महाभारत कथा (७ )

महाभारत कथेमध्ये काही प्रभावी स्त्री व्यक्तिरेखा आहे. अनेक संकटांना त्या धैर्याने सामोऱ्या जातात, राजकुळातील स्त्रिया असूनही ऐश्वर्यसंपन्न आयुष्य जगणे त्यांच्या नशिबात नव्हते. काही स्त्रिया राजवाड्यामध्ये राहूनही व्रतस्थ आयुष्य जगतात. स्त्री व्यक्तिरेखांचा महाभारतामधील सहभाग उल्लेखनीय आहे किंबहुना यांच्याशिवाय महाभारत अपूर्णच आहे. 

भारतामध्ये पूर्वापार पितृसत्ताक पद्धती अस्तित्वात आहे. दक्षिणेकडील एखाद्या प्रदेशात मातृसत्ताक पद्धती आहे पण तो अपवादच समजला पाहिजे. वारस म्हणून पुत्र असायला पाहिजे. कुटुंबाच्या चालीरीती, वारसा चालवण्यासाठी पुत्र असायला हवा. पित्याचे श्राद्ध आणि इतर क्रियाकर्म करण्यासाठी पुत्र असणे जरुरीचे आहे. अशीही समजूत होती (अजूनही आहे) की चितेला अग्नी देण्यासाठी पुत्र नसेल तर आत्म्याला मुक्ती मिळत नाही. एकूण काय पुत्र असणे इहलोकी आणि परलोकी ... अती महत्त्वाचे. काही कथांमध्ये पुत्रकामेष्टी यज्ञाचा उल्लेख आहे. फक्त अपत्य प्राप्तीकरता नाही तर पुत्रप्राप्तीसाठी यज्ञ केला जाई. अनेक पुत्रांची जन्मदात्री असलेल्या स्त्रीस मानाचे स्थान दिले जात असे. 

महाभारतामध्ये काही स्त्री व्यक्तिरेखा आहेत ज्या त्यांच्या केवळ सौंदर्यासाठीच नाही तर बुद्धिमता आणि कर्तृत्वासाठी ओळखल्या जातात. काही प्रसंगी अशा स्त्रियांमुळे इतिहासाला कलाटणी मिळालेली आहे. असे असले तरीही स्त्रीचे स्थान दुय्यमच होते. कितीही कर्तृत्ववान, बुद्धिमान असली तरीही स्त्रीने पिता, बंधू, पती आणि नंतर पुत्राच्या आज्ञेतच राहणे अपेक्षित होते. स्त्रियांना विद्या संपादन करण्याचा अधिकार नव्हता. काही स्त्रियांना शस्त्र विद्या अवगत होती आणि त्यांनी रणांगणावर धैर्याने शत्रूवर मात केल्याचे काही उल्लेख आहेत पण ते अगदीच अपवादात्मक. इथवर कुरुकुळातील राजे आणि राण्यांसंबंधी इतिहासाची माहिती मिळते. 

महाराज शंतनूंच्या निधनानंतर सत्यवतीचा ज्येष्ठ पुत्र चित्रांगद याला राज्याभिषेक करण्यात आला होता. दुर्दैवाने एका युद्धप्रसंगी रणांगणावर चित्रांगदाचा मृत्यू झाला होता. सत्यवतीचा द्वितीयपुत्र विचित्रवीर्याचे देखील कसल्याशा आजाराने अकस्मित निधन झाले आणि आता हस्तिनापूरच्या सिंहासन रिकामे होते. त्यावर अधिकार सांगण्यासाठी त्या राजघराण्यामध्ये कुणी वारस नव्हता कारण सत्यवतीचे  दोन्ही पुत्र निपुत्रिक होते. राजकुमारी अंबिका आणि अंबालिका निपुत्रिक असतानाच विधवा झाल्या होत्या.

त्या काळापर्यंत कुरुंचा वंश जवळपास संपुष्टातच आला आहे असेच म्हणावे लागेल. पितामह भीष्म हे खरे तर कुरुकुळातील शेवटचे वंशज म्हणता येतील, पण इतिहास तसे म्हणत नाही. अंबिका आणि अंबालिका या कुरुकुळाच्या स्नुषा होत्या आणि म्हणून त्यांचे पुत्रसुद्धा कुरुकुळाचे वंशज म्हणूनच ओळखले जाणार होते. 

सत्यवतीने त्या परिस्थितीमध्ये जे योग्य होते तेच केले. तिने भीष्मांना विनंती केली, त्यांनी विवाह करून सिंहासनावर अधिपत्य स्थापन करावे, भीष्मांनी त्या विनंतीस नकार दिला. स्वर्गस्थ देवतांच्या साक्षीने त्यांनी सिंहासनावरील हक्काचा त्याग केला होता आणि ब्रह्मचर्य स्वीकारले होते. ते त्यांच्या प्रतिज्ञेचा भंग करणार नव्हते. 

महाराणी सत्यवतीला राज्याचा वारस हवा होता. तिने भीष्माला विवाह करण्याची विनंती केली. परंतु भीष्माने प्रतिज्ञाभंग करण्यास नकार दिला. मग तिने सुचवले, भीष्माने तिच्या दोघी स्नुषांना नियोगाद्वारे संतान द्यावे. परंतु भीष्मांनी ती विनंतीसुद्धा नाकारली. 

