महाभारत कथा (५ )

महाभारत कथा, भारतीय परंपरा आणि संस्कृतीचा इतिहास कथन करतात. त्या काळातली नीतिमूल्ये, चालीरीती, प्रथा वर्तमान काळात अनाकलनीय वाटतात. चारित्र्य, नैतिकता इत्यादी विषयीच्या कल्पना नव्या युगात त्याज्य ठरलेल्या आहेत. पण तरीही गौरवपूर्ण इतिहास म्हणून त्या कथा आवडीने वाचल्या आणि सांगितल्या मात्र जातात. खरे तर हा विरोधाभास आहे पण तरीही मान्यताप्राप्त आहे.

पुनर्विवाह, विधवा विवाह, संतती, वारसा इत्यादीविषयीचे त्या काळातले नियम आता मान्य होत नाहीत. हा बदल का आणि कसा घडला असावा हे समजून घेणे रोचक असेल. 

सत्यवती, जी महाराज शंतनूची द्वितीय पत्नी आहे तिची कथा --

सत्यवती महाभारतातील एक महत्वाचे पात्र आहे. ती एका मासेमारी करून उदरनिर्वाह करणाऱ्या कोळ्याची कन्या. तिचे विवाहापूर्वीचे नाव मत्स्यगंधा होते. ती सामान्य कोळ्याची कन्या असली तरी असामान्य सौंदर्यवती होती. मात्र ती जिथे असेल तिथे माशांचा गंध दरवळत असे. एकदिवस तिथे अगस्ती ऋषी आले (तेच अगस्ती ज्यांनी समुद्राचे गर्वहरण करण्याकरता त्याचे सर्व जल एका आचमनाने प्राशन केले होते). अगस्ती ऋषींना नदीच्या पैलतिरी जाण्यासाठी नौकेची गरज होती. (हा प्रसंग महत्त्वाचा आहे) कोळ्यांच्या राजाने त्याच्या कन्येला ती जबाबदारी दिली. 

मत्स्यगंधा नौका वल्हवीत होती. तिच्या सौंदर्यावर ते तपस्वी ऋषी लुब्ध झाले होते.

(या पुढील कथेचा भाग म्हणजे चमत्कार, मंत्रसामर्थ्य किंवा जादू म्हणता येईल. त्याचे कारण म्हणजे तेव्हा नक्की काय घडले हे कुणाला माहिती नसल्याने त्याचे वर्णन चमत्कार म्हणून केले असावे. )

अगस्ती ऋषींनी त्यांच्या तप:सामर्थ्याने नौकेभोवती तेजस्वी वलय निर्माण केले ज्यायोगे ती नौका मानवी दृष्टीस दिसेनाशी झाली. ती नौका पैलतिरी पोहोचली तेव्हा खूप मोठा काळ व्यतीत झालेला होता. मत्स्यगंधेने एका पुत्रास जन्म दिला होता आणि तो पुत्र आता एक तेजस्वी तपस्वी होता. 

ही कथा वाचताना अनेक प्रश्न मनात येतात. इतका मोठा काळ लोटला आणि तोही सगळ्यांच्या नकळत? त्याचे उत्तर कथालेखकाने दिले आहे की अगस्ती ऋषींनी त्यांच्या योगसामर्थ्याने काळ थांबवला होता. असो ... 

(मला असे वाटते की जे घडले ते कसे?आणि का ? हे लेखकाला फारसे महत्वाचे वाटले नसावे .. फक्त घडले त्याचा उल्लेख असणे जरुरीचे आहे म्हणून चमत्कार या स्वरूपात वर्णन केले असावे. काळाबरोबर त्यातील मूळ दुवे नाहीसे झाले असतील.) 

