महाभारत कथा (६ )

कुरुकुळामध्ये आजवर अनेक थोर राजे महाराजे होऊन गेले. महाराज शंतनू यांनी देखील राजधर्म उत्तमप्रकारे निभावला होता. देवी गंगा स्वर्गलोकी गेल्यानंतर बराच मोठा काळ त्यांनी विवाह केला नव्हता. त्या काळात त्याची राजकीय कारकीर्द यशस्वी झालेली होती. योजनगंधा सत्यवतीला पाहिल्यानंतर त्यांना तिच्याशी विवाह करण्याची इच्छा निर्माण झाली होती. परंतु सत्यवतीच्या पित्याची अट त्यांना मान्य नव्हती. सत्यवतीचा पुत्र हस्तिनापूर राज्याचा सम्राट होऊ शकत नव्हता कारण सिंहासनावर प्रथम अधिकार जेष्ठपुत्राचा असतो. 

सत्यवतीच्या पित्याची अट मान्य मान्य करण्यास नकार देऊन महाराज शंतनू हस्तिनापुरामध्ये परत आले. पित्याकडून सर्व हकीकत माहिती झाल्यावर स्वतः युवराज देवव्रत सत्यवतीच्या पित्याकडे विनंती करण्यासाठी गेले. त्यांनी ग्वाही दिली की सत्यवतीच्या पुत्रांवर कधीही अन्याय होणार नाही परंतु कोळीराजा त्याची अट मागे घेण्यास तयार नव्हता. 

अखेरीस युवराज देवव्रतने सांगितले की ते त्यांचा सिहासनावर असलेल्या हक्काचा त्याग करतील म्हणजे सत्यवतीचा पुत्रच सम्राट होईल. पण कोळीराजाच्या मनात अजूनही शंका होतीच. युवराज त्यांचा हक्क सोडतील, पण त्यांचे पुत्र? त्यांचे वारस? त्यांनी सत्तेतील वाटा मागितला तर ? मग युवराजांनी सांगितले ते कधीच विवाह करणार आणि आणि आजन्म ब्रम्हचर्य व्रताचे पालन करतील. त्यासाठी ते त्यांच्या पुत्राचा, युवराज देवव्रताचा हक्क डावलण्यास तयार नव्हते. अखेर युवराज देवव्रताने पुढाकार घेतला, स्वतःच्या सुखोपभोगाचा त्याग केला. शंतनू आणि सत्यवतीचा विवाह संपन्न झाला आणि दोन सुपुत्रांचा जन्म झाला, चित्रांगद आणि विचित्रवीर्य.

महाराज शंतनुच्या पश्चात कुमार चित्रांगद सम्राट झाला सत्यवतीने तिच्या पुत्रांचा विवाह व्हावा अशी इच्छा व्यक्त केली.

त्याचसमयी काशीराजाने त्याच्या तीन कन्यांचे स्वयंवर आयोजित केले होते. 

स्वयंवर ही त्या काळातली वैशिष्ट्यपूर्ण प्रथा होती. यात विवाहायोग्य राजे आणि राजपुत्रांना आमंत्रित केले जात असे. राजकुमारी ज्याच्या गळ्यात वरमाला घालेल त्याच्याशी तिचा विवाह होत असे. 

काहीवेळा स्वयंवरात एक "पण" असे म्हणजे आव्हान असे. जसे सीतेच्या स्वयंवरात शिवधनुष्य उचलून त्यावर बाण लावायचा "पण" होता तर द्रौपदी स्वयंवरात चक्राकार फिरणाऱ्या माशाची प्रतिमा पाण्यात पाहून त्याच्या डोळ्याचा वेध घ्यायचा असा "पण" होता. 

काहीवेळा एखादा राजा किंवा राजपुत्र राजकुमारीचे बळजबरीने अपहरण करीत असे. अशा समयी स्वयंवरस्थळी उपस्थित असलेले विवाहोत्सुक राजे त्याच्याशी युद्ध करीत. त्यात तो विजयी झाला तर राजकुमारी त्याची पत्नी होई. 

काशीराजाने स्वयंवरासाठी "पण" लावलेला नव्हता. त्याच्या तीन सुंदर कन्या अंबा, अंबिका आणि अंबालिका तिथे जमलेल्या राजपुत्रांमधून त्यांच्या पतीची निवड करणार होत्या. 

