प्रकरण ३ रे -- (जेता)

प्रखर सूर्यप्रकाशाने डोळे दिपू नयेत म्हणून कपाळावर आपला हात अडवा ठेवून, आणि डोळे किलकिले करून तो वाटसरू बघत होता. उन्हातून आणि धूळभरल्या रस्त्यावरून प्रवास केल्यामुळे अंगावरील वस्त्र अती मलीन दिसत होती. आपल्या जवळ असलेल्या कातडी पिशवीतील पाण्याचा शेवटचा घोट त्याने घेतला. उन्हामुळे साऱ्या परिसराची नुसती काहिली झाली होती. त्याच्या बरोबर असलेला अश्व, दुडक्या चालीने चालत होता. अतिश्रमाने त्याच्या तोंडाला आता फेस येऊ लागला होता. हे असेच काही काळ चालावे लागले तर हा आपल्याला साथ देणार नाही.. वाटसरूच्या मनात विचार आला. लवकरात लवकर कुठेतरी आश्रयस्थान शोधणे नितांत जरूरीचे होते. 

काही अंतर पुढे आल्यावर त्याला एक झोपडी दिसली, आणि त्याने सुटकेचा निःश्वास टाकला. निदान पाणी मिळाले आणि घटकाभर विश्रांतीसाठी सावली मिळाली तरी खूप झाले. त्याची त्या वाटसरूला आणि त्याच्या अश्वाला अतिशय जरूर होती. अश्वाचा लगाम आपल्या हाती घेऊन तो पायी चालत होता. झोपडी जरी दृष्टीला दिसत असली, तरी अतिश्रमाने मंद झालेल्या गतीने तिथपर्यंत पोहोचण्यास बराच वेळ लागला होता.

"कुणी आहे का येथे?"  झोपडीच्या प्रवेशद्वारातून आपल्या उत्सुक नजरेने आतमध्ये बघत त्याने विचारले. 

उत्तरादाखल त्याच्यासमोर एक अतीवृद्ध स्त्री,  हातातील वृक्षाच्या फांदीपासून बनवलेली काठी टेकीत आली.

तिचे सारे शरीर सुरकुत्यांनी भरले होते. मस्तकावरील केस पांढरेशुभ्र झाले होते. थरथरत्या स्वरात तिने प्रश्न केला, 

“कोण आहे? काय पाहिजे?”

वाटसरू पुढे होऊन म्हणाला, “मी एक वाटसरू आहे माताजी, या मार्गाने चाललो होतो. काही प्रहर येथे विश्रांतीसाठी थांबता आले तर मोठे उपकार होतील.”

“कुठून आलास बाबा?” त्या वृद्धेने विचारले.

“आणि या आडवाटेने कुठे निघालास. मार्ग चुकलास का?”

“नाही नाही माताजी, मी योग्य मार्गावर आहे.. परंतु माझ्याजवळचे जल संपुष्टात येऊन अश्वही अतिश्रमाने पुढे जाण्यास असमर्थ झाला आहे. थोडावेळ येथे निवारा दिलात तर मोठी कृपा होईल.”

वृद्धेने एकवार वाटसरूला न्याहाळले, आणि मग मागे वळत बोलली..

“ये तर मग आतमध्ये .. झोपडीच्या पाठीमागे सावली आहे, तुझ्या अश्वाला तेथे राहू दे, पाण्याची डोणी आहे, परंतु रिकामी ..ती मात्र तुलाच भरायला लागेल.. तिथेच पलिकडे विहीर आहे.”

“चालेल”, वाटसरू उत्साहाने बोलला. 

अश्वाला त्याने सावलीला बांधले, त्याच्या समोरची डोणी विहीरीच्या गार पाण्याने भरली. आजूबाजूच्या रानातून थोडे हिरवे गवत आणले.. त्याचा अश्व थोडा सुखावला होता. मग त्याने आपले उन्हामुळे भेगाळलेले, कोरडे झालेले हातपाय धुतले.. उन्हाच्या काहिलीतून चालत आल्यावर तो थंडगार पाण्याचा स्पर्श त्याला नवसंजीवक भासत होता. 

वाटसरू झोपडीमध्ये प्रवेशला, त्या वेळी ताज्या अन्नोदकाचा वास तेथे दरवळत होता. वृद्धेने मोठ्या पानाच्या पत्रावळीवर गरम, ताजे अन्न वाढले. ते पाहून वाटसरू बोलला,

“या सर्वांची जरूर नव्हती माई, तुम्ही मला आसरा दिलात हेच खूप झाले.”

ती वृद्धा म्हणाली, “भुकेल्याला खाऊ घालणे हा मानवधर्म आहे बेटा. आता वाढलेल्या अन्नाला नाही म्हणू नकोस.”

मग न बोलता वाटसरूने  भोजनास आरंभ केला.

 

“हं आता मला सांग सारे. तू कोण? कुठला? कुठे निघालास? आणि कशासाठी?” 

त्या  वृद्धेने विचारले. 

ताजे अन्न आणि  विश्रांती मिळाल्याने वाटसरू आता चांगला ताजातवाना झाला होता.

“मी चाललो आहे हिरण्यमयी नगरी कडे..” वाटसरूने उत्तर दिले.

“सरदार विक्रांतसिंहना भेटायचे असेल..” ती वृद्धा त्याच्याकडे विचारपूर्वक नजरेने पाहत होती. 

“कुणी पाठवले आहे?” वृद्धेने विचारले

वाटसरू काही क्षण थांबला .. तिला सांगावे की नाही या विचारात तो होता.

“तू मला सांगू शकतोस बेटा, तुला काही धोका होणार नाही, झाली तर काही मदतच होईल याची खात्री बाळग.” वृद्धा त्याला आश्वस्त करत म्हणाली.

“तू कोण आहेस माई?” वाटसरूने अचानक प्रश्न केला .. 

ती वृद्धा काहीच बोलली नाही. तिचा चेहरा गंभीर होता. सुरकुतलेल्या मुद्रेवर एक वेदना उमटली होती. तिचे वृद्ध, थकलेले डोळे दूर अंतराचा वेध घेत होते. तिने आपला थरथरता हात पुढे केला. कधी काळी मृदू आणि गौरकाय असलेली त्वचा आता निस्तेज, पांढुरकी भासत होती. हातामध्ये कुठलाही अलंकार नव्हता, परंतु लांब, निमुळत्या बोटामध्ये एक हिरेजडित अंगठी झळकत होती. त्या झोपडीच्या, आणि वृद्धेच्या दारिद्र्याशी अगदीच विसंगत. 