सत्यवतीला आता तिचा ज्येष्ठपुत्र व्यास यांची आठवण झाली. व्यासांनी तिला वाचन दिले होते, संकटकाळी स्मरण केल्यास ते तिच्या मदतीसाठी येतील. तिने मनोमन तिच्या ज्येष्ठपुत्राचे स्मरण केले आणि तिला दिलेल्या वचनानुसार महर्षी व्यासांचे तिथे आगमन देखील झाले होते.

सत्यवतीने व्यासमहर्षींना सारे काही कथन केले आणि विनंती केली की त्यांनी तिच्या राज्याला वारस द्यावा, व्यासांनी तिची विनंती मान्य केली. अंबिका आणि अंबालिका या दोघींनाही पुत्रप्राप्ती झाली. दुर्दैवाने दोन पुत्रापैकी एक जन्मांध होता आणि दुसरा अशक्त आणि आजारी होता. सत्यवती निराश झाली.  निरोगी आणि सुधृढ वारस मिळावा म्हणून तिने तिच्या सुनांना परत एकदा व्यासांकडे जाण्याची आज्ञा दिली. परंतु यावेळी दोघींनी संगनमताने एका दासीला त्यांच्याकडे जाण्यास सांगितले. तिसरा पुत्र निरोगी होता परंतु तो दासीपुत्र होता त्यामुळे तो राज्याचा वारस होऊ शकत नव्हता. 

जन्मांध धृतराष्ट्र आणि अशक्त, रोगग्रस्त पंडु हे दोघेजण आता कुरुसाम्राज्याचे वारस होते. विदुर दासीपुत्र होता आणि त्या तिघांचे पालनपोषण, संरक्षण करणार होते गंगापुत्र भीष्म. 

राजपुत्र धृतराष्ट्र, राजपुत्र पंडू आणि दासीपुत्र विदुर पितामह भीष्मांच्या छत्रछायेखाली राहत होते. त्यांच्या शिक्षणाची, जडणघडणीची जबाबदारी भीष्मांनी उत्तमरीतीने सांभाळली होती. धृतराष्ट्र जन्मांध असूनही त्यांना राज्यकारभाराचे उत्तम प्रशिक्षण दिले गेले. पंडू राजनीती बरोबर युद्धकलेमध्ये सुद्धा प्रवीण होते, उत्तम सेनानी होते. पंडू कनिष्ठ बंधू असूनही त्यांनाच राज्याभिषेक करण्यात आला होता कारण जन्मांध धृतराष्ट्र राज्यकारभाराची जबाबदारी स्वीकारण्यास असमर्थ होते. 

दासीपुत्र विदुर ही एक अनोखी व्यक्तिरेखा आहे. अशी कथा सांगितली जाते की विदुर म्हणजे प्रत्यक्ष यमधर्माचा अवतार. विद्वान आणि राजनीतीतज्ञ असलेले विदुर खरेतर सिंहासनासाठी योग्य वारस होते, परंतु दासीपुत्र असल्याने त्या अधिकारापासून वंचित राहिले होते. विद्यासंपन्न, न्याय-नीतीतज्ञ असलेल्या विदुरांचा ओढा अनाथ असलेल्या पांडवांकडे अधिक होता. दुर्योधनाच्या कपटी कारस्थानातून निसटण्यासाठी त्यांनी वेळोवेळी पांडवांची मदत केली होती. असे असले तरीही ते धृतराष्ट्राशी एकनिष्ठ होते, त्यांनी कधीही उघडपणे पांडवांना पाठिंबा दिला नाही आणि युद्धकाळात देखील त्यांनी कौरवांच्या विरोधात जाऊन पांडवांचे समर्थन केले नाही. 

दोघे राजपुत्र विवाहायोग्य झाले होते, पितामह भीष्मांनी त्यांच्या विवाहाकरता योजना आखली होती. 

महाराज कुंतिभोजांनी त्यांची दत्तककन्या कुंतीसाठी स्वयंवर आयोजित केले होते. देशोदेशींचे राजे, राजपुत्र स्वयंवरासाठी आलेले होते. कुंतीने पंडुराजाच्या गळ्यात वरमाला घातली. राजकुमारी कुंती आता हस्तिनापुराची महाराणी होती. 

धृतराष्ट्राचा विवाह दूरदेशीच्या राजकुमारीबरोबर योजण्यात आला होता. गांधार देशाची राजकुमारी गांधारी नियोजित वधू होती. 

हस्तिनापूर साम्राज्याला पुन्हा एकदा स्थैर्य लाभले होते. सिंहासनावर पंडूयाजा विराजमान होता, धृतराष्ट्र त्याचा बंधू आणि विद्वान, राजनितिज्ञ विदुर त्याच्या साहाय्यार्थ होते, पितामह भीष्म यांचे मार्गदर्शन होते. साम्राज्याचा विस्तार होत होता आणि राज्यामध्ये सुख आणि समृद्धी होती.

***