स्वयंवरासाठी हस्तिनापूर सम्राटांना आमंत्रण होतेच परंतु स्वयंवरस्थळी भीष्म उपस्थित होते. सर्वांना आश्चर्य वाटले पण कुणी काही बोलले नाही. सामर्थ्यशाली आणि चारित्र्य संपन्न भीष्मांबद्दल सर्वांनाच आदर वाटत असे. 

तिघी राजकन्या वरमाला घेऊन स्वयंवर मंडपात येतच होत्या तितक्यात एक रथ तिथे वायुवेगाने आला, काही क्षण थांबला आणि तितक्याच वेगाने पुढे गेला. तीनही राजकुमारींचे अपहरण झाले होते. रथ अर्थातच जेष्ठकुरू भीष्माचा होता. घनघोर संग्राम झाला पण भीष्म अजिंक्य होते. 

तिन्ही राजकुमारींना घेऊन भीष्म हस्तिनापुरी आले. त्या राजकुमारींचा विवाह त्यांचे सावत्र बंधू चित्रांगद आणि विचित्रवीर्य यांच्या समवेत होणार होता भीष्माने राजकुमारींचे अपहरण त्यांच्या सावत्र बंधूंसाठी केले होते. 

राजपुत्रींचे अपहरण करणे त्या काळी गैर समजले जात नसे. जो शूरवीर बलशाली असेल त्याने असे करणे भूषणास्पद समजले जाई. श्रीकृणांनीही रुक्मिणीचे स्वयंवर मंडपातून अपहरण केले होते आणि अर्जुनाने सुभद्रेचे . जो सामर्थ्यवान आहे त्याच्या कृतीला आक्षेप कोण घेणार? 

इथपर्यंत तर कथा सामान्य आहे, म्हणजे त्या काळी अस्तित्वात असलेल्या प्रथा आणि चालीरीतींशी सुसंगत आहे. पण आता त्यात एक पेच आला आहे. पुढे घडणाऱ्या महाभारताची पार्श्वभूमी तयार होत होती. 

काशीराजाच्या सुंदर आणि सद्गुणी कन्या अंबा, अंबिका आणि अंबालिका यांचे महापराक्रमी भीष्माने अपहरण केले होते पण ते स्वतः करता नाही तर सावत्रबंधू चित्रांगद आणि विचित्रवीर्य यांच्यासाठी. तिघींचा विवाह हस्तिनापूर सम्राट आणि त्यांचे बंधू यांच्याबरोबर बरोबर करण्याचे योजले होते परंतु राजकुमारी अंबाला ते मान्य नव्हते. राजकुमारी अंबाने स्वयंवरापूर्वीच चेदीराज शाल्व याला पती म्हणून पसंत केले होते आणि शाल्वाराजाहीदेखील तीच इच्छा होती . राजकुमारी स्वयंवर मंडपामध्ये शाल्व राजाला वरणार होती, परंतु नियतीच्या मनात काही वेगळेच होते.

भीष्म तीन राजकन्यांना घेऊन हस्तिनापुरामध्ये दाखल झाले आणि त्यांच्या विवाहाची लगबग सुरू होती. राजकुमारी अंबाने भीष्माला विनंती केली की तिने मनोमन शाल्व राजाला पती मानले आहे. आणि असे असताना अन्य कोणाशी विवाह करणे म्हणजे प्रतारणा होईल. म्हणून तिला शाल्वराजा कडे जाण्याची अनुमती द्यावी, भीष्माने तिची विनंती मान्य केली आणि मोठ्या सन्मानाने तिची पाठवणी केली. परंतु विधिलिखित काही वेगळेच होते.

शाल्वराजाने तिला स्वीकारण्यास नकार दिला. स्वत:च्या निर्णयाचे समर्थन करण्याकरता त्याने कारणेही दिली. त्याने त्याच्या कृतीच्या समर्थनार्थ कारण सांगितले की -

-- अपहरण करताना भीष्माने तिला स्पर्श केला होता, म्हणजेच तिला परपुरुषाचा स्पर्श झाला. आता ती अपवित्र होती आणि म्हणून तो तिला त्याची पत्नी म्हणून स्वीकारू शकत नाही. 

-- ती काही काळ परगृही राहिली होती, त्यामुळे तिचे चारित्र्य आता शुद्ध राहिले नव्हते. 