ती झळाळणारी, तेजस्वी अंगठी बघताच वाटसरू चमकला. झटकन उठून तो बाजूला उभा राहिला. आपले दोन्ही  हात एकमेकांत गुंफून अत्यंत नम्रतेने म्हणाला,

“राजमाता? आपण? आणि या परिस्थितीत?”

ती वृद्ध स्त्री हसून बोलली, 

“अरे आता कसली राजमाता? राज्यच जेथे राहिले नाही तर त्यांचा राजा आणि राजमाता कशी राहील?”

“नाही नाही राजमाता, आपण असं बोलू नये. माझ्यासारख्या सामान्य सेवकाला असं ऐकणे देखील नकोसं वाटतं.”

राजमाता हसल्या .. आणि म्हणाल्या,

“हे बघ, दरबारी रीतिरिवाज इथे सांभाळायची जरूरी नाही. आणि अशा कठीण काळात तुझ्यासारखे निष्ठावान, हीच आमची संपत्ती आहे. आम्ही उगीच तोंडदेखलं बोलतो आहोत असं समजू नको, पण खरच मला तुम्हा मुलांचं कौतुक वाटतं. स्वतःच्या देशासाठी, आणि परागंदा झालेल्या राजासाठी तुम्ही इतकं करत आहात, आणि ते सुद्धा कोणत्याही मोबदल्याची अपेक्षा न बाळगता .... खरच तुमच्या सारखे देशभक्त जिथे आहेत, तो देश  स्वातंत्र्यापासून कदापिही वंचित राहणार नाही.”

“आमचे प्रयत्न चालू आहेत मातोश्री. आता यश देणं त्याच्या हाती आहे.”

तो वाटसरू म्हणजे दुसरा तिसरा कुणी नसून ऐय्यारराज चतुरसेन होते, आणि ती वृद्धा म्हणजे राजमाता सत्त्वशीलादेवी. 

दैवाच्या विचित्र योगायोगाने आज त्यांची अशी भेट होत होती.  

नंतर बराच वेळ चतुरसेन बोलत होते, आणि राजमाता लक्षपूर्वक ऐकत होत्या.

कालविजय ने घडवून आणलेल्या फंदफितुरीमुळे त्यावेळी महाराज भानुप्रताप यांना आपल्याच राजधानीतून परागंदा व्हावे लागले होते. आणि या कालविजयाच्या पाठीमागे ताकद होती राजा उग्रसेन याची. अंगारकराज उग्रसेनाने अचूक चाल खेळली होती. आणि स्वतःपेक्षा कैकपटीने सामर्थ्यवान साम्राज्याचा लीलया पराभव केला होता. सारे जणू  स्वप्नं वाटत होते. पण त्या सर्व घटना घडून आता जवळ जवळ १६ वर्षांहून अधिक काळ लोटला होता. हिरण्यमयीच्या प्रवेशद्वारावर आज अंगारकांचा ध्वज फडकत होता. आणि मणीपालची जनता आता उग्रसेन महाराजांचा जयजयकार ऐकण्यास आणि प्रसंगी करण्यासही सरावली होती. पारतंत्र्याचा काळ होता. त्या दाटलेल्या अंधारात प्रकाशाचा एक किरण सुद्धा नजरेस पडत नव्हता. महाराज भानुप्रताप, महाराणी भानुशीलादेवी आणि सारा राजपरिवार परागंदा झालेला होता. 

राजमाता सत्त्वशीला यासुद्धा त्याच वेळी राजवाड्यातून बाहेर पडल्या होत्या, पण आपल्या परिवारासमवेत न जाता त्या हिरण्यामयीच्याच जवळील प्रदेशात एक छोटी कुटी बांधून राहत होत्या. जवळ थोडेफार धन होते, तसेच काही जुने निष्ठावान येत जात असत. वयोमानामुळे त्यांना जंगलात, पर्वतांमध्ये राहण्याचे कष्ट सोसले नसते, म्हणून खुद्द महाराजांनीच ही व्यवस्था केली होती, पण याबद्दलची माहिती फारच कमी लोकांना दिली होती, कारण सुरक्षेच्या दृष्टीने ते महत्त्वाचे होते.

“चतुरसेना, तू केलेल्या वर्णनावरून एकंदरीत परिस्थिती माझ्या ध्यानात आली आहे. पण तिकडील सारे कुशल आहेत ना? आमच्या स्नुषा आणि त्यांच्या सर्व राजकन्या?”

“होय राजमाता, रानावनातील आयुष्य महाराणींनी स्वीकारले आहे. सर्व राजकन्यांचे विवाह झाले आहेत, आणि त्या स्वगृही सुखात आहेत.” 

राजमातां स्त्वशीलांनी एक निश्वास टाकला..

“साऱ्या राजकन्यांचे विवाह झाले? आणि आम्हाला खबर नाही? अर्थात आम्ही भानुप्रतापांना दोष देत नाही. इतक्या बिकट परिस्थितदेखील त्यांनी आपल्या परिवाराचे रक्षण केले आहे हे विशेषच म्हणायला हवे. पण आम्हाला वाईट याच गोष्टीचे वाटते, की त्यांच्या वडिलांचा मृत्यू देखील दग्याने झाला होता, असे असतानासुद्धा ते बेसावध राहिले.”

“नाही राजमाता, नाही. महाराज बेसावध नव्हते. परंतु दैवाचे दान अनुकूल पडले नाही असे म्हणा हवे तर. पण चिंता नसावी. लवकरच काही घडणार आहे. आम्ही सारे त्याच तयारीत आहोत. त्याच कामासाठी मी राजधानीला चाललो आहे. माझ्या आत्ता लक्षात येते आहे, की महाराजांनी मला ह्याच मार्गाने जाण्याचा आग्रह का केला?  या मार्गाहूनही अधिक जवळचा मार्ग पलीकडून आहे. महाराजांनी मला सांगितले होते, की अकस्मित कुणा महत्त्वाची व्यक्तीची  भेट घडल्यास, नीट पारखून हा खलिता देणे.”

