महाभारत कथा (१ ६ )

भारतामध्ये शतकानुशतके पितृसत्ताक समाजाचे अस्तित्व आहे. माहेर किंवा सासरच्या संपत्तीमध्ये त्यांना अधिकार नसे. आर्थिक स्वातंत्र्य नसल्यामुळे त्यांना मतस्वातंत्र्यही नव्हते. इतिहासात अशी काही उदाहरणे दिसतात जेव्हा स्त्रियांचा वापर संपत्तीप्रमाणे, एखाद्या वस्तूप्रमाणे केलेला दिसून येतो. स्त्रिया विद्याध्ययन करीत नसत, त्यांना व्यावहारिक ज्ञान नसे आणि त्यामुळे त्या नेहमीच त्यांच्या कुटुंबातील कर्त्याच्या अधीन असत. प्रजनन, संगोपन आणि जतन हीच त्यांची प्रमुख कर्तव्ये समजली जात असत. अशा सामाजिक व्यवस्थेमध्येदेखील काही स्त्रियांचे अस्तित्व मात्र त्यांच्या वैशिष्ट्यपूर्ण गुण आणि कर्तृत्वामुळे प्रखरतेने दिसून येते. 

महाभारतातील काही स्त्री व्यक्तिरेखा प्रभावशाली आहेत. त्यांचे चरित्र, धैर्य सारे काही विलक्षण आहे. सर्वसामान्य स्त्रीपेक्षा त्यांचे आयुष्य वेगळे आणि खडतर होते. त्यापैकी दोघीजणींचा विशेष उल्लेख करावासा वाटतो आणि त्या म्हणजे पांडवांची माता कुंती आणि पांडवांची पत्नी द्रौपदी. खरे तर दोघी राजपुत्री आणि राजस्नुषा होत्या, हस्तिनापुराच्या राजसिंहासनावर महाराणी म्हणून पतीसमवेत विराजमान झालेल्या होत्या. आणि असे असूनही आयुष्यभर त्यांच्यामागे अखंड संकटांची मालिकाच होती. स्त्री असूनही त्या कधी अबला नारी वगैरे झालेल्या नाहीत तर संकटांना सामोरे जाण्याचे धैर्य त्यांच्याकडे दिसून येते.

कुंती, कुंतिभोज राजांची दत्तक पुत्री होती. दुर्वास ऋषींनी दिलेल्या मंत्राच्या प्रयोगाने तिने कर्ण, युधिष्ठिर, भीम आणि अर्जुन या चार तेजस्वी पुत्रांना जन्म दिला होता. कर्ण तिचा पुत्र आहे हे सत्य तिने जगासमोर कधीही स्वीकारले नाही. युद्ध सुरू होण्याअगोदर तिने बहुदा ते कृष्णाला सांगितले असावे किंवा त्यांना ते माहिती असावे. कारण श्रीकृष्णाने कर्णाला पांडवांच्या सैन्यात सामील होण्याचे आवाहन केले होते. कृष्णाने सांगितले की कर्ण सहावा आणि ज्येष्ठ पांडव म्हणून ओळखला जाईल. युद्धानंतर तोच हस्तिनापुराचा सम्राट होईल आणि तो द्रौपदीचा सहावा पती असेल. 

त्या काळातील नीती-अनीतीच्या कल्पना काय असतील? याचे आश्चर्य वाटते. एका पुरुषाला एक पेक्षा अधिक पत्नी असणे ही अगदी सामान्य रीत होती अगदी अलीकडील काळात सुद्धा बहुपत्नीत्व समाजमान्य प्रथा आहे. परंतु एक स्त्री अनेक पतींची पत्नी असणे हे क्वचितच असावे. द्रौपदी पाच पांडवांची पत्नी होती, ती पाच पुत्रांची माता होती. असे असूनही तिच्याशी विवाहाचे आमिष स्वतः कृष्णांनी कर्णाला दाखवावे हे अजब वाटते. 

पंडुराजाने राज्यत्याग करण्याचा निर्णय घेतल्यावर कुंती सर्व भोगविलासाचा त्याग करून त्याच्यासह वनवासामध्ये गेली. पतीनिधनानंतर पाच पुत्रांची जबाबदारी तिच्यावर होती. तिची सवत माद्री हिचे पुत्र नकुल आणि सहदेव यांना तिने कधी सापत्न वागणूक दिली नाही हे विशेष. पाच पांडवांना तिने उत्तम संस्कार दिले होते त्याच्याच परिणामस्वरूप सर्व दरबारी आणि प्रजाजनांना पांडवांबद्दल सहानुभूती वाटत असे आणि तेच राज्याचे योग्य वारस आहेत असे सर्वांना वाटत होते. 

लाक्षागृहाच्या आगीतून निसटून पांडव आणि कुंती अरण्यांमध्ये लपले होते. दुर्योधनाचे सैनिक चारही दिशांना त्यांचा शोध घेत होते. त्याचवेळी द्रौपदी स्वयंवराची वार्ता त्यांना मिळाली. कुंतीने पांडवांना त्या स्वयंवरामध्ये सहभागी होण्यास उद्युक्त केले कारण संकटकाळी द्रुपदराजा सारखा सामर्थ्यवान पाठीराखा असणे फायद्याचे आहे असे तिला वाटत होते. अर्जुनाने लक्ष्यवेध करून द्रौपदीला जिंकून आणले तेव्हा कुंतीने सांगितले की द्रौपदीने पाचही बंधूंबरोबर विवाह करावा, असे केल्याने त्यांच्यातील एकोपा अभंग राहील असे तिला वाटत होते. 

