महाभारत कथा (१ ७ )

भारतामध्ये पूर्वापार राजे आणि राजघराणी यांची सत्ता होती. अनेक लहान मोठी राज्ये होती, ज्यांचे आपसात वैर किंवा मैत्री असे. काही राजघराणी नातेसंबंधाने एकमेकांशी जोडलेली होती. पुत्र अथवा कन्येचा विवाह ही राजघराण्यांकरता वैयक्तिक घटना नसून त्यात राजकारणाचाही समावेश होता. बहुपत्नीत्वाची प्रथा होती. स्त्रियांना मात्र पतिनिष्ठा, आणि पतिसेवा इत्यादी शिक्षण दिले जात असे आणि पुनर्विवाहास परवानगी नव्हती. क्वचित अशी उदाहरणे आहेत जेव्हा स्त्रियांनी पुनर्विवाह केल्याचे उल्लेख आहेत, परंतु असे प्रसंग केवळ अपवादात्मकच. (भारतामध्ये अजूनही त्याच जुन्या चालीरीती अस्तित्वात आहेत. बाह्यतः स्त्रीमुक्ती, समान अधिकार वगैरे गोष्टी बोलल्या जातात. परंतु समाज अजूनही स्त्रियांना एका विविक्षित चौकटीतच बघणे पसंत करतो हे सत्य आहे.)

महाभारतकथेमध्ये अनेक स्त्री व्यक्तिरेखा आहेत त्यातील काही इतिहास घडविण्यास किंवा बदलण्यास कारणीभूत ठरल्या. काही विद्वान आणि काही कथालेखकांची अशी समजूत आहे की द्रौपदीचा भरसभेमध्ये अपमान करण्यात आला म्हणून महाभारत घडले. त्यांच्या मताने द्रौपदीचे वस्त्रहरण हीच अशी घटना आहे ज्यामुळे महाभारत घडले, पण हे पूर्ण सत्य नाही. मग अशी काय कारणे असावीत की एका घराण्यातील राजपुत्र एकमेकांचे वैरी झाले? त्यांचे वैर इतके टोकाला गेले की त्यामुळे संपूर्ण कूळ नष्ट झाले.

हस्तिनापूर राज्य हे भारतातील एक बलाढय साम्राज्य होते. कुरुकुळातील शूर आणि कर्तृत्ववान राजांनी साम्राज्याचा विस्तार आणि संवर्धन केले होते. भारतातील विविध राजघराणी नात्याने, मैत्रीने किंवा राजकीय कारणाने कुरुसाम्राज्याला जोडलेली होती. त्यामुळे जेव्हा हस्तिनापुराचे राजपुत्र एकमेकांविरुद्ध युद्धाकरता उभे राहिले तेव्हा दोन्ही बाजूंचे त्यांचे पाठीराखे देखील त्या युद्धात ओढले गेले आणि ते युद्ध केवळ राज्याकरता भांडणाऱ्या एका घराण्यातील बंधूचे न राहता त्याला अखिल भारतीय स्वरूप आले.

कुंतीदेवी तिच्या पाच पुत्रांसह हस्तिनापुरामध्ये वास्तव्यासाठी आली तेव्हाच कलहाची बीजे रोवली गेली होती. सर्व पांडव हे जन्मजात दैवीअंश होते, अनेक उत्तम गुणांनी युक्त होत. माता कुंतीने त्यांच्यावर उत्तम संस्कार केलेले होते. पांडव विनम्र, आज्ञाधारक आणि सदहृदयी होते. पितामह भीष्मांनी गुरु द्रोणाचार्यांना राजपुत्राच्या शिक्षणाकरता आमंत्रित केले. विद्याभ्यासात पांडव इतर कुमारांपेक्षा सरस होते. धर्मराजा विद्वान होता. धर्म, अर्थ, न्याय आणि युद्धनीती या विषयातील त्याचे ज्ञान अजोड होते. वायुपुत्र भीम द्वंद्व युद्धामध्ये निष्णात होता. गदायुद्धामधे त्याची बरोबरी करू शकेल असा कुणीही वीर नव्हता. दुर्योधनाला गदायुद्धाचे उत्तम ज्ञान होते पण तरीही भीम त्याच्यापेक्षा काकणभर सरस होता. अर्जुन श्रेष्ठ धनुर्धारी होता, द्रोणाचार्यांनी त्यालाच ब्रह्मास्त्र विद्या दिलेली होती. काही कारणाने त्याला वनवासी होऊन राहायला लागले तेव्हा त्याने अखंड साधना करून अनेक उत्तम अस्त्रे आणि शस्त्रे प्राप्त केलेली होती. नकुल आणि सहदेव उत्तम अश्व परीक्षक होते. रथांना जोडलेले अश्व हे युद्ध प्रसंगी फार महत्वाचे असतात. त्यांना उत्तम प्रशिक्षण दिलेले असेल तर कठीण प्रसंगी ते मार्ग काढू शकतात. अशातऱ्हेने पाचही राजपुत्र राजपदास आवश्यक असलेल्या सर्व विद्यांमध्ये पारंगत होते. कुंतीने ते सदैव एलॊप्याने राहतील याची काळजी घेतली होती आणि नंतर द्रौपदीने त्यांची एकी अभंग राखली. कारण त्या दोघीजणी जाणून होत्या, पांडव एकत्र असतील तेव्हाच अजिंक्य असतील. 