असे म्हणत आपल्या कमरबंदातील एक थैली काढून त्यांनी आत्यंतिक आदराने राजमातेच्या सुपूर्त केली.

राजमातेने तो खलिता परत चतुरसेनच्या हातात देत म्हणले, 

“तुम्हीच वाचून दाखवा आम्हांस.”

चतुरसेनाने तो खलिता हातात घेऊन उघडला आणि वाचण्यास सुरवात केली.

आदरणीय राजमाता यांसी,

आपणापर्यंत हा खलिता पोहोचेल, त्या समयी आम्ही हिरण्यमयीकडे प्रस्थान केलेले असेल. काही एक मनसुबा मनी धरला आहे. यश देणे परमेश्वराच्या हाती. परंतु आपले आशीर्वादही मोलाचे आहेत. आणि महत्त्वाचे म्हणजे आपली सुरक्षा आम्हांस पृथ्वीमोलाची आहे. आपण आपल्या स्थानी योग्य ती काळजी घेऊन राहावे. तसेच कुणाही परक्या व्यक्तीशी खात्री करून घेतल्याशिवाय संभाषण टाळावे. हे आम्ही आपणांस सांगणे योग्य नाही, परंतु तरी राहवत नाही.  चतुरसेन आपणासाठी सुरक्षाव्यवस्था करतील.

बाकी सारे क्षेम.

आपणास भेटण्याची उत्सुकता आहे, परंतु काही समय संयम राखणे उचित ठरेल असे वाटते. आणि महत्त्वाचे : आपणांशी संपर्कात असणारे कपिल, प्रभास आणि चंद्रिका यांस जास्त सतर्क राहण्यास सांगणे. तसेच राजधानीतील घडामोडींचे वृत्त आम्हांपर्यंत पोहोचवण्याची व्यवस्था तशीच ठेवावी. आपण करीत असलेले कार्य बहुमोल आहे.

कृपाभिलाषी

भानुप्रताप

या मजकुराच्या खालीच बारीक अक्षरात, पत्र वाचून झाल्यानंतर  ूते नाहीसे करण्याची सूचना दिली होती. 

राजमाता आणि चतुरसेन काही काळ शांत राहिले होते. मनातल्या मनात दोघेही महाराजांनी केलेल्या सूचनांची उजळणी करीत असावे. येणारा काळ अधिक कठीण असणार आहे, याची त्यांना जाणीव झाली होती. तसेच आपल्याला महाराजांनी दिलेली जबाबदारी  नीट पार पाडता येईल अथवा नाही या बाबत चिंता दोघांनाही ग्रासत होती. 

चतुरसेन आपल्या विचारातून भानावर येत बोलले,

“राजमाता आता आपणांस विनंती आहे, की आपण आपले वास्तव्य शक्यतो गुप्त ठेवावे. मी मनकर्णिका आणि यामिनी या आपल्या दोन स्त्री ऐय्यारांना येथे येण्यास सांगीन. त्या आपणांस सोबत तर करतीलच, आणि महाराजांना येथील माहिती पाठवण्यास सहाय्य करतील. अर्थात आपली हरकत नसेल तर ...”

आता राजमाता ही सावरल्या होत्या. आपल्या पुत्राचे पत्र वाचताना काही काळ त्या सद्गदित  झाल्या होत्या. 

“हरकत कसली चतुरसेन? तुम्ही येथे आल्याने आम्हाला आणखी बळ मिळाले आहे. तुमची निष्ठा आम्हाला विदित आहेच. जे योग्य असेल ते करणे. आणि आता लगेच येथून न जाता आजची रात्र इथेच वास्तव्यास राहावे. आज हिरण्यमयीकडून एखादा स्वार येण्याची शक्यता आहे. त्याच्याकडील माहिती तुमच्या कार्यासाठी कदाचित उपयुक्त ठरू शकेल.”

“जशी आज्ञा राजमाता..” चतुरसेन उत्तरले. 

त्यानंतरचा काळ त्यांनी शांततेतच व्यतीत केला. सूर्यास्तानंतर तेथे अंधार होऊ लागला. एकमेव मशालीच्या प्रकाशात सारा परिसर भितीदायकच वाटत होता. सारे आयुष्य ऐश्वर्यसंपन्न राजवाड्यांमध्ये व्यतीत केलेल्या राजमाता सत्त्वशीलादेवी अशा ठिकाणी कशा राहत असतील?  हा विचार चतुरसेनांच्या मनाला स्पर्शून गेलाच. पण त्यावर विचार करण्यात त्यांनी जास्त वेळ घालवला नाही. आपल्याजवळ असलेल्या पांढऱ्या कापडावर आखलेला नकाशा समोर पसरून ते त्याचा अभ्यास करीत होते. 

त्याच वेळी बाहेर घोड्यांच्या टापांचा आवाज ऐकू आला. चतुरसेनाने बाहेर जाऊन पाहिले तेव्हा एक चिलखत आणि शिरस्त्राण परिधान केलेला स्वार घोड्याच्या रिकीबीत पाय अडकवून खाली उतरत होता. 

“ऐय्यारराज चतुरसेन ..?” तो स्वार पुढे येत उद्गारला. 

“आपण मला ओळखले का?”,

आपल्या मस्तकावरील शिरस्राण दूर करीत तो बोलला.

चतुरसेन त्याच्याकडे निरखून बघत होते. बाहेर दाटलेल्या अंधाराने ओळख लागत नव्हती, परंतु स्वर तर परिचित वाटत होता.

तितक्यात एका हातात छोटीशी दिवली घेऊन राजमाता बाहेर आल्या. त्या अपुऱ्या प्रकाशानेदेखील तो गूढ अंधकार दूर हटल्याचा भास होत होता. त्या मिणमिणत्या प्रकाशात चतुरसेनाने पाहिले ..

“कोण? सरदार विक्रांतसिंह?”

त्यांनी अत्यानंदाने पुढे होत त्या स्वाराचे हात आपल्या हाती घेतले.

“आपली अशी भेट होईल असे वाटले नव्हते.” 

विक्रांतसिंहाने त्यांच्या हातावर हलकेच थोपटले..

“आत चलावं ऐय्यार राज, खूप काही महत्त्वात सांगायचं आहे, विचारायचं आहे ...”

दिव्याची लहानशी ज्योत वाऱ्याने थरथरत होती. बाहेर ठेवलेल्या मशालीचा अस्थिर प्रकाश तो परिसर अधिकच भेसूर करीत होता.

