महाभारत कथा (१ १ )

महाभारताचा काळ अतिप्राचीन आहे, त्या काळातील अनेक चालीरीती आता समाजमान्य नाहीत. खरे तर त्या काळातील न्याय, नीती आणि समाजव्यवस्था आधुनिक काळापेक्षा प्रगत आणि पुढारलेल्या आहेत. वंश आणि वारस आणि विवाहासंबंधातील नियम खूपच व्यावहारिक आहेत, चारित्र्य, योनिशुचिता इत्यादीसंबंधातील दृष्टिकोन अधुनिक काळात मात्र मान्य होऊ शकत नाहीत. असा बदल घडण्याचे कारण अज्ञात आहे. कदाचित बदलत जाणारी सामाजिक स्थिती, काही विशिष्ट समूहांचे वर्चस्व वाढणे, सत्ता बदल आणि सांपत्तिक स्थिती अशा काही कारणांनी बदल घडले असतील. प्राचीन काळात राजा सर्वांचा अधिपती असे, त्याच्याकडे सर्वच अधिकार असत. राजा म्हणेल तीच पूर्व दिशा आहे असे मान्य करणे बंधनकारक होते. राजसत्तेवर काही प्रमाणात धर्मसत्तेचा अंकुश होता. राजदरबारात शास्त्री, पंडितांना मानाचे स्थान होते. न्यायव्यवस्था, अर्थव्यवस्था इत्यादी विषयामध्ये राजाला ते सल्ला देत असत. तप:श्चर्या करून योगसामर्थ्य प्राप्त केलेल्या ऋषी, मुनींना सर्वत्र आदरपूर्वक सन्मानाने स्थान दिले जात असे. असे असले तरी राजा हाच सर्वोच्च अधिकारी असे. 

जन्मांध असलेला धृतराष्ट्र आता हस्तिनापूर राज्याचा सर्वाधिकारी होता. प्रमुख सल्लागार महाज्ञानी विदुर होते त्यांना न्याय, नीती, धर्म आणि राज्यकारभाराचे सखोल ज्ञान होते आणि सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे ते महाराजांचे सावत्र बंधू होते. पितामह भीष्म यांना कोणते पद नव्हते पण त्यांचा शब्द हा निर्णायक होता. 

ही परिस्थिती खरोखर विलक्षण म्हणली पाहिजे. पंडू, विदुर किंवा धृतराष्ट्र हे कुरुकुळाचे वंशज नाहीत कारण त्या तिघांचाही जन्म नियोग पद्धतीने झालेला होता. भीष्म हेच शेवटचे कुरु असे म्हणता येईल पण तरीही सिंहासनावर अधिकार धृतराष्ट्राचा .. आणि त्याला कुणाचाही आक्षेप नाही. 

पितामह भीष्म हे महाभारतातील एक अलौकिक व्यक्तिमत्त्वं आहे. त्यांचे काही निर्णय इतिहासाची दिशा बदलणारे होते हे सत्य आहे. पंडुराजाच्या निधनांनंतर पाच पुत्रांसह रानावनात राहाणाऱ्या कुंतीला त्यांनी हस्तिनापुरी आमंत्रित केले आणि तिच्या पाचही पुत्रांचा पांडव म्हणून स्वीकार केला. या घटनेने धृतराष्ट्र आणि गांधारी यांना सावध केले कारण तोवर त्यांचा पुत्र दुर्योधन हाच राज्याचा वारस असणार होता. आता परिस्थिती अनिश्चित झाली होती कारण युधिष्ठिर ज्येष्ठ भ्राता होता आणि सिंहासनावर त्याचा अधिकार होता जे धृतराष्ट्र आणि गांधारीला मान्य नव्हते. 

धृतराष्ट्राच्या दरबारात आणखी एक व्यक्ती आहे, कदाचित त्याचे अस्तित्व महाभारत युद्ध घडण्यास कारणीभूत ठरले असावे असे समजले जाते. तो आहे गांधार देशाचा राजपुत्र शकुनी, जो महाराणी गांधारीचा बंधू आहे. शकुनीमामा हा महाभारत कथेतील खलनायक आहे. त्यानेच कौरवांना चुकीचा मार्ग स्वीकारायला उद्युक्त केले होते. लबाडी आणि कारस्थानी वृत्ती हे त्याचे मुख्य गुण. कुरुसभेतील राजकारण धुरंधरांना आणि खुद्द पितामह भीष्मांना त्याच्या कारवाया माहिती असताना, तरीही त्याची पाठवणी त्याच्या राज्यात म्हणजे गांधार देशाला का केली गेली नसेल? हा एक अनुत्तरित प्रश्न आहे. ऐतिहासिक सत्य हे आहे की शकुनीमामाच्या सल्ल्यांनी कुरू साम्राज्याचा सर्वनाश झाला. 

शकुनीमामाला राजदरबारी महत्वाचे स्थान का होते ? हे समजण्याकरता धृतराष्ट्रपत्नी गांधारीची कथा माहिती असणे आवश्यक आहे. 