अगस्ती ऋषींनी मत्स्यगंधेला वर दिला, तिचा मत्स्यगंध नाहीसा होऊन आता तिच्या भोवती दैवी सुगंध दरवळत होता. तिला नवीन नाव देखील मिळाले -- योजनगंधा. अगस्ती त्यांच्या  पुत्राला घेऊन पुढच्या प्रवासाला निघाले. त्या तेजस्वी युवकाचे नाव आहे व्यास .. वर्षानुवर्षे तपश्चर्या करून त्यांनी महर्षी पद प्राप्त केले. तेच महाभारताचे लेखक आणि निर्मातेसुद्धा आहेत. व्यासांनी त्यांच्या मातेला, मत्स्यगंधेला वाचन दिले होते,  संकटकाळी जरूर असल्यास माझे स्मरण कर, मी येईन. 

या सर्व कथानकामध्ये जे प्रसंग, घटना घडतात त्याचे वर्णन येते. परंतु ते नक्की का?आणि कसे? घडले असावेत याचा उल्लेख येत नाही. ते संदर्भ कदाचित कालप्रवाहात नष्ट झाले असतील किंवा कथालेखकाने ते स्पष्टीकरण दिलेच नसेल .. कथेचा ओघ खंडित होऊ नये म्हणून. 

तर आता मत्स्यगंधा ही योजनगंधा होती. एका कोळ्याच्या कन्येचे आयुष्य जसे असावे तसेच तिचेही होते. परंतु एकदिवस काही अक्रीतच घडले. तिचे आयुष्य पूर्णत: बदलून गेले. 

महाराज शंतनूने तिला पाहिले, तिच्या योजनगंधाने ते मोहून गेले होते. महाराज शंतनूंनी तिच्या पित्याकडे रीतसर विवाहासाठी मागणी केली. कन्येच्या वैभवशाली भविष्याच्या कल्पनेने तो कोळी राजा भारावला परंतु व्यवहार विसरला नाही. त्याने अट घातली की विवाहापश्चात तिचेच पुत्र हस्तिनापूर साम्राज्याचे वारस असले पाहिजेत. 

शंतनूने अर्थातच ती अट मान्य केली नाही. महाराज स्वगृही परतले परंतु अत्यंत दुःखी झाले होते. एकदिवस युवराज देवव्रतने त्यांच्या दुःखाचे कारण विचारले. महाराजांनी त्याला सर्वकाही कथन केले. 

पित्याचे दुःख युवराजांना पाहवेना, ते स्वतः कोळीराजाकडे आले. त्यांनी कोळ्याला आश्वासन दिले की त्याचे पौत्र हस्तिनापुराचे सम्राट होतील, युवराज त्यांच्या हक्काचा त्याग करण्यास तयार आहेत. पण कोळ्याचे समाधान होईना. तो म्हणाला तुम्ही राज्यत्याग कराल पण तुमचे पुत्र, वारस ते कसे मान्य करतील? युवराज देवव्रतने क्षणाचाही विलंब न करता प्रतिज्ञा घेतली की ते कधीच विवाह करणार नाहीत, आजन्म ब्रह्मचर्य व्रताचे पालन करतील. 

या प्रसंगाचे वर्णन अनेक प्रकारांनी केले गेले आहे. देवव्रताने प्रतिज्ञा उच्चारली त्या क्षणी स्वर्गातील देवी, देवतांनी पुष्पवृष्टी केली आणि त्यास अनेक शुभ आशीर्वाद दिले. विशेष म्हणजे देवव्रताची जन्मकथा देवांनाही ज्ञात आहे, कुमारवयात येईपर्यंत त्याचे वास्तव्य स्वर्गलोकातच होते. आणि त्याच्या मातेने म्हणजेच गंगेने त्याला इच्छामरणाचे वरदान दिले होते. आता त्याचे भीष्म असे नामकरण झालेले होते. 

हा क्षण म्हणजे भविष्यात घडणाऱ्या महाभारताची नांदीच होती. कोळ्याची लेक मत्स्यगंधा आता हस्तिनापुराची सम्राज्ञी सत्यवती होती... विधिलिखित अटळ होते, नियतीने खेळ मांडला होता. 

***