सरदार विक्रांतसिंह आणि चतुरसेन हे दोघेही हलक्या आवाजात बोलत होते. तेथेच आपल्या हनुवटीला, हाताच्या तळव्याचा आधार देऊन राजमाता बसलेल्या होत्या. दोघांतील संभाषण त्या लक्षपूर्वक ऐकत होत्या. पहाटेचा तांबूस प्रकाश आभाळी उमटायला लागेपर्यंत त्यांचा हा खल चालू होता.  दोघेही मणीपाल साम्राज्याचे निष्ठावान सेवक होते. तेथे मणीपालच्या सम्राटांच्या राजमाता उपस्थित होत्या.

परंतु मणीपाल साम्राज्य कुठे अस्तित्वात होते? 

हिरण्यमयीवर अंगारकांचा ध्वज फडकत होता. तेथे सत्ता होती उग्रसेनाची. सत्तेची सारी सूत्रे आचार्य कालविजयांच्या हाती होती.

होय कालविजयांच्याच.. जे एकेकाळी महाराणी भानुशीलादेवींचे श्रद्धास्थान होते. जे स्वतःला सिद्धयोगी म्हणवून घेत असत. आपल्या आश्रमात होम - हवन आणि यज्ञ याग करण्यात ते निमग्न असत. तेच आचार्य कालविजय, आज  ते राजसभेतील सर्वात प्रभावी व्यक्ती  होते. मणीपाल साम्राज्याची सूत्रे त्यांच्या हाती होती. त्यांच्या अनुमोदनाशिवाय एकही आज्ञापत्र जाऊ शकत नव्हते. त्यांच्याकडे आज अनिर्बंध सत्ता होती, आणि ते त्यांचा उपभोग देखील घेत होते. मणीपालची ओजस्वी, धर्मपरायण, नीतिवंत, चारित्र्यसंपन्न, पुण्यशाली प्रतिमा हरवून तेथे फक्त एक हिडीस चेहरा उरला होता. 

कालविजयाला शह देण्यासाठी कोणती चाल करावी ह्याबद्दलच खल चालू होता. अनेक घटिकांच्या चर्चेनंतर काही बाबी स्पष्ट होत होत्या, परंतु त्यांना आता गरज होती  अचूक आणि शक्तिशाली रमल विद्येची.  जिच्या सहाय्याने ते उग्रसेन आणि कालविजयाच्या पराभवाचे चित्र चितारणार होते. म्हणूनच त्यांना नितांत गरज होती रमलशास्त्री भास्कराचार्यांची.... 

*** 

घनदाट अरण्यातली ती एक एकाकी गुंफा होती. गुहेच्या बाहेरील एका सपाट कातळावर एक वृद्ध व्यक्ती ध्यानस्थ बसलेली होती. पर्जन्यमासातील तो एक दिवस होता. आकाशात काळे ढग जमले होते. कधीही पर्जन्यवृष्टी सुरू होईल यात जराही शंका नव्हती. आजूबाजूला वावरणाऱ्या वन्यप्राण्यांची आडोसा शोधण्यासाठी लगबग सुरू होती. तेथेच काही अंतरावर चार शस्त्रधारी योद्धे उभे राहून आपसात काही बोलत होते. विषय जरा वादग्रस्त असावा, कारण बोलता बोलता मधूनच कुणाचा तरी आवाज चढत होता. ते योद्धे नागरवस्तीमधील रहिवासी नसावेत. त्यांचा वेष, मस्तकावरणे आणि गळ्यात असलेले मोठे मोठे रंगीबेरंगी मण्यांचे अलंकार हेच दर्शवित होते की ते वन्यजमातीतील लोक आहेत. चौघेही जण तरुणच दिसत होते. त्यांचा वर्ण काळा कभिन्न होता. उंचीपुरी देहयष्टी काटक आणि बलवान दिसत होती. त्यांना कष्टाच्या आयुष्याची सवय असावी.  चेहऱ्यावरील भाव काहीसे बेफिकीर होते. 

इतक्यात त्या गुंफेच्या अंतर्भागातून एक सुंदर तरुणी बाहेर आली. तिची वस्त्रे साधीसुधीच असली तरी तिला अतिशय शोभून दिसत होती. तिच्या अंगावर कुठलाही अलंकार दिसत नव्हता. फक्त गोऱ्या नाजूक अशा उजव्या दंडावर एक पांढऱ्या धातूची नाजूक नक्षीदार पट्टी दिसत होती. चांदीची असावी. आणि त्यात एक मोठा लालसर मणी बसवलेला होता. 

ती जलद गतीने पुढे होत त्या वृद्धा जवळ आली . 

आचार्य !

तिने हळूवार आवाजात आणि अत्यंत नम्रतेने हाक दिली.

आचार्यांचे नेत्र अजूनही मिटलेले होतें. खांद्यापर्यंत आलेले शुभ्र केश, वाऱ्याने विखुरले जात होते. गळ्यामध्ये रुद्राक्षमाळा, आणि भालप्रदेशी भस्म होते. दोन्ही भिवयांच्या मधोमध तेजस्वी केशरी रंगाचे गंध लावलेले होते. 

त्यांच्याकडे बघताक्षणी समोरील व्यक्तीने आदराने नतमस्तक व्हावे असेच त्यांचे तेजःपुंज व्यक्तिमत्त्व होते. 

अतिशय हळू आवाजात ते कसल्याशा मंत्राचे उच्चारण करीत होते. ती तरूणी काही काळ तशीच उभी राहिली. आचार्यांच्या साधनेमध्ये व्यत्यय आणावा की नाही?  या संभ्रमात ती काही काळ तशीच थांबून राहिली. मग काही क्षणांनंतर परत एकदा तिने म्हणले, 

“आचार्य काही काळासाठी आपल्या सहाय्याची आवश्यकता आहे.” 

आचार्यांचे नेत्र उघडले, त्यांनी समोरील तरूणीकडे मोठ्या कौतुकाने पाहत म्हणले,

“काय आहे मुली?  तुझे असे कुठले कार्य आहे जे माझ्या साहाय्याविना पूर्ण होऊ शकत नाही?” 

हे बोलताना नकळतच त्यांच्या मुद्रेवर स्मित उमटले होते.