-- सगळ्यात महत्वाचे म्हणजे तिचे अपहरण करणाऱ्या भीष्माबरोबर इतर अनेक राजांप्रमाणे त्यानेही युद्ध केले ज्यात तो पराभूत झालेला होता. आता भीष्माने तिला जाण्याची अनुमती दिली असली तरी तिचा स्वीकार करणे म्हणजे भीष्माने दिलेल्या भिक्षेचा स्वीकार करणे आहे जे एका क्षत्रियासाठी अवमानकारक आहे. 

अपमानित आणि दु:खी झालेली अंबा हस्तिनापुरामध्ये परतली कारण तिच्या पित्यानेही तिला आश्रय दिला नाही कारण स्वयंवर मंडपातून अपहरण झालेली कन्या ही अपहरणकर्त्याची जबाबदारी होती. भीष्माने उदार मनाने सांगितले, की तिने हस्तिनापूर सम्राटाबरोबर विवाह करावा किंवा ते स्वतः तिच्याकरता वर संशोधन करतील आणि तोवर तिने हस्तिनापुरामध्ये वास्तव्य करावे आणि ते तिचे रक्षण करतील. 

परंतु राजकुमारी अंबाला दोन्ही पर्याय मान्य नव्हते. तिने सांगितले भीष्माने तिचे अपहरण केले म्हणून त्यांनीच तिला पत्नी म्हणून स्वीकारावे. भीष्माने अर्थातच नकार दिला, त्यांना त्यांच्या भीष्मप्रतिज्ञेचा भंग करायचा नव्हता. 

सूडाच्या अग्नीमध्ये जळणारी, क्रोधित अंबा निबिड अरण्यात पोहोचली. तिथे भगवान परशुरामांसमोर तिने तिची व्यथा मांडली, परशुरामांनी तिला मदत करण्याचे आश्वासन दिले. (परशुरामांचा उल्लेख रामायणातसुद्धा येतो. सीता स्वयंवराच्या प्रसंगी उल्लेख असलेले शिवधनुष्य त्यांनीच जनक राजाला दिले होते. तसेच महाभारतामध्ये कर्ण ब्रह्मास्त्रविद्या मिळविण्याकरता परशुरामांकडे गेल्याचा उल्लेख आहे. आणि त्याहीआधी त्यांनी २१ वेळा पृथ्वी नि:क्षत्रिय केली अशीही कथा आहे. या सर्व कालावधीमध्ये परशुराम आहेत कारण ते चिरंजीव आहेत अशी श्रद्धा आहे.)

त्यांनी भीष्माला द्वंद्व युद्धाचे आव्हान दिले. भीष्मांनी ते स्वीकारले. 

दोघांमध्ये घनघोर युद्ध झाले, कुणाचीच हार होईना. दोघेही तुल्यबळ होते, युद्ध संपण्याचे चिन्ह दिसेना. भीष्माला इच्छा मरणाचे वरदान होते आणि परशुराम चिरंजीवी. अखेर इंद्र आणि इतर देवांनी त्यांच्यात मध्यस्थी करण्याचा प्रयत्न केला आणि दोघांनी ती विनंती मान्य केली. परशुरामांनी भीष्माला अनेक आशीर्वाद आणि अस्त्रे दिली आणि ते तपश्चर्येकरता दूरवरच्या आश्रमात निघून गेले. 

आता अंबासाठी कोणताच पर्याय शिल्लक नव्हता. तिने उग्र तप आरंभले, भगवान शिवशंकर प्रसन्न झाले. त्यांनी तिला आशीर्वाद दिला की तिची इच्छा पूर्ण होईल. तिची एकमेव इच्छा होती तिच्यावर ओढवलेल्या दुर्दैवाचा जो करता आहे म्हणजे भीष्म, त्याचा सूड घ्यायचा. भीष्मांना आव्हान देईल असा कुणीही शूरवीर त्या परिस्थितीमध्ये नसल्याने त्या जन्मात तर ते शक्य होणार नव्हते. राजकुमारी अंबाने तिच्या तप:सामर्थ्याने अंतराग्नी निर्माण केला आणि त्यात तिच्या मर्त्य शरीराची जळून राख झाली. 

काही काळानंतर तिने पांचाळ देशीच्या राजाचा पुत्र म्हणून जन्म घेतला - तो म्हणजे शिखंडी. (काही कथा सांगतात तिने पांचाळ देशाच्या राजपुत्रीच्या रूपाने जन्म घेतला होता आणि तिचे नाव शिखंडीनी होते). शिखंडीची भगिनी म्हणजेच याज्ञसेनी द्रौपदी. 

***