युद्धामध्ये तिचे पुत्र विजयी झाले होते, धर्मराजा आता चक्रवर्ती सम्राट होता पण कुंतीने राजप्रासादामध्ये राहणे नाकारले. युद्धामध्ये धारातीर्थी झालेले सारे तिचेच आप्तस्वकीय होते. त्यांचे मृत्यू पाहिल्यानंतर मिळालेल्या सत्ता आणि वैभवाचा उपभोग घेणे तिला नकोसे होते. शतपुत्रांच्या मृत्यूचे दुःख घेऊन वनवासामध्ये उर्वरीत आयुष्य व्यतीत करण्याचा निर्णय घेणाऱ्या धृतराष्ट्र आणि गांधारीसोबत तिनेही वानप्रस्थाश्रम स्वीकारला. 

पांचाळ देशाच्या द्रुपदराजाची, यज्ञातून प्रकटलेली कन्या अशी द्रौपदीची ओळख आहे. तिच्या सौंदर्याचे, बुद्धिमत्तेचे वर्णन महाभारतामध्ये अनेकवेळा आढळते. कृष्णाने तिला बहीण मानले होते असे मानले जाते.. कारण प्रत्येक नात्याला काहीतरी नाव असलेच पाहिजे असा सर्वांचा अट्टहास असतो. कृष्णाचे आणि तिचे नातेही लोकविलक्षण आहे. 

द्रौपदी पाच पांडवांची पत्नी आहे इतकीच तिची ओळख पुरेशी नाही. ती इंद्रप्रस्थाची सम्राज्ञी आहे, अलौकिक गुण असलेल्या पाच पतींची ती विश्वासू सल्लागारसुद्धा आहे. पांडवांमध्ये कधीही कलह घडू नये याकरता ती जागरूक आहे कारण जोवर ते एकत्र आहेत तोवर ते अजिंक्य आहेत हे ती जाणते. ती महत्त्वाकांक्षी आहे. पांडवांसह तिने वनवास भोगला पण वनवासातसुद्धा ती राणीसारखीच राहिली.

दुःशासनाने तिला केसाला धरून फरफटत दरबारामध्ये आणले तेव्हा तिची अवस्था खरेतर फार करुण होती. पण त्याही परिस्थितीत तिचे धैर्य अबाधित आहे आणि तिची प्रगल्भ बुद्धिमत्ता जागृत असलेली दिसते. तिने दरबारातील ज्येष्ठं सभासदांना विचारले की तिला पणाला लावले तेव्हा युधिष्ठिर स्वतंत्र होता? की दास झालेला होता? कारण तो दास असला तरी ती अजूनही महाराणी होती आणि म्हणून तिला पणाला लावायचा त्याला हक्क नाही. तेव्हा सभेतील आदरणीय ज्येष्ठांनी तिला सांगितले की तिला पणाला लावताना युधिष्ठिर दास होता हे खरे आहे कारण आधी त्याने स्वतःला आणि चार बंधूंना पणाला लावले होते. परंतु दास असला तरी तो तिचा पती आहे हे सत्य बदलत नाही. आणि धर्मशास्त्रानुसार पती त्याच्या पत्नीचा स्वामी असतो त्यामुळे त्याच्या आदेशाचे पालन करणे पत्नीचे कर्तव्य आहे. 

त्यानंतर द्रौपदी तिथे उपस्थित असलेल्या प्रत्येक सभासदांसमोर जाऊन मदतीची याचना करते. तिच्या त्या अवस्थेत देखील दुर्योधनाची निर्भर्त्सना करताना तिला कसलेही भय वाटले नाही, गांधारीला कुरुकुळाची अब्रू वाचविण्याची ती विनंती करते. ते सारे संवाद तिच्या धैर्याचे आणि संकटातही स्थिर असणाऱ्या बुद्धिमत्तेचे दर्शन घडवतात. तिच्याजागी कुणी सामान्य स्त्री असती तर सर्वांसमोर असे बोलण्याचे धारिष्ट्य तिला झाले नसते, पण द्रौपदी असामान्य होती. 

पांडवांच्या सुखात आणि संकटकाळात देखील द्रौपदी त्यांच्यासमवेत होती. पांडवांच्या इतर स्त्रियांचे कथेमध्ये उल्लेख आहेत परंतु त्यांच्याबरोबर वनवासात आणि अज्ञातवासात मात्र द्रौपदीच असलेली दिसते. द्रौपदी फक्त सौंदर्यवती स्त्री नव्हती तर बुद्धिमान देखील होती. श्रीकृष्णाबरोबरचे तिचे संवाद आणि वनवासात आणि युद्धसमयीचे तिचे वर्तन त्याची साक्ष देतात. 

कुंती आणि द्रौपदी या दोघीही राजस्रिया असूनही दुदैवी होत्या. आयुष्यभर त्यांना कष्ट आणि दुःख सहन करावे लागले होते. असे असले तरी त्यांचे व्यक्तिमत्व आणि चरित्र प्रेरणादायी आहे हे निश्चित. 

***