“आचार्य, आपल्याकडे काही वन्यजन आले आहेत, त्यांना आपणांस काही महत्त्वाचे सांगायचे आहे असे म्हणतात.”  तिने हलक्या स्वरात कथन केले.

“अस्सं?” आचार्य विचारपूर्वक म्हणाले .

“चल तर मग, बघू या काय महत्त्वाचे आहे ते?”

असे म्हणत ते उठले.

त्या कातळावर उभी असलेली त्यांची मूर्ती विशाल भासत होती. रानावनात आयुष्य व्यतीत करत असल्याने की काय, पण ब्राम्हण असूनही त्यांची अंगकाठी काटक होती.  वेगाने ते काही अंतरावर उभे असलेल्या युवकांजवळ पोहोचले. 

ते जवळ येताच, आदराने त्या चौघांनी आपले मस्तक झुकवून प्रणाम केला.

“आचार्य ..” त्यातील एक काही बोलणार, इतक्यात त्याला रोखून आचार्य म्हणाले,

“पर्जन्यवृष्टी होईल असे संकेत दिसत आहेत. आपण सारे त्या गुहेमध्ये जाऊन बोलणे करूया.”

आणि त्यांच्या उत्तराची वाट न बघता ते त्वरेने गुहेच्या दिशेने निघाले. 

आतमध्ये दर्भापासून बनवलेली आसने अंथरली होती. तेथेच जवळ एक उंच धातूची समयी पेटवलेली होती. तीचा अपुरा प्रकाश त्या गुहेमध्ये पसरला होता. 

“या, आसनस्थ व्हा !” आचार्य बोलले.

त्या वन्ययुवकांना काही न कळल्याने ते तसेच उभे होते. 

मग त्या तरुणीने पुढे होऊन त्यांना बसण्याची खूण केली. ते बसल्यानंतर तिने प्रत्येकाच्या हाती एका काष्ठपात्रामध्ये गरम आणि स्वादिष्ट अशी तांदुळाची पेज दिली. साऱ्यांची पेज संपेपर्यंत आचार्य शांत बसून होते. 

“आचार्य, मी वल्लभ, हा शरभ, हा भैरव आणि हा अरिपू . आम्ही या पर्वतप्रदेशीच्या राजा रिषभराज यांचे सेवक आहोत. त्यांनीच आम्हाला येथे पाठवले आहे. आपणासाठी निरोप दिला आहे,”  असे म्हणत त्याने स्वतःजवळ असलेले एक पत्र काढून आचार्यांना दिले.

आचार्यांनी लक्षपूर्वक ते पत्रं वाचले. त्यानंतर आपल्याकडील असलेल्या एका नकाशाचे मनन केले. त्यांच्या कपाळावर एक ठळक अशी उभी रेघ उमटली होती. चेहरा अतिशय गंभीर दिसत होता. काही एक विचार करीत ते मोठ्याने उद्गारले,

“बाळे मनस्विनी, आपल्याला येथून लवकरच प्रस्थान करणे भाग आहे.“

ती तरूणी, मनस्विनी काहीच बोलली नाही.

नंतर त्या चार युवकांकडे पाहत ते म्हणाले,

“तुम्हाला तुमच्या महाराजांनी काय करायचे आहे याच्या सूचना दिल्याच असतील, परंतु उद्या मी तुम्हाला आणखी काही सूचना देईन. आज तुम्ही येथेच मुक्काम करा. बाहेरील निसर्ग देखील आज आपल्यासाठी अनुकूल नाही. तेव्हा घाईने पाऊल न उचलणे श्रेयस्कर ठरेल. आपण उद्या बोलूयात. मात्र एक ध्यानात असू द्या, की आपण करीत असलेले कार्य अतिशय गुप्त स्वरूपाचे आहे, त्याचा उच्चार बाहेर कुणाजवळ राहोच, परंतु स्वतःच्या मनाशी सुद्धा करायचा नाही. अचूक हालचाली करून आपण जर निष्ठापूर्वक गुप्तता पाळली तर या कार्यात आपल्याला जरूर यश मिळेल. आज रात्री मी माझ्या रमलाविद्येला आवाहन करणार आहे. अशा कठीण समयी तीच आपल्याला काही मार्गदर्शन करील.”  

त्या चारही तरूणांनी होकारार्थी मान डोलवली. गुहेमध्येच एका बाजूला भिंतीशी टेकून मनस्विनी बसली होती. तिच्या सुंदर मुद्रेवर विषण्ण भाव उमटले होते. आचार्यांच्या ते लक्षात येऊनही त्यांनी त्याकडे दुर्लक्ष केले.

त्यांनी हाती घेतलेले कार्य अतिमहत्त्वाचे होते. त्यात मानवी भाव-भावनांना काहीच स्थान नव्हते. 

***

त्या रात्री सारे अतिथी, म्हणजे अर्थातच ते चार तरूण निद्राधीन झाल्यानंतर, आचार्यांनी आपल्याकडील एक चंदनी पेटी उघडली. त्यामध्ये लाल रंगांचे एक रेशमी वस्त्र होते. तसेच काही हस्तिदंती फासे आणि सोंगट्या दिसत होत्या. आचार्यांनी मनस्विनीला आपणासमोर आसनस्थ होण्यास सांगितले. तत्पूर्वी मनस्विनीने तेथील समयीमध्ये तेल घालून त्यातील कापसाची वात सरशी करून घेतली होती. त्या अस्थिर प्रकाशात ते दोघे समोर उलगडलेल्या त्या रक्तवर्णी वस्त्राकडे पाहत होते.

तऱ्हे तऱ्हेचे प्रश्न घेऊन त्यांनी रमलास आवाहन केले, पण त्यातून जी उत्तरे त्यांना मिळत होती त्यामुळे ते गोंधळलेले दिसत होते. शेवटी सूर्याची पहिली कोवळी किरणे गुहेच्या द्वारापाशी दिसू लागली. पक्ष्यांच्या किलबिलाटाने वातावरणातील निर्मम शांती भंग पावून जीवनाच्या खुणा जाणवू लागल्या होत्या. काल आलेले अतिथी केव्हाच उठून जवळच वाहणाऱ्या अर्णावती नदीवर आपली आह्निके उरकण्यासाठी गेले होते.

