतिहास हेच सांगतो की कौरव पांडवांमधील कलहप्रसंगी भीष्म नेहमी कौरवांशीच एकनिष्ठ राहिले. अनेक प्रसंग आहेत -- वारणावतामध्ये पांडवांना लाक्षागृहामध्ये जाळून मारण्याचा केलेला प्रयत्न, द्रौपदीच्या स्वयंवर प्रसंगी युद्धाचा प्रसंग, वनवासामध्ये पांडवांना लज्जित करण्याचा प्रयत्न, अज्ञातवासामधील पांडवांचा शोध करून त्यांच्यावर सर्व सेनेसह आक्रमण करणे, पांडवांना अर्धे राज्य म्हणून लोकवस्तीस प्रतिकूल परिस्थिती असलेला, हिंस्त्र श्वापदांनी भरलेला खांडववनाचा प्रदेश देणे आणि अखेरचे कुरुक्षेत्रावर लढले गेलेले महायुद्ध, अशा प्रत्येक प्रसंगी भीष्मांनी नेहमीच कौरवांची पाठराखण केली, त्यांनाच मदत केली. 

पितामह भीष्मांनी रानावनात राहणाऱ्या कुंतीला तिच्या पुत्रांसह हस्तिनापुरामध्ये येण्यास आमंत्रित केले. हा निर्णय महत्त्वपूर्ण आहे कारण तोवर धृतराष्ट्राचा ज्येष्ठ पुत्र दुर्योधन हाच सिंहासनाचा वारस समजला जात होता. युधिष्ठिर आल्यामुळे दुर्योधनाचा हक्क संपुष्टात आला होता आणि गृहकलहांची बीजे रोवली गेली होती. 

असे सांगितले जाते की कौरव आणि पांडवांमध्ये गुणात्मक फरक होता. पांडव शांत, सुस्वभावी आणि सरळमार्गी होते. माता कुंतीच्या शब्दाबाहेर ते कधीही वर्तन करीत नसत. विद्याभ्यासात त्यांनी त्यांचे श्रेष्ठत्व सर्वांसमक्ष सिद्ध केले होते. त्यामुळे राजदरबारात त्यांच्याविषयी सहानुभूती असणारे अनेक जण होतेच पण सामान्य नागरिकांनाही युधिष्ठिर राजा व्हावा असेच वाटत असे. 

याउलट कौरव राजपुत्र उद्दाम आणि भोगविलासात रमणारे होते. प्रसंगी माता, पिता आणि गुरुजनांचा अधिक्षेप करूनही स्वतःचा हट्ट पूर्ण करून घेत असत. शकुनीमामा त्यांचा सल्लागार होता जो कपट द्यूत खेळण्यात निष्णात होता. कौरव राजकुमार दरबारात आणि सामान्य जनामध्ये अप्रिय होते. 

जन्मांध धृतराष्ट्र आणि डोळ्यांवर पट्टी बांधून राहणाऱ्या गांधारीला हे दिसतही नव्हते आणि कळतंही नव्हते. त्यांना इतकेच माहिती होते की त्यांचा पुत्रच राज्याचा खरा वारस आहे आणि म्हणून त्यांनी दुर्योधनाच्या कपट कारस्थानांना कधीही विरोध केला नाही. 

भीष्म, द्रोण, विदुर इत्यादी समंजस राजकारण्यांचा कल पांडवांकडे होता पण त्यांनी कधीच ते व्यक्त केले नाही. असे का केले असेल त्यांनी? याला राजनिष्ठा म्हणायचे? का विरोध करण्याचे धाडस किंवा इच्छा त्यांच्याकडे नव्हती? 

पितामह भीष्मांनी दुर्योधनाला कधीही विरोध केला नाही उलट वेळप्रसंगी मदतच केली. कुरुक्षेत्रावर युद्ध झाले तेव्हा कौरवांच्या सैन्याचे नेतृत्व भीष्मांनी केले होते. भीष्म इच्छामरणी होते, युद्धकलेमध्ये पारंगत होते. त्यांच्याकडे अनेक अस्त्रे शस्त्रे होती, ज्यांचा प्रयोग करून त्यांनी पांडवसेनेला भयभीत केले होते. अर्जुनाच्या बाणाने विद्ध होऊन धराशायी झाले तरीही त्यांनी प्राणत्याग केला नाही. अर्जुनाला त्यांनी शरशय्या सिद्ध करण्यास सांगितले आणि त्यांच्यासाठी गंगाजल आणण्यास सांगितले. युद्धसमाप्ती होईपर्यंत ते युद्धवार्ता जाणून घेत होते. हे सारे विलक्षण आहे. 

भीष्म आणि द्रोणाप्रमाणेच आणखी एका प्रभावशाली व्यक्तिरेखा महाभारतामध्ये आहे ... आमात्य विदुर. विदुर, भीष्म किंवा द्रोणांप्रमाणे योद्धे नव्हते. त्यांचे वर्णन शांत, सुस्वभावी आणि विद्वान असे केले जाते. विदुर हे धृतराष्ट्र आणि पंडू प्रमाणेच व्यास महर्षींचे वंशज होते पण दासीपुत्र असल्याने त्यांनी सिंहासनावर कधीही हक्क सांगितला नाही. धृतराष्ट्राचे सल्लागार म्हणून त्यांना कुरुसभेमध्ये महत्त्वाचे स्थान होते, त्यांनीही दुर्योधनाला कधीही विरोध केला नाही, संकटकाळी पांडवांना साहाय्य मात्र केले होते. एक सज्जन, विद्वान आणि राजनिष्ठ अशीच त्यांची प्रतिमा होती. जन्मांध धृतराष्ट्रचा त्यांच्यावर पूर्ण विश्वास होता आणि हस्तिनापुराच्या राज्यकारभारामध्ये त्यांचा महत्त्वपूर्ण सहभाग असे. त्यांची कार्यपद्धती विदूरनीती म्हणून प्रसिद्ध आहे . 

