महाभारत कथा (१ २)

महाभारत ही फक्त एक घटना नाही तर अनेक घटनांची मालिका आहे ज्याचे पर्यवसान कुरुक्षेत्रावरील युद्धामध्ये होते. एका सामान कालखंडात वेगवेगळ्या स्थळी घटना घडतात ज्या आणखी काही घटना घडण्यासाठी कारणीभूत ठरतात. महाभारतात असंख्य व्यक्तिरेखा आहेत, काही सज्जन तर काही दुर्जन आणि त्यांचे एकमेकांशी ऋणानुबंध देखील आहेत. केवळ राज्यासाठी एकमेकांशी लढणाऱ्या राजपुत्राची ही कथा नाही तर त्यात संपूर्ण भारतवर्षातील राजघराणी अनेक कारणाने जोडली गेलेली आहेत, त्यामुळेच ती संपूर्ण भारताची कथा आहे. यात सुष्ट आणि दुष्ट अशा दोन्ही प्रवृत्तींचा समावेश आहे. निष्ठा आणि न्यायबुद्धीची कसोटी लागलेली पाहायला मिळते. द्वेष, असूया, क्रौर्य, सत्ता आणि संपत्तीची लालसा असे सारे काही यात दिसते. 

धृतराष्ट्रावर राज्याची जबाबदारी सोपवून महाराज पंडू, कुंती आणि माद्रीसह अरण्यवासी झाले होते. त्यांचे वास्तव्याचे ठिकाण सतत बदलत असे. महाराजांना मुक्तीची ओढ लागलेली होती, मृत्यूपश्चात त्यांचा आत्मा मुक्त होईल का पुन्हा जीवन-मरणाच्या फेऱ्यामध्ये गुंतेल हे त्यांना जाणून घ्यायचे होते. त्यासाठी त्यांनी अनेक आश्रमांना भेटी दिल्या, तिथल्या ऋषी मुनींबरोबर संवाद साधला. परंतु त्यांचे समाधान होईल असे उत्तर त्यांना मिळत नव्हते. वनवास पत्करला तरी ते राजकारण विसरलेले नव्हते. अरण्यातील अन्य जाती जमातींबरोबर राजकीय मित्रत्वाचे संबंध प्रस्थापित केले होते. या सर्व काळात त्यांच्या आजारासाठी औषधोपचार चालू होतेच. त्यांची प्रकृती सुधारेल, आजार बारा होण्याकरता परिणामकारक असतील अशा औषधी वनस्पती असलेली जंगले, पर्वत रांगा त्यांनी धुंडाळल्या. पण या सर्वाचा उपयोग होत नव्हता. त्यांना मन:शांती मिळत नव्हती आणि प्रकृती खालावत होती, मृत्यू समोर दिसत होता.

महाराजांना मुक्तीचे वेध लागले होते, मृत्यूपश्चात उत्तम गती प्राप्त व्हावी ही त्याची इच्छा होती. त्याकरता काय उपाय योजना करावी? असा प्रश्न ते विविध आश्रमातील ऋषी मुनींना विचारत होते. काहींनी यज्ञयाग करण्यास सांगितले तर काहींनी ध्यानधारणा करण्याचा सल्ला दिला. पण सर्वांनीच त्यांना सांगितले की पुत्रप्राप्तीविना उत्तम गती मिळणे दुरापास्त. मृत्यूपश्चात चितेला अग्नी देण्यास पुत्र असेल तरच आयुष्याचे सार्थक होईल अन्यथा सारे व्यर्थ आहे. 

त्या काळातील या समजुती .. परंतु भारतदेशात अजूनही त्या प्रचलित आहेतच. अजूनही तशाच अंधश्रद्धा, अपसमजुतींचा पगडा जनमानसावर आहे. वैद्यकशास्त्राची प्रगती झाली अनेक अज्ञात तथ्ये सामोरी आली तरीही अजून पुत्रप्राप्तीसाठी पूजा, नवस होमहवन केले जातात. घराण्याला वारस देऊ न शकणाऱ्या स्त्रियांचा छळ केला जातो, या अडाणीपणाला काय म्हणायचे? 