गुहेची स्वच्छता करून मनस्विनीने चुलीमध्ये विस्तव पेटवला होता. शिजणाऱ्या ओदनाचा दरवळ सगळीकडे पसरला होता. पूजा आणि जप करून आचार्य गुहेबाहेरील कातळावर गेले. काल पडून गेलेल्या पर्जन्याने सारी मलीनता वाहून नेली होती. सारी सृष्टी प्रसन्न आणि तजेलदार भासत होती. सूर्याचे कोवळे किरण सुखकारक उब देत होते. 

आचार्यांनी आपल्या अतिथींना बोलावले. सारेजण त्यांना सन्मुख, अर्धगोलाकार बसले होते. आचार्यांनी बोलण्यास सुरुवात केली. 

“आपण एका महत्त्वाच्या कार्यासाठी उद्या प्रांतःकाली येथून प्रस्थान करणार आहोत. इथून निघताना आपण सर्व एकत्रच जाणार आहोत. आपल्याला मणीपालची राजधानी हिरण्यमयीच्या दिशेने प्रवास करायचा आहे. ..”

प्रहरभर आचार्य बोलत होते, आणि सगळेजण लक्षपूर्वक ऐकत होते. आपल्यावरील जबाबदारीची पुरेपूर जाणीव त्यांना होत होती. कार्य अवघड होते. दुष्टांचा विनाश आणि सुष्टांचे संरक्षण हेच त्यांचे ध्येय होते. शेवटी आचार्य म्हणाले,  “अरिपू तुझ्यावर एक वेगळी जबाबदारी आहे. तू महाराज रिषभांना माझा निरोप पोहोचवणार आहेस, आणि नंतर हिरण्यामयीकडे न येता तू उत्तरेकडे अंगारक देशाकडे जाणार आहेस. तेथे तुझे काय कार्य आहे यासंबंधीच्या सूचना तुला वेळोवेळी दिल्या जातील.”

अरिपूने होकारार्थी मान डोलवली.

“आणि मनस्विनी .. तू ब्रम्हगिरीला जाऊन राहावेस.”

“नाही नाही आचार्य, मला आपला प्रतिजाप करण्याचे पातक करण्यास लावू नये.

मी काही न करता, सुरक्षित जागी राहायचे, मग आपण मला दिलेल्या शिक्षणाचा काय उपयोग? मलाही आपल्या समवेत येऊ द्यावे. माझी आपणांस मदतच होईल ह्या बद्दल शंका बाळगू नये.” 

आचार्यांनी तिला काही काळ समजवण्याचा प्रयत्न केला, पण शेवटी त्यांना तिचा हट्ट मान्य करावा लागला. 

*** 

सूर्योदयाला अजून प्रहरभर तरी अवकाश होता. साऱ्या दिशांमध्ये गडद अंध:कार भरलेला होता. अर्णावतीच्या काठावर एका उंचशा कातळावर मनस्विनी बसली होती. नदीच्या पाण्यावर तिची नजर खिळली होती. नदीचा प्रवाह संथपणे वाहत होता. परंतु मनस्विनीच्या मनात आठवणींचे वादळ उठले होते.

किती काळ लोटला? माझ्या माता-पित्यांपासून दूर होऊन? 

तिला आठवत होते, तिची भावंडे, त्यांच्या समवेत केलेला जलविहार, वनविहार. किती निरागस आणि सुखी आयुष्य होते आपले?  कसली काळजी नव्हती, भय नव्हते. आणि तो काळाचा घाला पडला, सारे सारे उद्ध्वस्त झाले. तिला कळत नव्हते की आपल्याला आठवते आहे तो भूतकाल आहे, की आताचे आयुष्य हे स्वप्नं आहे?

आचार्यांनी तिला पित्याची माया दिली. तिला विद्या दिली. परंतु खोल कुठेतरी, मनाच्या तळाशी असलेली पोरकेपणाची भावना आज उफाळून वर येत होती. तिच्या सुंदर नेत्रांमधून अविरत अश्रू वाहत होते. हळू हळू आभाळ उजळायला लागले, पण ती कितीतरी वेळ तेथेच बसून होती, निश्चल ..

“मनस्विनी.. बाळे इथे काय करते आहेस. मी तुला सगळीकडे शोधले?” 

आचार्य बोलत होते. 

त्यांचा आवाज ऐकताच मनस्विनी भानावर आली.  पदराच्या टोकाने डोळे टिपीत बोलली,

“काही नाही आचार्य, आज निद्रेतून लवकर जाग आली, म्हणून येथे आले. चलावं, आपल्याला प्रवासाची तयारी करायची आहे.” 

आचार्य काही क्षण तिच्याकडे पाहत राहिले, आणि मग म्हणाले, 

“हे बघ मुली, आज तुझ्या काय भावना असतील हे मी समजू शकतो. परंतु प्रत्येकजण आपले दैव हे जन्मतः बरोबर घेऊन आलेला असतो. त्यात कुणाला बदल करता येत नाही. आपण सारे निमित्तमात्र आहोत. त्यामुळे भूतकाळाच्या आठवणींनी व्यथित होऊन, अथवा भविष्यकालाची चिंता करून काहीच साध्य होत नाही. मनुष्याने नेहमी वर्तमानातच जगायला हवे. तुझे वय लहान आहे. परंतु या लहान वयातदेखील तू जगाचे अनेक अनुभव घेतले आहेस. मला तुझे नेहमीच कौतुक वाटत आले आहे. तू दुःख करू नकोस. तुझी मनोकामना फलद्रुप होईल असे माझे रमल मला सांगते. ”  

आचार्यांच्या त्या शब्दांनी तिचे मन बरेचसे शांत झाले. कातळावरून उठून ती आचार्यांच्या समवेत गुहेच्या दिशेने चालू लागली. 