विदुरांना पांडवांविषयी सहानुभूती होती आणि पांडवांना त्यांचा हक्क मिळावा यासाठी त्यांनी प्रयत्न केले. पांडवांना अर्धे राज्य देण्यात यावे असा सल्ला त्यांनीच धृतराष्ट्राला दिला होता. त्यांनी स्वतः पुढाकार घेऊन दुर्योधनाला कधीही विरोध केला नाही पण धृतराष्ट्राने विरोध करावा म्हणून त्याला सतत सत्यपरिस्थितीची जाणीव ते करून देत होते. त्यांच्या प्रयत्नांना यश आले नाहीच. प्रत्यक्ष युद्धात त्यांचा सहभाग नव्हता परंतु ते कौरवांचे मंत्री म्हणून कामकाज करीत राहिले. 

धृतराष्ट्र आणि गांधारी यासुद्धा महाभारतातील दोन महत्त्वाच्या व्यक्तिरेखा आहेत. त्यांच्या कर्तृत्वामुळे नाही तर त्यांच्याकडे असलेल्या सत्तेमुळे त्यांना महत्त्व प्राप्त झाले आहे. धृतराष्ट्र खरे तर ज्येष्ठ बंधू .. आणि त्याचा राज्यावर प्रथम हक्क होता. परंतु जन्मांध असल्याने राजा होण्यास तो अयोग्य ठरला आणि कनिष्ठ बंधू असलेल्या पंडूला राज्याभिषेक करण्यात आला होता. हा सल त्याच्या मनात कायम असेल का? त्याच्या भविष्यातील वर्तनावरून तसेच दिसून येते. दुर्दैवाने पंडूराजाला असाध्य अशा व्याधीने त्रासले होते आणि त्यामुळे राज्यत्याग करावा लागला होता. पंडूराजाच्या कारकीर्दीमध्ये हस्तिनापूर राज्य एक प्रबळ सत्ताकेंद्र बनले होते. धृतराष्ट्राला योगायोगाने सत्ता प्राप्तं झाली होती, त्या सत्तेच्या मोहापायीच त्याने दुर्योधनाच्या कारस्थानांकडे दुर्लक्ष केले, त्याच्या अनेक अपराधांना क्षमा केली होती. युधिष्ठिर खरेतर संपूर्ण राज्याचा अधिकारी होता परंतु धृतराष्ट्राला सत्तेचा त्याग करायचा नव्हता आणि म्हणून त्याने युधिष्ठिराचा हक्क नाकारला. युद्धाच्या आधी शिष्टाईसाठी आलेल्या कृष्णाने म्हणले अर्धे राज्य सुद्धा नको .. उपजीविकेसाठी राज्यातील पाच गावे द्या. तेव्हा दुर्योधन उद्दामपणे गरजला,पाच गावे काय? सुईच्या अग्रावर मावेल इतकीही जमीन पांडवांना देणार नाही. सिंहासनावरील धृतराष्ट्राने त्याच्या पुत्राच्या निर्णयाला पाठिंबा दिला. धृतराष्ट्राचे आंधळे पुत्रप्रेम हे देखील युद्ध घडण्याचे एक कारण आहे असे म्हणायला हरकत नाही. 

धृतराष्ट्र पत्नी गांधारी शिवभक्त होती, तिची पतिनिष्ठा अजोड होती. जन्मांध धृतराष्ट्रांबरोबर संसार करताना तिने तिच्या डोळ्यांवर वस्त्राची पट्टी बांधली होती. जे सुख पती उपभोगू शकत नाही ते सुख पत्नीसाठीसुद्धा त्याज्ज्यं आहे असे तिने म्हणले होते. गांधारीची पुत्रासाठीची माया आंधळीच होती, तिने देखील दुर्योधनाच्या अवगुणांकडे, अपराधांकडे दुर्लक्ष केले. त्यानेच सम्राट व्हावे अशी तिची देखील इच्छा होतीच. गांधारी एक स्त्री असूनही द्रौपदीची दरबारात होत असलेली विटंबना थांबविण्याचा तिने प्रयत्न केला नाही हे एक आश्चर्यच आहे. युद्धाच्या अखेरीस तिने श्रीकृष्णाला शाप दिला होता, कारण त्याने गृहकलह घडवून कुरुकुळाचा विनाश घडवला असे तिचे मत होते. तिने शाप दिला, श्रीकृष्णाच्या कुळात देखील कलह निर्माण होईल, त्याचेसुद्धा सर्व कूळ नष्ट होईल. ज्या प्रमाणे तिचा पुत्र दुर्योधनाचा मृत्यू रानावनात, एकाकी अवस्थेत झाला तसेच भाग्य कृष्णाला लाभेल , आणि तसेच घडलेही...  

***