पंडू राजाला दोन पत्नी होत्या पण संतानप्राप्ती झालेली नव्हती. कुंतीचा तिच्या विवाहापूर्वी जन्म जन्मलेला पुत्र, पंडूपुत्र म्हणवला जाऊ शकत नव्हता आणि त्याच्याबद्दल कदाचित कुणाला माहिती असणे असंभव वाटते. 

इथे आणखी एक उपकथा आहे. 

पंडू राजाला (म्हणे) एका ऋषीने शाप दिलेला होता, स्त्रीसंग त्याच्या मृत्यूचे कारण होईल असा. 

पंडूराजा दुःखी झाला, रोगग्रस्त शरीरामुळे आयुष्याची दुर्दशा झाली होतीच आणि मृत्यू पश्चातही भोग आहेतच. 

कुंतीने त्याच्या दुःखाचे कारण विचारले तेव्हा राजाने सर्वकाही सांगितले. ते ऐकताना कुंतीला तिला दुर्वास ऋषींनी दिलेल्या मंत्राचे स्मरण झाले. तिने राजाला त्याबद्दल सांगताच राजा आनंदला त्याने कुंतीला त्या मंत्राचा प्रयोग करण्याची विनंती केली. 

कुंतीने सर्वप्रथम यमधर्माचे स्मरण केले. एका सुंदर, तेजस्वी पुत्राचा जन्म झाला तो म्हणजे ज्येष्ठ पांडव युधिष्ठिर. त्यानंतर वायुदेवाचा पुत्र भीम आणि देवराज इंद्राचा पुत्र अर्जुन यांचा जन्म झाला. पंडूराजा सुखावला, आता त्याच्या आत्म्याला मरणोत्तर मुक्ती मिळणार होती. कुंतीचे तीन पुत्र बघताना माद्रीलाही मातृत्वाची इच्छा झाली. कुंतीने तिला मंत्र जपण्यास सांगितले आणि नकुल आणि सहदेवांचा जन्म झाला त्यांचे पिता होते अश्विनीकुमार. 

पांडवांची जन्मकथा अशीच सांगितली गेली आहे. त्या कथेत वर्णन करण्यात आलेल्या प्रसंगांचे अन्वयार्थ वेगवेगळ्या लेखकांनी, अभ्यासकांनी त्यांच्या मताप्रमाणे सांगितलेले आहेत. मंत्रजप केला आणि पुत्रप्राप्ती झाली ही घटना असंभव आहे. कदाचित त्याबद्दल सविस्तर लिहिण्याचे लेखकांनी टाळले असेल, कथाकारांनी मौन बाळगले असेल किंवा कालौघात सारे संदर्भ पुसले गेले असतील. सामर्थ्यशाली मंत्राचा जप केल्याने दैवी चमत्कार घडला आणि पांडवांचा जन्म झाला अशीच कथा प्रचलित आहे. 

पंडूराजा पाच पुत्रांचा पिता होते, त्याच्या संमतीने कुंती आणि माद्रीने बीजमंत्राचा जप केला होता. त्या योगे प्राप्त झालेल्या अपत्यांचे पितृत्व पंडूराजाने स्वीकारले होते. म्हणून कुंती आणि माद्रीचे पुत्र पांडव म्हणून ओळखले जाऊ लागले.

कालांतराने पंडूराजाचा मृत्यू झाला आणि त्यांची द्वितीय पत्नी त्यांच्यासह चितेवर सती गेली. आता पाच पुत्रांची जबाबदारी एकाकी कुंतीवर होती. राजपुत्रांनी वनवासी आयुष्य जगावे हे पितामह भीष्मांना योग्य वाटले नाही. त्यांनी कुंतीला तिच्या पुत्रांसह हस्तिनापुरामध्ये येण्याचे आमंत्रण दिले. कुंतीला राजपुत्रांच्या भविष्याच्या दृष्टीने ते योग्य वाटले आणि ती पांडवांना घेऊन हस्तिनापुरामध्ये वास्तव्यासाठी आली. 

धृतराष्ट्र पत्नी गांधारीचा जेष्ठपुत्र दुर्योधन, युधिष्ठिराहून वयाने लहान होता त्यामुळे युधिष्ठिर राजसिंहासनाचा प्रथम वारसदार होता. धृतराष्ट्राला ते मान्य नव्हते. गृहकलहाची ठिणगी पडली होती. 

***