***

ते पाच प्रवासी अरण्यातील वाटेवरून चालले होते. बरोबर चालत असले तरी एकमेकांमध्ये संवाद अजिबात नव्हता. प्रत्येकजण आपापल्या विचारांमध्ये मग्न होते. पावलाखाली चुरडल्या जाणाऱ्या वाळलेल्या पानांचा आवाजाचीच फक्त सोबत होती. सूर्यास्तापूर्वी त्यांना पुढील गावात पोहोचणे जरूरीचे होते. कारण त्या भयंकर अरण्यात जंगली श्वापदांसोबत रात्र काढण्याची कल्पना कुणालाच रूचण्यासारखी नव्हती. त्यांच्या बरोबर एक उमदा अश्व होता. त्यावर कधी आचार्य तर कधी मनस्विनी बसून प्रवास करीत होते. जरी जंगलातल्या कष्टमय आयुष्याची मनस्विनीला आता सवय झाली होती, तरीही त्या अवघड आणि लांबच्या प्रवासाने ती चांगलीच थकली होती. तिची गौर मुद्रा श्रमाने लालसर झाली होती. मस्तकावरचे केस घामाने भिजून गेले होते. तरीही ती जराही तक्रार करत नव्हती. आपल्यामुळे प्रवासाचा वेग कमी होऊ नये यासाठी ती प्रयत्नशील होती.  आचार्यांच्या लक्षात तिची अवस्था आली होती. एका विशाल वृक्षाखाली येताच ते म्हणाले,

“काही काळ येथ विश्राम करावा वाटतो आहे. जवळपास कुठे तरी  पाणी असावे कारण वाहत्या पाण्याचा आवाज येतो आहे. तसेच ओल्या  वनस्पती आणि गवताचा वास देखील येतो आहे.” 

सारे प्रवासी त्या वृक्षातळी विसावले. शरभ आणि वल्लभ काही फळे मिळतात का ते शोधण्यासाठी दाट वनराजीमध्ये दिसेनासे झाले, तर अरिपू पाण्याच्या शोधार्थ गेला. 

घोड्याचे लगाम,  त्यावर टाकलेले जीन काढून त्यांनी अश्वाला तेथेच मोकळे सोडले. अजूबाजूला भरपूर हिरवे गवत असल्याने त्याच्या चाऱ्याची चांगली सोय झाली होती. 

*** 

काही काळ विश्रांती झाल्यामुळे सारेजण चांगलेच ताजे तवाने झाले. त्या निबिड अरण्याची शांतता त्यांच्या बोलण्याने, हसण्याने काही काळ भंग होत होती. काही काळ तरी सारी संकटे, अडचणी. विसरून ते त्या वनविहाराचा आनंद घेत होते. 

अर्धा घटिका थांबून त्यांचा पुढील प्रवास सुरू झाला. सूर्यास्ताच्या समयी सर्वजण एका गावात येऊन पोहोचले. सावल्या लांबल्या होत्या, मंदिराच्या  कळसावर  अजूनही  काही तांबूस सोनेरी सूर्यकिरणे रेंगाळत होती. 

आजची रात्र मंदिरातच काढावी असे ठरले. मंदिराच्या प्रवेशद्वारासमोरच एक विशाल पलाश वृक्ष होता. त्याच्या भोवतीने दगडांची रास रचून त्याला लाल मातीचा गिलावा देऊन एक सुबकसा पार तयार केलेला होता. जवळच काही अंतरावर एक दगडी पाण्याची डोणी होती. त्या डोणीतून शरभाने निर्मळ, शीतल जल आणले. जवळपास पडलेल्या वाळलेल्या काटक्या आणून आणि तीन दगड मांडून मनस्विनीने चूल तयार केली. त्यावर बरोबर आणलेल्या शिध्यातून थोडेफार अन्न शिजवले. 

आचार्य त्यांच्या जवळ असलेल्या नकाशांचा अभ्यास करीत होते. त्याच वेळी गावातील काही मंडळी आली. नमस्कार झाले, ओळखी झाल्या. आणि मग त्यांच्या गप्पा रंगल्या. गावाचा जो प्रमुख नारायणजी, तो तेथे आलेला होता. तो सांगत होता,

“काय सांगू महाराज, आमचे महाराज होते तेव्हा खरेच सुख होते. कुठे दुष्काळ पडला, पूर आला तर तातडीने महाराजांची मदत यायची. अधिकाऱ्यांवर त्यांचा वचक होता. कुणाची काय हिंम्मत होती, की एक पैसा सुद्धा जास्त सारा घेतील?  मुलांना शिक्षण मिळत होते, तरूणांना घरे, शेती, व्यवसाय होते, म्हाताऱ्यांना देव धर्म करायची मुभा होती. अगदी रामराज्यं होतं म्हणा ना? पण तो कालविजय आला आणि...”

बोलता बोलता नारायणजी पटकन थांबला. आपण जास्त तर बोललो नाही या शंकेने तो बरोबरच्या गावकऱ्यांकडे पाहू लागला. आचार्यांच्या लक्षात त्याचे भय आले होते. 

“घाबरू नका नारायणजी, आम्ही महाराजांचीच माणसे आहोत. कालविजयाच्या कानी तुम्ही बोललेला एकही शब्द जाणार नाही याची खात्री बाळगा.”  

आचार्यांच्या बोलण्याने तो थोडा आश्वस्तं झालेला दिसला, पण अजूनही मनात शंका होतीच. 

नंतर बराच वेळ त्यांचे बोलणे चालू होते. आचार्य त्यांना काही प्रश्न विचारत होते, गावकरी सुद्धा त्यांना काही शंका विचारत होते. अंधार जसा गडद झाला तसे सारेजण उठले, आचार्यांना हात जोडीत नारायणजी म्हणाले, “गुरुदेव, आम्ही साधी माणसं. काही कमी जास्त बोलण्यात आलं असेल तर क्षमा करावी.”

आचार्यांनी पुढे होत त्याचे जोडलेले हात आपल्या हाती घेतले, आणि म्हणाले, “क्षमा कसली मागता? आम्हाला आपल्या मदतीची गरज आहे. ती करायला तयार असाल तर सांगा.” 

“आम्ही काय मदत करणार?” नारायणजी बोलले, “आणि सध्या दिवस सुद्धा असे आलेत, कुणावर भरोसा ठेवावा आणि कुणावर नाही तेच कळेनासं झालं आहे. तो सैतान...”

बोलता बोलता त्यांचा आवाज थरथरला, डोळ्यामध्ये असाहाय्यतेचे अश्रू दाटून आले. त्याच्या वृद्ध चेहऱ्यावर कसलीशी वेदना उमटली होती. आपण काहीच करू शकत नाही याची खंतही होती. 

“असं निराश व्हायचं नाही.” आचार्य समजुतीच्या स्वरात बोलले.

“तुम्हीदेखील खूप काही करू शकाल. उद्या प्रभातीच्या दुसऱ्या प्रहरी तुम्ही आणि तुमच्या विश्वासातले काहीजण येथे या.” 