पांडवांचे सतत होणारे कौतुक, विविध प्रसंगी त्यांच्याकडून पत्करावी लागलेली हार दुर्योधन, दुःशासन इत्यादी कौरव कुमारांना त्रासदायक वाटत असे. पांडवांविषयी त्यांना मत्सर वाटत असे आणि पराकोटीचा द्वेषही. द्वेष इतका की पांडवांना ठार मारण्याचे त्यांनी असंख्यवेळा प्रयत्न केले होते. कधी विषप्रयोगाने तर कधी पाण्यात बुडवून तर कधी लाक्षागृहामध्ये जिवंत जाळून त्यांची हत्या करण्याचे प्रयास केले होते. या सर्व अनुभवांनी पांडव सावध झाले होते. माता कुंती आणि महात्मा विदुर पांडवांच्या रक्षणाकरता जागरूक असत. 

कौरव आणि पांडवांच्या व्यतिरिक्त अन्य काही कुमार द्रोणाचार्याचे शिष्य होते, जसे अश्वत्थामा आणि कर्ण. अश्वत्थामा द्रोणपुत्र असल्याने त्याला नेहमी विशेष वागणूक दिली जात असे. विद्यादानात त्याला झुकते माप दिले जाई. या उलट कर्ण केवळ सूतपुत्र होता. त्याला नाईलाजाने (बहुदा भीष्मांच्या विनंतीवरून) गुरुकुलामध्ये प्रवेश दिलेला होता. कर्ण असामान्य योद्धा होता, उत्तम धनुर्धारी होता आणि म्हणून की काय ? त्याला अर्जुनाला मिळणाऱ्या प्रशंसेचे नेहमी वैषम्य वाटे. दुर्योधन त्याचा परम मित्र होता, त्यानेच कर्णाला अंगदेशीचे राज्य दिले होते. 

राजकुमाराचे अध्ययन पूर्ण झाल्यावर द्रोणाचार्यांनी गुरुदक्षिणा म्हणून द्रुपद राजाला बंदी करून आणण्यास सांगितले. प्रथम कौरवांनी ससैन्य आक्रमण केले पण त्यांचा पराभव झाला होता. जीव वाचवून रणांगणातून त्यांना पलायन करावे लागले होते. त्यानंतर पांडवांनी द्रुपदाला युद्धाचे आव्हान दिले. भीम आणि अर्जुनाच्या पराक्रमासमोर द्रुपदसेना दुबळी ठरली होती. द्रुपदाला कैद करून द्रोणांसमोर आणण्यात आले आणि त्याच्या राज्यातले गोधन लुटून आणण्यात आले होते. द्रोणांनी त्याला अनेक वर्षांपूर्वी घडलेल्या प्रसंगाची आठवण करून दिली. द्रुपदाने क्षमा याचना केल्यावर त्याला मुक्त करण्यात आले. 

अशा अनेक घटना आणि प्रसंग आहेत ज्यामुळे कौरव आणि पांडवांमधील वैर वृद्धिंगत होत होते. कौरवांचे पिता धृतराष्ट्र हस्तिनापुराचे सम्राट होते त्यामुळे सत्ता आणि अधिकार नेहमीच कौरवांच्या बाजूला होती. या उलट पांडव अनाथ होते, त्यांच्या पित्याचा मृत्यू झालेला होता. परंतु असे असले तरी पांडवांच्या गुणांमुळे ते लोकप्रिय होते. अशा अनेक कारणांमुळे कौरव पांडवांमध्ये वैर निर्माण झाले होते आणि त्याचा परिणाम युद्धामध्ये झाला होता. 

***