महाराणी गांधारीची कथा -- 

धृतराष्ट्रासाठी गांधार देशाची राजकुमारी वधू म्हणून निश्चित करण्यात आली होती. गांधार हा दूरचा आणि अनोळखी प्रदेश होता. दृष्टिहीन धृतराष्ट्राला तो प्रवास करणे अवघड होते, म्हणून वधूसह सारे वऱ्हाड हस्तिनापुरामध्ये दाखल झाले. सारे वातावरण आनंदी आणि मंगलमय होते. पण त्यात मिठाचा खडा पडलाच. एका सखीने राजकुमारीला बातमी दिली की राजकुमार धृतराष्ट्र जन्मांध आहेत. गांधारीवर जणू वीजच कोसळली. विवाह निश्चित करताना वधूला ही माहिती दिली गेलीच नव्हती. असे जाणूनबुजून करण्यात आले होते का? का त्या काळाच्या प्रथेनुसार तिला काही सांगण्याची, विचारण्याची कुणालाच जरूर वाटली नव्हती? हे कळण्यास काही मार्ग नाही, पण सत्य हे होते की गांधारीला वस्तुस्थिती माहिती नव्हती. हस्तिनापूर हे सामर्थ्यशाली राज्य होते. त्यांच्या राजपुत्राला विवाहासाठी नकार देणे म्हणजे स्वदेशावर संकट ओढवून घेणे असे होते. तिच्या देशापासून दूर परक्या प्रदेशात ती आलेली होती. प्राप्त परिस्थिती स्वीकारणे हाच मार्ग तिच्यासाठी उपलब्ध होता. तिने निश्चय केला की ती सुद्धा तिच्या पतीप्रमाणे अंधत्व पत्करेल. तिने डोळ्यांवर कापडाची पट्टी बांधली ...कायमची . 

गांधारी पतिव्रता होती आणि भगवान शिवशंकराची भक्त होती. तिची भक्ती आणि निष्ठा पाहून महादेव प्रसन्न झाले. त्यांनी तिला वरदान दिले -- "शतपुत्रा सौभाग्यवती भव" 

गांधारी शंभर पुत्रांची माता होणार होती. यासंदर्भात एक कथा अशी आहे की गांधारीला एक दिव्य रत्न प्राप्त झाले होते. कालांतराने ते फुटून त्याची शंभर शकले झाली आणि त्यातून शंभर पुत्र जन्माला आले म्हणे. .. 

गांधारीचे शंभर पुत्र कौरव म्हणून ओळखले जातात, त्यापैकी ज्येष्ठ पुत्र दुर्योधन. गांधारीने एका कन्येलाही जन्म दिला होता, तिचे नाव दु:शला.

गांधारीने तिला लाभलेले भाग्य, सौभाग्य म्हणून स्वीकारले. कधी कसली तक्रार न करता, कुणालाही दोष न देता. गांधारी कुरुसाम्राज्याची महाराणी होती पण तिने महत्वाच्या प्रसंगी तिचे कर्तव्य दृष्टीआड केले .. पुत्रप्रेमासाठी. धृतराष्ट्रानेही स्वपुत्रावर आंधळी माया केली. त्याचे अन्याय, दुराचार दुर्लक्षित केले. द्रौपदीचा भर सभेत अपमान होत असताना त्यांनी विरोध केला नाहीच पण पुत्राची पाठराखणी केली. 

महाभारत घडण्याचे हे एक कारण असू शकेल का? 

धृतराष्ट्र आणि गांधारी यांचे वर्तन, दुर्योधनाला विरोध न करणे समजू शकते. पण पितामह भीष्मांनी हे सर्व घडत असताना जराही विरोध का केला नाही. पांडवांवर होत असलेला अन्याय त्यांनी सहन का केला असेल? आणि सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे द्रौपदीचे वस्त्रहरण होत असताना त्यांनी ते थांबवायचा जराही प्रयत्न केला नाही हे अनाकलनीय आहे. 

गांधारीने दुर्योधनाला वाचविण्याकरता एकदाच डोळ्यावरची पट्टी काढली होती, पण श्रीकृष्णाने चाणाक्षपणे तिचा प्रयत्न व्यर्थ केला, कारण दुर्योधनाचा मृत्यू झाल्याखेरीज युद्ध समाप्ती शक्य नव्हती. 

गांधारीने तिच्या कुळाच्या आणि शतपुत्रांच्या विनाशासाठी कृष्णाला दोषी मानले. तिने कृष्णाला शाप दिला, की जसा तिच्या कुळाचा संहार झाला तसेच यादव कुळात घडेल. कृष्णाने भावंडातील वैर जोपासुन महाभारत घडवले, तसेच त्याच्या बाबतीत होईल आणि तिच्या पुत्राचा जसा एकाकी, रानावनात मृत्यू झाला तसाच मृत्यू कृष्णाला मिळेल. 

यादव कुळात खरंच यादवी झाली. एकमेकांशी लढून सर्व यादवकुळ नष्ट झाले. आता हे गांधारीच्या शापामुळे घडले? का ती कथा नंतर जोडली गेली? माहिती नाही. 

***