पुन्हा पुन्हा हात जोडीत, आणि उद्या परत यायचे आश्वासन देत सारेजण तेथून निघून गेले. दिवसभराच्या प्रवासाचा शीण आता जाणवू लागला होता. मग तेथेच शाल अंगावर घेत आचार्य निद्राधीन झाले. 

दुसऱ्या दिवशी सूर्योदयाच्या पहिल्या किरणांबरोबरच काही ग्रामस्थ हळू हळू तेथे जमू लागले होते. आचार्य मंदिराच्या गाभाऱ्यातील श्रीविष्णूच्या मूर्तीसमोर ध्यानस्थ बसले होते. मनस्विनीदेखील अस्वस्थपणे मंदिराच्या सभामंडपामध्ये बसली होती. शरभ, वल्लभ, आणी भैरव जवळच्या पारावर अगदी हळू आवाजात काही बोलत होते. त्यांच्या चेहऱ्यावर साशंकता दिसत होती. 

काही काळाच्या प्रतीक्षेनंतर नारायणजी आपल्या जागेवरून उठून मंदिराच्या प्रवेशद्वाराजवळ आले. आतमध्ये बघत त्यांनी तेथेच असलेल्या मनस्विनीला विचारले.

“देवी, आचार्य येणार आहेत ना? आम्ही सारे प्रतीक्षा करीत आहोत.”

 विचारातून भानावर येत मनस्विनीने देवळाच्या गाभाऱ्याकडे दृष्टिक्षेप टाकला.

“मी बघते, आचार्यांची पूजा झाली असावी. मी आपला निरोप देते त्यांना.”

मनस्विनी मंदिराच्या गर्भगृहाकडे निघाली. तिच्या मनात विचारांची नुसती दाटी झाली होती. आचार्य हे का करत आहेत हे तिच्या लक्षात येत नव्हते. प्रवासाला निघण्यापूर्वी त्यांनी त्यांच्या कार्यात असलेल्या गुप्ततेचे महत्त्व सांगितले होते. आणि असे असताना इतक्या लोकांना त्यांनी या कार्यात सहभागी होण्यासाठी का बोलावले असेल?  परंतु, मनस्विनीचा आचार्यांवर विश्वास होता. त्यांच्या प्रत्येक कृतीमागे विचारांची एक बैठक असते, हे तिला अनुभवाने माहीत झाले होते. 

गाभाऱ्याजवळ जाऊन तिने विचारले, “आचार्य, आपण येत आहात ना? ग्रामस्थ मंडळी आपली प्रतीक्षा करीत आहेत.”

आचार्यांनी डोळे उघडून मनस्विनीकडे पाहिले, आणि नंतर मनाशी काही एक निश्चय करीत ते दरवाजाच्या दिशेने चालायला लागले.

“ग्रामस्थ हो, आपण इथे आलात, या बद्दल मी ऋणी आहे.”

आचार्यांनी बोलण्यास सुरुवात केली. सारेजण उत्सुकतेने ऐकत होते. 

“आपणा सर्वांना ज्ञात आहे, की सध्या आपला देश फार मोठ्या संकटातून जात आहे. 

परदास्य हे मृत्यूपेक्षा भयावह आहे, आणि त्याचा अनुभव आपण गेले काही वर्षे घेत आहोत. दुर्दैवाने आपले महाराज आज येथे नाहीत, परंतु आपणा सर्वांचे हे कर्तव्य आहे की आपला राजा संकटात असताना आपण त्यांस मदत केली पाहिजे. गेल्या काही वर्षात, आम्ही तसेच आमच्यासारख्या काही जुन्या राजनिष्ठांनी उठाव घडवून आणण्याचे, तसेच ही परकीय सत्ता उलथून टाकण्याचे अनेक प्रयत्न केले. परंतु नियोजनाचा अभाव, तसेच विखुरलेले प्रयास यामुळे आम्हांस यश मिळवता आले नाही. परंतु आता परत एकदा काही चांगले घडवता येते का हे पाहणे आहे. मी हे सर्व आपणां सर्वांवर विश्वासून बोलतो आहे. आज राज्यातील परिस्थिती अशी आहे की, कुणावर विश्वास ठेवावा हे समजणे कठीण झाले आहे. परंतु मला नारायणजींनी आश्वासन दिले. त्यांच्याशी बोलताना एक लक्षात आले की या गावी आमचे समविचारीजन अनेक आहेत. या गावाप्रमाणेच इतरही गावांमध्ये, शहरांमध्ये असण्याची शक्यता आहे. आपण सर्व राजकार्यात सहभागी होण्यास तयार आहात का?” 

साऱ्याजणांनी मिळून एकसाथ होकार दिला. ते ऐकून मनस्विनी, तसेच शरभ, वल्लभ आणि भैरव चेहऱ्यावरील ताण निवळला. 

“आचार्य, पण मला अजून हे समजत नाही की तुम्ही एकाएकी असा निर्णय का घेतला?” 

मध्यान्हीच्या सुमाराला भोजन करीत असताना शरभाने प्रश्न केला. “समजा यातील एकजण जरी फितूर झाला तर...?”

“नाही शरभा, असे होणार नाही. राज्यातील प्रजा अजूनही राजनिष्ठ आहे. ती अनेक ग्रामांमध्ये विखुरलेली आहे. प्रजेला एकसंध, एकछत्री नेतृत्व मिळाल्यास, ती नक्की आपल्या महाराजांच्याच बाजूने उभी राहील, या बद्दल आमच्या मनात तीळमात्रही संशय नाही. आणि मी हा निर्णय एकाएकी घेतलेला नाही. मनस्विनीला माझी कार्यपद्धती चांगलीच माहिती आहे. ऐय्यारराज चतुरसेनाचे अनेक हेर राज्यभर पसरले आहे. त्यांनी दिलेल्या माहितीच्या आधारेच हे सर्वसमावेशक असे अभियान हाती घेण्याचे निश्चित झाले आहे. आपल्याकडे सैन्य सामर्थ्य अतिशय कमी आहे. त्यामुळे प्रजेच्या सहकार्यानेच हे कार्य यशस्वीपणे सिद्धीस जाण्याची शक्यता जास्त वाटते, नव्हें आम्हांस ती खात्रीच वाटते आहे.” 

***